Þegar Jón Bald­vin sá á borði mínu bók­ar­skruddu sem fjall­aði um ára­tug­ina fyrir og eftir fyrri heims­styrj­öld, varð hann ögn hugsi og spurði, hvað þessi fróð­leikur kæmi nútím­anum við? Mér varð að orði að það væri tíma­hvörf­in, and­þrengsli upp­lýsts frjáls­lyndis og fram­rás hægri­s­inn­aðrar hugóra­hyggju, sem virðir rök­hyggju og stað­reyndir að vetttugi. Ára­tugirnir milli heims­styrj­ald­anna ein­kennd­ust einnig af styrk­ingu hug­mynda­óra og stað­reynda­fals­ana sem fengu að lokum byr undir báða vængi. Þá eins og nú voru frum­kvöðlar fas- og nas­isma í upp­hafi kall­aðir popúlist­ar. Í opin­berri umræðu var þetta sagður vera ryk­salli úr iðrum þjóðar í huga­hremm­ing­um, sem félli til jarðar og hyrfi. Það reynd­ust höf­uð­ór­ar. Þegar tíð­ar­and­inn fer að taka á sig miður þekki­legar myndir úr for­tíð þá er þörf á að skoða skyld­leika og sam­hengi við­burða og hug­mynda. Erfitt reyn­ist að átta sig á eðli tím­ans, þótt atburðarásin sé kunn. Það skiptir því máli að skilja og bera saman slóða hans. Vanga­veltur Jóns Bald­vins áttu fullan rétt á sér. Er eitt­hvað sam­eig­in­legt með fyrstu ára­tugum lið­innar aldar og okkar tíma ?

Átök hug­mynd­anna

Á ára­tug­unum fyrir og eftir fyrri heims­styrj­öld stóð mik­ill styrr um frjáls­lynda upp­lýsta hugs­un,­arf Upp­lýs­ing­ar­innar einkum í Þýska­landi, stærsta og öfl­ug­asta ríki Evr­ópu. Hún átti í vök að verj­ast gegn óra­hyggju (irrationa­l­isma) frá hægri. Þar réð ferð ótti við bylt­ing­ar­kenndan módern­is­ma,hug­ar­burður menn­ing­ar­böl­sýni ,nið­ur­læg­ing upp­gjaf­ar­innar og hefnd­ar­hyggja.­Mikil fram­tíð­ar­gerjun átti sér stað. Land­nám fram­úr­stefnu birt­ist ekki bara á sviði lista og menn­ingar heldur í fram­leiðslu og hönn­un, ögrandi lífs­stíl, upp­hafi alþjóða­væð­ing­ar,­tækni­legri sjálf­virkni og fram­andi lifn­að­ar­hátt­um. Stórir hópar þjóð­fé­lags­ins réðu ekki við örar sam­fé­lags­breyt­ing­ar, fund­ust þær ógn­vekj­andi. Við þetta bætt­ist til­vistarótti sem nærð­ist á mann­falli og tapi stríðs­ins ásamt  upp­lausn eft­ir­stríðs­ár­anna Yfir öllu þessu hékk svo skuggi blóði drif­ins bol­sé­visma. Lam­andi ótt­inn laum­að­ist inní hug­ar­fylgsnin. Etir krepp­una miklu var allt glat­að.

Róm­an­tísk villi­mennska

Úr þessum grút­ar­dalli hug­ar­óra og til­finn­inga nærð­ust djúp­stæð átök hug­mynda­strauma um sam­fé­lag­ið. Ann­ars vegar mann­úð­ar- og mann­rétt­inda­stefna, sem byggði á jafn­ræð­is­hugs­un, sem allar skyn­sem­is­verur gátu sam­sinnt. Hinu megin for­rétt­inda­sækin sér­hyggja sem  metur það sér­tekna ofar því sam­eig­in­lega. Þjóð­ern­is- og kyn­þátta­hyggja gegn sam­hyggju þjóða (uni­ver­sal­isma). Heildin er tekin fram fyrir hlut­ana. Átökin sner­ust ann­ars vegar um sígildan húman­isma þar sem upp­lýst hugsun vís­aði veg­inn en á hinum vængnum réð ríkjum það sem kalla mætti róm­an­tíska villi­mennsku. Þessir and­stæðu hugs­ana­ferlar ristu þó dýpra. Í stað þess að láta sið­menn­ing­una hemja og temja ótt­ann sem fram­and­leiki breyttra tíma kall­aði fram, vildu sér­hyggju­menn berj­ast með öllum ráðum gegn rótum óreið­unnar og ótt­ans, sem skil­greind voru sam­kvæmt eigin hug­ar­heimi. Útrým­ing, upp­ræt­ing og skörp skil komu í stað lag­fær­inga og umbreyt­inga. Tekist var á um tvær and­stæðar leið­ir; nútíma­lega sam­fellda en jafn­framt skrykkj­ótta þróun eða upp­gjör og nýtt upp­haf. Þarna var fas­isma stefnt gegn frjáls­lyndi. Fyrri leiðin varð ofan á með herfi­legum afleið­ing­um. Þarna hófst harm­saga tutt­ug­ustu ald­ar­inn­ar.

Er frjáls­lynd hugsun á útleið ?                                                                                        

Þau liðnu átök hug­mynda sem einkum áttu sér stað á ára­tug­unum milli stríð­anna væru nú geymd í hug­mynda­sögu­safni ald­anna, væru ekki sömu hug­tök og sams­konar ótti komin á kreik að nýju. Aðdrag­andi þess­ara nýj­unga var marg­vís­leg­ur; fjár­mála­hrun­ið; atvinnu- og eigna­miss­ir, straumar fram­andi flótta­fólks; áður ókunn áhrif hnatt­væð­ing­ar­inn­ar; van­meta­kennd gagn­vart fram­tíð­inni í formi staf­rænnar bylt­ing­ar, ótti og reiði. Nú er ekk­ert Kalt stríð til að halda hópnum saman og Kirkjan hefur misst tökin á hirð sinni. Margt er nú keim­líkt milli­stríðs­ár­unum í Evr­ópu. Á ný er gripið til sér­hyggju kyn­þátta- og þjóð­ern­is­stefnu, sem vörn gegn ann­ar­legum  siðum og ókunnu fólki. Hnatt­ræn fjöl­hyggja sögð tor­tíma bæði atvinnu, heim­kynnum og stað­bund­inni menn­ingu. Landamæra­gæsla og þjóð­leg toll­vernd gegn opn­um,frjálsum, samn­ings­bundnum við­skipt­um. Einnar þjóðar lausn gegn fjöl­þjóða samn­ingum og sam­tökum eins og ESB. Vofur keim­líkra hugs­ana­ferla á sveimi eins og um 1930. Frjáls­lynt lýð­ræði, eitt megin gildi vest­rænnar stjórn­mála­hugs­un­ar, á nú aftur í vök að verj­ast.

Frjáls­lyndur arfur

Frjáls­lynd heims­mynd er arfur frá Upp­lýs­ing­ar­stefnu átj­ándu ald­ar­,­sem lagði fæð á allar þær hug­mynd­ir,hvað þá for­dóma, sem skyggðu á skíra hugsun og ómeng­aðar stað­reynd­ir. Hug­mynda­fræði, trú­ar­brögð og sér­hags­munir hópa og stétta máttu ekki menga hugs­un­ina eins og ský í auga truflar hreina sjón. Rök­hyggjan skyldi ráða ferð, ekki til­finn­inga­hlaðin óra­hyggja. Opin, frjáls­lynd,­samn­ings­bundin sam­skipti gegn lok­uðum landamæragirtum for­rétt­ind­um, sem byggja á styrk þeirra stóru og sterku. Mót­sagna­kennt aðdrátt­ar­afl þess­ara and­stæðu hug­ferla hafa mótað vest­rænu menn­ingu. For­mót­aðar skoð­anir ráða ferð,en við gefum okkur sjaldn­ast tíma til að leggja þessar skoð­anir á mæli­kvarða upp­lýstrar reynslu eða gagn­rýn­innar hugs­un­ar. Skoðun er mun þægi­legri til brúks en hugs­un. Það þarf engan aðdrag­anda til að láta skoðun sína í ljós. Á okkar tímum er sterk ásókn í að gera skoð­anir að stað­reynd­um.

Var­huga­verður seiður

Það er blekk­ing að segja að popúl­ismi sé ekki hættu­leg stjórn­mála­stefna. Hún lagði milli stríða grunn að valda­töku spænskra falangista,ítal­skra fas­ista og þýskra nas­ista. Umskipti hafa orðið í heim­inum einkum með kosn­ingu Trumps, en líka með upp­gangi póli­tískrar sér­hyggju hér í Evr­ópu. Amer­ica first í stað sam­stöðu þjóða. Hroll­vekj­andi er að bera saman mynd­skeið með ræðu­mönn­unum Trump  ann­ars vegar en Hitler hins veg­ar. Hávær öskr­in,hend­urnar eins og þeytispað­ar­,hót­anir og ógnar órar. Boð­skapur villi­mennsku. Það vilja greini­lega margir hægja á för tím­ans, snúa ferð hans við, hefta fram­rás, end­ur­gera for­tíð­ina. Hér eru tíma­hvörfin að takast á að nýju, því það gleym­ist gjarnan að megin far­vegir mann­legra hugs­ana­ferla hafa lítið breyst. 

 En pópúl­ism­inn er einnig smit­sjúk­dóm­ur. Hann mengar orð­ræð­una,­byrgir fyrir skíra hugsun en ýkir til­finn­inga­tengda for­dóma. Gerir órum hærra undir höfði en rök­hyggju og skírskotun til stað­reynda. Sann­indi og lygi hylj­ast móðu sem gerir þau ókenni­leg. Evr­ópa hefur hér sér­stökum skyldum að gegna. Hún er fæð­ing­ar­staður Upp­lýs­ing­ar­innar og heim­kynni gagn­rýn­innar hugs­un­ar. Saga hennar ætti að vera vörn gegn end­ur­lífgun öfga­stefnu. Hlut­verk okkar Íslend­inga er að standa vörð um eigið frjáls­lynda stjórn­ar­far og styrkja upp­lýsta gagn­rýni á ríkj­andi for- og sér­rétt­indi. Okkur ber að vinna náið með þeim grönnum okkar í Evr­ópu sem leggja meiri áherslu á sam­stöðu þjóða en sér­hyggju þeirra og þjóð­rembu.