Eitt af því sem liggur í nátt­úru hlut­anna er að þeir flokkar sem eru í minni­hluta á hverjum tíma hljóta að sam­ein­ast um að koma rík­is­stjórn­inni frá. Þeir ættu lítið erindi ef þeir hefðu ekki trú á að rík­is­stjórn væri betri með þátt­töku þeirra sjálfra en án. Ekk­ert er því eðli­legra en að þeir dragi fram veik­leika rík­is­stjórn­ar­innar í stjórn­mála­um­ræð­unni innan þings sem utan.

En minni­hluta­flokk­arnir verða líka dæmdir af þeim mál­efna­legu rökum sem þeir nota. 

Eftir stjórn­ar­mynd­un­ina í jan­úar hafa minni­hluta­flokk­arnir sam­ein­ast um fremur ein­falda stað­hæf­ingu í þessum til­gangi: Við­reisn og Björt fram­tíð fórn­uðu öllu fyrir ráð­herra­stól­ana; Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn ræður öllu; sam­starfs­flokk­arnir eru bara gólf­tuskur hans. 

Eft­ir­tekt­ar­vert er að minni­hluta­flokk­arnir sam­ein­ast um þessa stað­hæf­ingu hvort sem þeir eru fylgj­andi þeim stefnu­mál­um, sem þeir gagn­rýna að hafi verið fórn­að, eða eru þeim and­víg­ir. 

En aðal­at­riðið er að skoða hvort unnt er að færa gild rök fyrir þessum stað­hæf­ing­um.

Nokkuð mikil ein­földun

Allt frá því að stjórn­ar­sátt­mál­inn var birtur hafa nokkrir þing­menn og ráð­herrar Sjálf­stæð­is­flokks­ins lýst and­stöðu við ein­stök ákvæði hans. Þá hafa margir þing­menn Sjálf­stæð­is­flokks­ins lýst and­stöðu við nið­ur­stöðu þeirrar rík­is­fjár­mála­á­ætl­unar sem ráð­herrar flokks­ins sömdu um við rík­is­stjórn­ar­borð­ið. Og mál­efna­legur ágrein­ingur hefur verið opin­ber­aður á ýmsum öðrum svið­um.

Spurn­ingin er þessi: Er unnt að halda því fram með rökum að þessi óvenju mikla and­staða jafn margra þing­manna for­ystu­flokks í rík­is­stjórn við fjölda mála stafi af því að flokkur þeirra hafi fengið allt en sam­starfs­flokk­arnir ekk­ert? Í fljótu bragði sýn­ist það vera nokkuð mikil ein­földun á mála­vöxtum að halda slíku fram.

Breytt grund­vall­ar­sjón­ar­mið

Þegar verk­fall sjó­manna var farið að bíta komu fram sterkar kröfur bæði frá þing­mönnum Sjálf­stæð­is­flokks og Fram­sóknar að sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra stöðv­aði verk­fallið með lög­um. Getur ein­hver í því ljósi rök­stutt að dauf­heyrst hafi verið við slíkum kröfum fyrir aðra sök en þá að það kom ný rík­is­stjórn í jan­ú­ar?

Sjáv­ar­út­veg­ur­inn gerði harða hríð að rík­is­stjórn­inni í þeim til­gangi að knýja hana til að ákveða með lögum að skatt­borg­ar­arnir greiddu hluta af þeirri kjara­bót sem ætl­unin var að semja um við sjó­menn. Þing­menn úr röðum Sjálf­stæð­is­flokks, Fram­sóknar og VG studdu þessa kröfu kröft­ug­lega og höfðu í hót­unum um að taka málið úr höndum ráð­herra á Alþingi. Getur ein­hver leitt rök að því að í þessu falli hafi almanna­hags­munir verið teknir fram yfir sér­hags­muni nema fyrir það að ný rík­is­stjórn hafði tekið við völd­um?

Þegar umræðan um upp­sagnir hjá HB Granda stóð sem hæst komu fram kröfur frá þing­mönnum Sjálf­stæð­is­flokks­ins og Fram­sóknar um að lækka skatta á útgerð­ina svo að hún gæti haldið starf­semi af þessu tagi áfram. Það liggur í augum uppi að sá tekju­missir rík­is­sjóðs hefði þýtt að fækka hefði þurft um jafn marga starfs­menn í vel­ferð­ar­þjón­ustu rík­is­ins. Getur ein­hver leitt rök að því að almanna­hags­munir hefðu verið teknir fram yfir sér­hags­muni í þessu máli ef ekki hefði komið til stjórn­ar­skipta?

Eins má spyrja hvort ein­hver geti sýnt fram á með rök­um að jafn­launa­vottun væri orðin að lögum fimm mán­uðum eftir rík­is­stjórn­ar­myndun án stjórn­ar­þátt­töku Við­reisnar og Bjartrar fram­tíð­ar? 

Önnur sýn á þétt­ingu byggðar og almenn­ings­sam­göngur

Helsta kosn­inga­mál Sjálf­stæð­is­flokks­ins og Fram­sóknar í kom­andi borg­ar­stjórn­ar­kosn­ingum er að koma í veg fyrir sam­eig­in­leg áform allra sveit­ar­fé­laga á höf­uð­borg­ar­svæð­inu um að efla almenn­ings­sam­göngur meðal ann­ars með létt­vagnakerfi. Þrátt fyrir þetta er í sátt­mála rík­is­stjórn­ar­innar kveðið á um stuðn­ing við þessi áform. Er með góðu móti unnt að færa rök fyrir því að það hefði gerst án stjórn­ar­skipta?

Nýlega varð sam­komu­lag um að ríkið léti sveit­ar­fé­lögum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu í té lóðir svo flýta mætti þétt­ingu byggðar og úthlutun lóða. Fram­sókn hefur bent á að þetta sé ekki ný hug­mynd og því síður geti Við­reisn eignað sér hana. Til­lögur um þetta hafi komið fram fyrir löngu en Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn hafi jafnan komið í veg fyrir að þær yrðu að veru­leika. 

Sjálf­sagt er þessi athuga­semd rétt. En getur þá ein­hver haldið því fram með rökum að þetta hafi náðst fram nú á vor­dögum nema vegna þess að það urðu stjórn­ar­skipti fyrr á árinu? Bendir þetta til ann­ars en að Við­reisn og Björt fram­tíð hafi ein­fald­lega verið öfl­ugri í að knýja þetta mál fram en fyrri sam­starfs­flokkur Sjálf­stæð­is­flokks­ins?

Sam­tal milli meiri­hluta og minni­hluta

Við þær fjöl­mörgu til­raunir til stjórn­ar­mynd­unar sem reyndar voru eftir kosn­ingar töldu flestir flokkar ástæðu til meira sam­tals milli stjórn­ar­meiri­hluta og minni­hluta í þing­inu á hvern veg sem færi. Eng­inn lagði þó til að mynduð yrði þjóð­stjórn allra flokka um öll mál. 

Vissu­lega hefði rík­is­stjórnin getað gert betur í nokkrum til­vikum að því er breytt vinnu­lag varð­ar. Þannig var það ekki í sam­ræmi við þessi áform að neita minni­hlut­anum um lengri tíma til að skoða í þing­nefnd til­lögur um skipan dóm­ara í Lands­rétt. 

Það er líka vert eft­ir­tektar í þessu sam­bandi að minni­hlut­inn hefur látið nán­ast ógert að gagn­rýna for­sæt­is­ráð­herra fyrir að skipa hag­fræð­ing Sam­taka atvinnu­lífs­ins í nefnd til að end­ur­skoða pen­inga­stefn­una og gjald­mið­ils­málin en ekki hag­fræð­ing Alþýðu­sam­bands­ins. Slík gagn­rýni hefði þó verið rétt­mæt.

En þrátt fyrir dæmi af þessu tagi hefur margt breyst.

Í ýmsum veiga­miklum atriðum sjást þess glögg merki að vilji hefur birst í verki til meiri sam­vinnu en oft­ast nær áður. Þannig var for­ysta fyrir end­ur­skoðun á jafn stóru og við­kvæmu máli eins og búvöru­samn­ingum falin fyrrum þing­manni eins af flokk­unum í minni­hlut­anum og aðild neyt­enda og umhverf­is­sjón­ar­miða styrkt frá því sem fyrri stjórn hafði ákveð­ið. 

For­ysta fyrir trygg­inga­ráði sem ábyrgt er fyrir fram­kvæmd á viða­mestu lög­gjöf­inni á sviði vel­ferð­ar­mála var einnig falin fyrr­ver­andi þing­manni úr flokki sem nú er í minni­hluta. Í stærsta og eld­fimasta póli­tíska deilu­máli sam­tím­ans, veiði­gjalda­mál­inu, hafa full­trúar allra flokka verið kall­aðir að borði til þess að freista þess að ná breiðri sam­stöðu.

Þótt aðeins sé horft á þessi dæmi sést að þær stað­hæf­ingar byggj­ast ekki á rökum að Við­reisn og Björt fram­tíð hafi gleymt öllum áformum í þessu efni. Benda má á að Morg­un­blaðið hefur svo þungar áhyggjur af þessu eðli­lega sam­ráði á nokkrum þýð­ing­ar­miklum sviðum að það telur alvar­lega hættu á að sam­starfs­flokkar Sjálf­stæð­is­flokks­ins í rík­is­stjórn hyggi á sam­ein­ingu við Sam­fylk­ing­una. Blaðið telur að strax þurfi að bregð­ast við þeirri vá! 

Ætli þessi aðvörun sé til vitnis um að Við­reisn og Björt fram­tíð hafi ekki gert neitt í því að efna fyr­ir­heitin um breið­ara sam­tal þvert á lín­una sem greinir á milli meiri­hluta og minni­hluta?

Mála­miðl­anir

Kosn­inga­úr­slitin köll­uðu á meiri mála­miðl­anir en lengi hafa þekkst við stjórn­ar­mynd­un. Um það voru allir flokkar sam­mála. 

Með hæfi­legri ein­földun má segja að við myndun þess­arar stjórnar hafi Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn aðeins farið fram á skatta­lækk­anir en óbreytt ástand að öðru leyti. Við­reisn og Björt fram­tíð vildu setja á dag­skrá breyt­ingar í land­bún­að­ar­mál­um, nýjar hug­myndir um veiði­leyfagjöld, rót­tæka end­ur­skipan á gjald­mið­ils- og pen­inga­málum og þjóð­ar­at­kvæði um hvort halda eigi áfram aðild­ar­við­ræðum við Evr­ópu­sam­band­ið. Allir flokk­arnir voru sam­mála um að auka áherslu á heil­brigð­is­mál.

Nið­ur­staðan var sú að engar skatta­lækk­anir voru sam­þykkt­ar. Meiri áhersla á heil­brigð­is­mál byggð­ist á breyttri for­gangs­röðun en ekki skatta­hækk­un­um. Við­reisn og Björt fram­tíð töl­uðu fyrir kosn­ingar um aukna tekju­öflun með umhverf­is­sköttum og hærra veiði­gjaldi. Þau lof­uðu hins vegar aldrei þeim gríð­ar­legu skatta­hækk­unum sem VG tal­aði um. Reyndar gekk eng­inn flokkur jafn langt í boðun skatta­hækk­ana fyrir kosn­ingar eins og VG. 

Umbreyt­ingar í pen­inga­mál­um, sjáv­ar­út­vegs­málum og land­bún­að­ar­málum voru settar á dag­skrá í sér­stökum nefndum í mis­víð­tæku sam­ráði út fyrir stjórn­ar­flokk­ana. 

Var þetta við­un­andi fyrir flokka sem töl­uðu fyrir breyt­ing­um? Til þess að svara því þarf fyrst að líta til þess hvort lík­legt má telja að meiri árangur hefði náðst í ann­ars konar stjórn­ar­mynstri. VG hefur vissu­lega gengið lengra en aðrir í til­lögum um hækkun veiði­gjalda. En að öðru leyti hafa VG og Fram­sókn staðið jafn fast eða jafn­vel fastar gegn kerf­is­breyt­ingum en Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn. 

Ekki hefur verið sýnt fram á að kostur hafi verið á að semja um meira á þessum þremur mála­sviðum í ann­ars konar stjórn­ar­mynd­un­ar­við­ræð­u­m. 

Í annan stað þarf að hafa hug­fast að jafn­vel þótt stjórn­ar­flokk­arnir hefðu allir verið sam­mála í þessum efnum hefði verið óráð að ákveða breyt­ingar án þess að leita hóf­anna um breið­ara bak­land bæði á Alþingi og utan þess. Nefnd­ar­skipan án fyr­ir­fram­gef­innar nið­ur­stöðu hlaut því alltaf að vera fyrsta skref.

Mál sem þarfn­ast breiðrar sam­stöðu

Minni­hluta­flokk­arnir koma með mis­mun­andi hætti að end­ur­skoðun sjáv­ar­út­vegs- og land­bún­að­ar­mál­anna. En vinnu­lagið felur í sér áskorun og ábyrgð fyrir minni­hluta­flokk­ana rétt eins og meiri­hluta­flokk­ana. 

Núver­andi skipan á hlut­verki Seðla­bank­ans var lög­fest í byrjun ald­ar­innar á grund­velli þverpóli­tískrar sam­stöðu. Stjórn­skipan Seðla­bank­ans var hins vegar lög­fest í ágrein­ingi eftir hrun. 

Breyt­ingar á þessu sviði nú munu tæp­ast skila til­ætl­uðum árangri ef ekki næst um þær breið sam­staða á Alþingi og á vinnu­mark­aðn­um. Þess vegna voru það mis­tök að skipa jafn þrönga nefnd og raun ber vitni. En eftir sem áður er það svo að þegar nið­ur­stöður nefnd­ar­innar liggja fyrir mun reyna á alla þing­flokk­ana og aðila vinnu­mark­að­ar­ins hvort grund­völlur er fyrir breyt­ing­um. Þarna var unnt að standa betur að verki en mögu­leik­arnir eru ekki úr sög­unn­i. 

Evr­ópu­mál­unum hefur verið skotið á frest fram til loka kjör­tíma­bils­ins. Þá verða stjórn­ar­flokk­arnir óbundnir af sam­starf­in­u ef flutt verður til­laga um þjóð­ar­at­kvæði. Þegar þar að kemur mun á það reyna hvort ann­ars konar meiri­hluti getur mynd­ast um það ein­staka mál. Í öðrum stjórn­ar­mynd­un­ar­kostum sem reyndir voru hefði hugs­an­lega í einu til­viki mátt flýta þjóð­ar­at­kvæði um eitt til tvö ár en það hefði orðið jafn erfitt í öðr­um.

Hvar liggja veik­leik­arn­ir?

Það sem helst sker í augu í þessu stjórn­ar­sam­starfi eru kröft­ugar og ítrek­aðar yfir­lýs­ingar þing­manna og jafn­vel ráð­herra Sjálf­stæð­is­flokks­ins um and­stöðu við ein­stök atriði í stjórn­ar­sátt­mál­anum og við ákvarð­anir sem teknar hafa verið við rík­is­stjórn­ar­borð­ið. Þetta er veik­leiki sam­starfs­ins. Satt best að segja er fremur óvana­legt að sjá brotala­mir af þessu tagi í for­ystu­flokki í rík­is­stjórn­ar. 

Enn sem komið er hefur þetta ástand þó ekki leitt til þess að fram­gangur mála hafi stöðvast. Orðin hafa að því leyti verið tóm. En það getur vita­skuld breyst. Og ekk­ert er eðli­legra en minni­hluta­flokk­arnir bindi vonir við það.

Kjarni máls­ins er sá að ógern­ingur er að stað­hæfa með rök­um að ekki hafi orðið breyt­ing við stjórn­ar­skipt­in. Það er enn­fremur ómál­efna­legt fram­lag til stjórn­mála­um­ræð­unnar að halda því fram að for­ystu­flokkur rík­is­stjórn­ar­innar hafi ráðið einn ferð­inni þessa fyrstu mán­uði. Ómál­efna­legar og órök­studdar full­yrð­ingar af því tagi telj­ast varla alvöru fram­lag til nýrra umræðu­hátta. 

Það rétta er að á fimm mán­uðum hefur margt breyst í þá veru sem Við­reisn og Björt fram­tíð töl­uðu fyr­ir. En eðli máls sam­kvæmt á eftir að koma í ljós hvort sá far­vegur sem lagður hefur verið um sam­tal á breiðum grund­velli varð­andi nokkur höf­uð­mál í íslenskum stjórn­málum leiðir til nið­ur­stöðu.

Að svo komnu hafa Við­reisn og Björt fram­tíð því átt erindi í þetta stjórn­ar­sam­starf. Mesta hættan fyrir þessa tvo flokka í fram­hald­inu er sú að í því breiða sam­tali sem lagt hefur verið upp með á nokkrum sviðum nái Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn saman með þeim tveimur flokkum í minni­hlut­anum sem mest eru á móti breyt­ing­um. Á næstu mán­uðum eða miss­erum kom­ast þeir flokkar tæp­ast hjá því að svara hvert hugur þeirra stefnir í þeim efn­um.