Stundum skilur maður ekk­ert. Haustið 2008 fór íslenskt efna­hags­kerfi á hlið­ina. Ástæðan var, fyrst og síð­ast, sú að íslenskir bankar höfðu fyllst af ódýru láns­fjár­magni, vaxið ótæpi­lega og lánað afar ógæti­lega til aðila sem áttu ekk­ert með það að gera að fá hund­ruð millj­arða króna að láni til að fróa rang­hug­myndum sínum um yfir­burð­ar­mennsku.

Vegna þessa þurfti íslenska ríkið að setja for­dæma­laus neyð­ar­lög, gengið féll um tugi pró­senta, atvinnu­leysi stórjókst, eigna­verð hrundi, gjald­eyr­is­höft voru sett, vel­ferð­ar­kerfi skorið niður og þeir pen­ingar sem voru til fóru, ásamt inn­stæðum almenn­ings, í að end­ur­reisa banka­kerfið með því að búa til nýja banka. Það þarf enda fjár­sýslandi banka, sem fram­leiða ekk­ert, til að halda raun­veru­leik­anum gang­andi, hvað svo sem sú stað­reynd segir um það kerfi sem við höfum fest okkur í.

Kostn­að­ur­inn vegna þess­ara aðgerða lenti á almenn­ingi. Krón­urnar í vasa hans urðu færri og þær urðu miklu minna virði. Þjón­ustan sem sam­neyslan borg­aði fyrir varð lélegri og eign­irnar sem almenn­ingur átti rýrn­uðu. Nú þegar vorar í efna­hags­líf­inu, eftir að marg­hátt­aðar aðgerðir síð­ustu þriggja rík­is­stjórna eru farnar að skila árangri, þá á almenn­ingur kröfu á tvennt: að almanna­hagur verði í for­gangi þegar auknum gæðum verður útdeilt og að við forð­umst með öllum mögu­legum ráðum að gera sömu mis­tökin aft­ur.

­Með öðrum orð­um: ekki fóðra skepn­una sem bar ábyrgð á hinum sjö mögru árum. Sé það gert er óum­flýj­an­legt að sagan end­ur­tekur sig.  

Með öðrum orð­um: ekki fóðra skepn­una sem bar ábyrgð á hinum sjö mögru árum. Sé það gert er óum­flýj­an­legt að sagan end­ur­tekur sig.

Margt vel gert, margt tóm steypa

Þótt margt hafi verið gert vel í end­ur­reisn íslensks efna­hags­lífs, bæði af hendi stjórn­valda og fjár­mála­fyr­ir­tækj­anna sem þau end­ur­reistu, þá hefur margt líka verið tóm steypa.

Bank­arnir hafa til að mynda hangið allt of lengi á allt of mörgum fyr­ir­tækjum sem þeir fengu í fangið við stofn­un. Þeir hafa passað upp á að öll stóru verk­efni í eigna­um­sýslu, hvort sem það er vegna fjár­fest­inga sjóða, umsjón með útboðum eða ann­ar­s því tengdu, lendi hjá þeim sjálfum og stuðli að uppi­stöðu þeirra tekna sem grunn­rekstur þeirra skil­ar. Samt er grunn­rekst­ur­inn dap­ur. Stór ástæða þess er sú að þrátt fyrir að stærð bank­anna sé ein­ungis brot af því sem hún var þá hefur starfs­mönnum þeirra ein­ungis fækkað um 22-23 pró­sent frá lokum árs 2007, sam­kvæmt nýlegri frétt Stöðvar 2.

Eitt það fyrsta sem bank­arnir hófu að end­ur­reisa voru kjör starfs­manna sinna. Það er merki­legt að sá geiri sem var end­ur­reistur fyrir inn­stæður okkar almenn­ings og fékk rúm­lega 90 pró­senta mark­aðs­hlut­deild sína í vöggu­gjöf, starfar á mark­aði sem er svo tryggður með gjald­eyr­is­höftum og rík­is­á­byrgð á inni­stæðum að hann lík­ist meira vernd­uðum vinnu­stað en sam­keppn­is­mark­aði, skuli vera sá sem hefur upp­lifað mest launa­skrið allra eftir hrun (44,2 pró­sent milli 2010-2014).

Það er líka merki­legt að þessi geiri sé búinn að inn­leiða kaupauka­kerfi (Ís­lands­banki og Arion banki gjald­færðu um 900 millj­ónir króna vegna þess í fyrra fyrir sam­tals um 200 starfs­menn) og hafi meira að segja þrýst á það með umsögnun til Alþingis að svig­rúm þeirra til bón­us­greiðslna verði marg­faldað svo að sam­keppn­is­hæfni þeirra verði ekki haml­að. Þar eiga þeir við hæfni þeirra til að eiga í sam­keppni við litlu íslensku fjár­mála­fyr­ir­tækin sem eru sam­eig­in­lega með undir tíu pró­sent mark­aðs­hlut­deild. Og fá engin stór verk­efni vegna þess að stóru bank­arnir skammta sjálfum sér þau.

Ríkið ákveður að gefa rík­is­starfs­mönnum millj­arða

Það ein­kenni­leg­asta af öllu sem gerst hefur í banka­málum á Íslandi var þegar síð­asta rík­is­stjórn, fyrsta hreina vinstri­st­jórnin sem kenndi sig við nor­ræna vel­ferð, ákvað árið 2009 að gefa starfs­mönnum Lands­bank­ans tveggja pró­senta hlut í honum ef þeim tæk­ist að rukka ákveðin lána­söfn, sem hétu Pegasus og Pony, í botn. Það tókst og starfs­menn­irnir fengu hlut­inn, sem að öðrum kosti hefði runnið til íslenska rík­is­ins. Þ.e. almenn­ings.

Eina skýr­ingin sem gefin hefur verið á þess­ari for­dæma­lausu gjöf á rík­is­eign­um, sem á sér engar hlið­stæður í öðrum hluta­fé­lögum í eigum hins opin­bera, var sú að þetta hafi verið gert að frum­kvæði kröfu­hafa. Kröfu­hafar Lands­bank­ans voru þar með farnir að móta eig­enda­stefnu rík­is­ins á fjár­mála­fyr­ir­tæki. Og rík­is­stjórn Sam­fylk­ingar og Vinstri grænna sagði bara OK.

­Kröfu­hafar Lands­bank­ans voru þar með farnir að móta eig­enda­stefnu rík­is­ins á fjár­mála­fyr­ir­tæki. Og rík­is­stjórn Sam­fylk­ingar og Vinstri grænna sagði bara OK.

Vert er að taka fram að hluta eignar starfs­mann­anna verður haldið eftir til að gera upp skatta, gjöld og annan kostn­að. Að teknu til­liti til þess er eign­ar­hlutur starfs­manna um 0,8 pró­sent og virði hlut­ar­ins um tveir millj­arðar króna. Starfs­menn­irnir fengu hins vegar sam­an­lagt 144 millj­ónir greiddar í arð vegna árs­ins 2013 og tæp­lega 200 millj­ónir króna vegna árs­ins 2014. Miðað við þann hagnað sem hinn rík­is­end­ur­reisti rekstur Lands­bank­ans er að skila munu arð­greiðsl­urnar halda áfram um ókomna fram­tíð. Og á ein­hverjum tíma­punkti munu starfs­menn­irnir geta selt eign­ar­hluti sína með miklum hagn­aði. Hluti sem ríkið ákvað að gefa þeim, um 1.400 núver­andi og fyrr­ver­andi starfs­mönnum Lands­bank­ans, í stað þess að allir lands­menn myndu eiga þá.

Íslands­banka­fólk vill líka

Nú er þessi galna aðgerð notuð sem rök­stuðn­ingur fyrir því að annað banka­fólk eigi líka að fá meira. Morg­un­blaðið greindi frá því í vik­unni að banka­stjóri, fram­kvæmda­stjóri og stjórn­endur Íslands­banka, sem íslenska ríkið á fimm pró­sent hlut í, hafi farið fram á kaupauka í tengslum við nauða­samn­inga Glitnis og mögu­lega sölu Íslands­banka. Þeir vilja fá allt að eins pró­senta hlut í bank­anum sam­kvæmt frétt­inni. Miðað við eigið fé Íslands­banka er virði hlut­ar­ins um 1,8 millj­arðar króna. Stóri mun­ur­inn hér og hjá Lands­bank­anum er sá að hjá Íslands­banka er vilji til þess að allur hlut­ur­inn renni til þröngs hóps stjórn­enda og stjórn­ar­manna í banka sem var end­ur­reistur með handafli með inn­stæðum Íslend­inga, ekki allra starfs­manna.

Í eft­ir­fylgn­is­frétt í Morg­un­blað­inu í dag segir Birna Ein­ars­dótt­ir, banka­stjóri Íslands­banka, að því sé  „ekki að neita að eftir að starfs­menn Lands­bank­ans fengu hlut í bank­anum árið 2009 hef ég reglu­lega verið spurð um það á starfs­manna­fundum hvort slíkt hið sama standi til hjá Íslands­banka“.

Það á því að nota hina gölnu og illa ígrund­uðu aðgerð stjórn­valda frá árinu 2009 sem rök­semd­ar­færslu fyrir því að hrúga meiri fjár­munum og áhrifum undir stjórn­endur ann­arra fjár­mála­fyr­ir­tæka. Tveir mínusar eiga að gera ein­hvers­konar plús. Fyrir ein­hvern.

Fóður fyrir skepnu­unga

Það er vert að end­ur­taka það að íslenskt banka­kerfi var end­ur­reist með handafli með pen­ingum rík­is­sjóðs og inn­stæðum almenn­ings. Skað­inn sem það olli íslensku sam­fé­lagi með áhættu­sækni og van­hæfni sinni fyrir hrun er for­dæma­laus í heims­sög­unni. Enn er í gildi 100 pró­sent ábyrgð íslenska rík­is­ins á inn­stæð­um.

Banka­kerfið hefur starfað í á sjö­unda ár varið fyrir allri utan­að­kom­andi sam­keppni með mjög þröngum höft­um. Það hefur einnig verið varið fyrir allri inn­lendri sam­keppni sökum þess að stóru bönk­unum var falið að end­ur­skipu­leggja atvinnu­líf­ið, sem var meira og minna farið á höf­uðið eftir hrun­ið. Þannig gátu þeir ráðið því hvar stærstu verk­efni þeirrar end­ur­skipu­lagn­ingar lentu. Og fyrir algjöra til­viljun lentu þau nán­ast öll hjá þeim sjálf­um.

­Þrátt fyrir þessar óhrekj­an­legu stað­reyndir er sífellt verið að reyna að finna leiðir til að inn­leiða aftur hvata til auk­innar áhættu­sækni og fífldirfsku í fjár­mála­geir­anum með því að árang­urstengja laun starfs­manna.

Þrátt fyrir þessar óhrekj­an­legu stað­reyndir er sífellt verið að reyna að finna leiðir til að inn­leiða aftur hvata til auk­innar áhættu­sækni og fífldirfsku í fjár­mála­geir­anum með því að árang­urstengja laun starfs­manna. Slík árang­ursteng­ing á kannski við í fyr­ir­tækj­um, óháð geira, sem hafa byggst upp yfir lengri tíma og sannað sig, en er fjar­stæðu­kennd hjá nýjum fyr­ir­tækjum sem eru byggð upp á rústum eins stærsta gjald­þrots sög­unnar og hafa starfað allan sinn líf­tíma í vernd­uðu umhverfi.

Allir þeir sem hafa lesið skýrslu Rann­sókn­ar­nefndar Alþing­is, fylgst með þeim málum sem emb­ætti sér­staks sak­sókn­ara hefur rann­sakað og ákært í, og bara fylgst með fréttum und­an­farin ár, sjá að þessi teng­ing milli „ár­ang­urs“ banka og þeirra sem hjá honum störf­uðu orsak­aði margt af því allra versta sem ráð­ist var í á loka­spretti „gamla“ íslenska banka­kerf­is­ins þegar ljóst var þeim þrönga hópi að það var á leið­inni á hlið­ina.

Íslensku bank­arnir hafa unnið mörg verk vel á und­an­förnum árum. End­ur­reisn íslensks atvinnu­lífs hefur tek­ist vegna þeirra. En það var verk­efni sem þeir áttu að leysa. Til­vera bank­anna byggði raun­veru­lega á því og algjör óþarfi að umb­una sér­stak­lega fyrir það með millj­arða­gjöfum til ein­stak­linga.

Samt vilja banka­stjórn­endur nú finna fleiri leiðir til að moka meiri pen­ingum til sín og sinna. Þeir vilja tengja sig fast­ari böndum við afkomu bank­ans og segja það sann­gjarnan mæli­kvarða á vinnu þeirra fyrir umsýslu með pen­inga ann­arra. Þessir banka­stjórn­endur vita alveg að þeir eru að ofbjóða almenn­ingi, með þess­ari hegð­un, en þeim er bara alveg sama. Þeir vilja bara fóðra nýju sís­vöngu skepn­una sem óx út úr dauða þeirra sem sprakk af drambi, græðgi og hroka haustið 2008.

Það að gera sama hlut­inn aftur og von­ast eftir annarri nið­ur­stöðu er hins vegar ekki bara ófag­legt og illa ígrund­að, það er bein­línis hættu­legt.