Hratt flýgur stund og nú blasir við að eftir ríflega hálft þriðja ár kemur að því að Spölur afhendi ríkinu Hvalfjarðargöng skuldlaus, fyrir árslok 2018. Það er í samræmi við samninga og lög frá Alþingi og verða skil ganganna reyndar nokkru fyrr en fyrstu áætlanir gerðu ráð fyrir. Yngri kynslóðir muna tæplega aðdraganda ganganna og þekkja ekki aðstæður árið 1988 þegar áhugahópur um verkefnið ákvað að leggja af stað í þann leiðangur að freista fjárfesta til að leggja fjármuni í holu undir hafsbotni norður í Dumbshafi. Þótt einhverjir telji nú að veggjaldið sé þröskuldur þá var opnun Hvalfjarðarganga upphaf að verulegum og breytingum á Vesturlandi og jákvæðri byggðaþróun.
Göngin eru ekki greidd af skattfé landsmanna heldur borga vegfarendur mannvirkið með veggjöldum. Engin lán til gangagerðarinnar voru tekin með ríkisábyrgð, heldur bar verktakinn alla ábyrgð á fjármögnuninni á framkvæmdatímanum. Hvorki í ríkisstjórnum né á Alþingi var áhugi fyrir því að ríkið ábyrgðist lán Spalar vegna ganganna, enda framkvæmdin umdeild og talin nokkuð áhættusöm, bæði fjárhagslega og tæknilega.
Þegar göngin voru tilbúin til notkunar komu bandarískt líftryggingafyrirtæki, fimmtán íslenskir lífeyrissjóðir og fleiri að langtímafjármögnuninni.
Þetta voru fyrstu fjármögnunarsamningar sinnar tegundar á Norðurlöndum og fyrsta fjárfesting lífeyrissjóðanna í einkaframkvæmd – og það í skuldabréfum sem hvorki voru með ríkisábyrgð né tryggð með veði í fasteignum.
Spölur var líka látinn borga vegagerð ...
Ríkið (Vegagerðin) átti að sjá um að leggja vegi að göngunum beggja vegna og halda þeim við en Spölur að annast allt viðhald í göngunum sjálfum. Það gekk ekki eftir nema að hluta því Spölur borgaði helming kostnaðar við 20 km langa tengivegi að göngunum til að unnt yrði að ná endum saman í fjármögnun verkefnisins í heild sinni. Þingmönnum Vesturlands- og Reykjaneskjördæma þótti það nefnilega of stór pólitískur biti að kyngja ef öll vegtenging, beggja vegna Hvalfjarðar, yrði kostuð af vegafé kjördæma sinna.
Því skal sömuleiðis haldið til haga að árið 2002 tók Spölur á sig kostnað vegna nýrrar akreinar frá suðurmunna upp að gatnamótum Hvalfjarðarvegar ásamt tilheyrandi lýsingu akbrautarinnar. Ríkisstjórnin mæltist til þessa og stjórn Spalar sá sér ekki annað fært en að samþykkja erindið þótt framkvæmdin tilheyrði ekki göngunum sjálfum.
Þúsundkallinn ætti að vera 2.335 krónur!
Umferð í Hvalfjarðargöngum varð fljótlega meiri en upphaflega var reiknað með og þess hafa vegfarendur notið í lægri veggjöldum en ella.
Gjaldskrá ganganna hefur átta sinnum verið breytt frá því göngin voru opnuð í júlí 1998, þrisvar til hækkunar en fimm sinnum til lækkunar. Gjaldskráin kom meðal annars við sögu 2005 við endurfjármögnun Spalar. Þá var ákveðið að lækka veggjaldið verulega í stað þess að stytta rekstrartímann, sem mæltist vel fyrir.
Í upphaflegum samningi Spalar við lánveitendur var kveðið á um að veggjaldið skyldi fylgja verðlagsþróun í landinu og taka mið af breytingum á vísitölu neysluverðs. Það hefur aldrei gengið eftir, langt frá því. Stök ferð kostaði þúsund krónur sumarið 1998 og kostar enn þúsundkall en gjaldið ætti að vera 2.335 krónur ef það fylgdi vísitölunni.
Hverfandi líkur eru á að hægt sé að finna aðra gjaldskrá á Íslandi sem hægt er að segja um svipaða sögu.
Virðisaukaskattur hefur frá upphafi verið lagður á veggjaldið í samræmi við lög og úrskurð ríkisskattstjóra frá 1990. Þar af leiðandi kemur innskattur á móti rekstrarkostnaði og fjárfestingum. Spölur óskaði aldrei eftir því að skatturinn félli niður af veggjaldinu sjálfu, enda ekki að búast við því að slík beiðni fengi undirtektir. Óskað var eftir að skatturinn næði ekki til veglyklanna en því var hafnað.
Auðvitað hefði verið gott ef ríkið hefði fellt niður virðisaukaskattinn af byggingu mannvirkisins og ef ekki hefði þurft að leggja skattinn á veggjaldið. Hvorki fyrr eða síðar stóð slíkt til boða og því hafa lög um virðisaukaskatt gilt um Spöl sem önnur fyrirtæki. Hins vegar er rétt að halda því til haga að þrátt fyrir hækkun skattsins á árinu 2015 var gjaldskrá Spalar haldið óbreyttri og hefur svo verið allt frá árinu 2011.
Tryggingar ganganna kosta sitt og náðu hæstu hæðum eftir hryðjuverkaárásirnar í Bandaríkjunum í september 2001. Aldrei kom til álita að ríkið tryggði göngin, enda voru tryggingar fjölþættar, umfangsmiklar og dýrar vegna eðlis fjármögnunar mannvirkisins og samkvæmt samningum við þá sem lánuðu fé í verkefnið.
Umfang trygginganna var upphaflega að kröfu stærsta lánveitandans, John Hancock Mutual Life Insurance Inc. og skilyrði lánveitingar í verkefnið.
Þegar lán Spalar voru endurfjármögnuð árið 2005 tókst að lækka kostnað vegna trygginga, ekki síst í ljósi þess að verkefnið gekk betur en bjartsýnustu menn þorðu að vona.
Hrunið setti strik í reikninginn ...
Á árinu 2007, þegar umferð hafði vaxið hratt árin þar á undan, blasti tvennt við forystusveit Spalar, sem á og rekur Hvalfjarðargöng.
1. Félagið hefði að óbreyttu orðið skuldlaust þegar leið á árið 2015 og þar með unnt að afhenda ríkinu göngin mun fyrr en samkomulag og lög kváðu á um. Efnahagshrunið setti hins vegar stórt strik í þann reikning.
Útlit var fyrir að á rekstrartíma Spalar færi umferðin upp fyrir tiltekið hámark í reglugerð þar að lútandi.
Spölur og Vegagerðin hófu ákveðna undirbúnings- og rannsóknarvinnu vegna „tvöföldunar“ undir Hvalfirði, þ.e. nýrra ganga. Enda var óhjákvæmilegt að bregðast við þróun mála þá en hrunið títtnefnda breytti mörgu, þar á meðal umferðartölum í göngunum og í öllu íslenska vegakerfinu. Umferð í göngunum minnkaði verulega og tekjur af veggjöldum drógust að sama skapi saman.
Af sjálfu leiddi að áform um Hvalfjarðargöng II voru lögð til hliðar. Það kemur hins vegar í hlut ríkisins að fjalla um hvernig og hvenær brugðist skuli við umferð sem eykst nú stöðugt og stefnir „upp úr þaki“ reglugerðarinnar innan fárra ára.
Augljós er sá fjárhagslegi ávinningur, sem ríkið hefur haft af Hvalfjarðargöngum. Sá ávinningur hlýtur að verða kjörnum fulltrúum á Vesturlandi hvatning og verkfæri til að ná fjárveitingum til nauðsynlegra vegaframkvæmda á næstu árum. Skiptir þá mestu skýr sýn á verkefnin og harðfylgi sem dugir til árangurs.
Stöðugildum hefur ekki fjölgað í tólf ár
Alltaf var gengið út frá því að göngin yrðu greidd með veggjöldum og það stendur. Sumir telja reyndar að Spölur sé skuldlaus nú þegar og safni veggjöldum í sjóð! Ekki er það nú svo. Í lok árs 2015 námu langtímaskuldir félagsins tæplega 1.500 milljónum króna. Sú skuld verður greidd í þrennu lagi, síðasti hlutinn í september 2018.
Þegar langtímaskuldir hafa verið gerðar upp þarf Spölur að standa við aðrar skuldbindingar, svo sem að greiða út inneignir á viðskiptareikningum, ónotuð afsláttarkort, skilagjöld veglykla, tekjuskatt félagsins og hluthöfum hlutafé sitt, uppfært til verðlags.
Samningur Spalar við ríkið er ótvíræður um að þegar samningstímanum lýkur fellur heimild til gjaldheimtu niður.
Stöðugildi Spalar eru jafnmörg nú og fyrir tólf árum. Skrifstofu- og stjórnunarkostnaður var vissulega umtalsvert meiri í seinni tíð en áður en það stafar fyrst og fremst af ýmisskonar sérfræðiþjónustu sem nauðsynlegt var að kaupa, einkum til að uppfylla kröfur reglugerðar frá 2007 um öryggi og fleira í starfseminni. Framkvæmdir vegna öryggismála á árunum 2007-2012 kostuðu á þeim tíma 375 milljónir króna.
Öryggi er ekki sparnaðarmál
Margt í starfsemi Spalar er tilefni skrifa og ummæla á opinberum vettvangi og ekkert nema gott um það að segja að göngin veki athygli og umræðu. Svo hefur verið allt frá árinu 1990 og verður ábyggilega áfram. Sumir spyrja til dæmis hvers vegna Spölur spari ekki í rekstrinum með því að hafa sjálfvirka afgreiðslu í gjaldhliðinu og mannlaust gjaldskýli?
Því er til að svara að sólarhringsvakt í gjaldskýlinu árið um kring er fyrst og fremst í þágu öryggis vegfarenda og hefur margoft sannað gildi sitt.
Vaktmennirnir eru reyndar drjúgir líka við að svara fyrirspurnum erlendra ferðamanna og veita þeim leiðsögn um landið en það er aukahlutverk sem þeir ganga í af ánægju og er önnur saga. Því má reyndar velta fyrir sér hvernig þessum málum verði háttað þegar ríkið hefur tekið við rekstri ganganna?
Staðfest er að öryggismál Hvalfjarðarganga standast að ýmsu leyti kröfur sem gerðar eru til vegganga með mun meiri umferð. Öryggi til framtíðar hlýtur áfram að verða mjög mikilvæg rekstrarforsenda ganganna.
Spölur hefur ætíð gætt aðhalds í rekstri en félagið sparar ekki við sig mannahald og framkvæmdir sem miða að auknu öryggi vegfarenda og mun ekki gera, svo lengi sem það hefur með göng undir Hvalfjörð að gera.
Verkefnið er hins vegar ekki að velta vöngum yfir fortíðinni heldur því sem gera þarf á komandi árum þannig að öryggi vegfarenda um Kjalarnes og undir Hvalfjörð verði eins og best verður á kosið.
Um höfunda: Gísli Gíslason er formaður Spalar og Gylfi Þórðarson er framkvæmdastjóri Spalar.
