Það er orðið alger­lega ljóst að lofts­lags­breyt­ingar eru raun­veru­leg­ar, að þær stefna öryggi og afkomu mann­kyns­ins í veru­lega hættu, að þær eru orsak­aðar af hegðun mann­skepn­unn­ar, og að aðgerða er þörf. En hvaða aðgerðir eiga það að vera?

Skoðum fyrst hver vand­inn er. Í skýrslu Milli­ríkja­nefndar Sam­ein­uðu þjóð­anna um lofts­lags­breyt­ingar frá árinu 2018 er stað­hæft að hlýnun lofts­lags­ins um 1,0°C frá því fyrir iðn­bylt­ingu sé stað­reynd, þetta sé eitt­hvað sem við verðum að búa við. Lögð er áhersla á að fari hlýn­unin yfir 1,5°C myndi hún samt halda áfram að aukast jafn­vel þótt losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda myndi stöðvast á næstu árum eða ára­tugum – ástæðan fyrir þessu eru ýmsir ferlar í nátt­úr­unni sem ekki verða stöðv­að­ir, svo sem bráðnun jökla og sífreðis. Því fyrr sem mann­kynið grípur til aðgerða til að draga úr losun þess­ara loft­teg­unda, því betra – það er hins vegar ekki raun­in, því los­unin heldur áfram að aukast, ár frá ári, eins og er stað­fest í nýj­ustu skýrslu Milli­ríkja­nefnd­ar­innar frá 2022. Þar er rakið að við séum langt frá því einu sinni að byrja að minnka losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda: Talið er að 17% heild­ar­los­unar koltví­sýr­ings (CO2) – mik­il­væg­ustu gróð­ur­húsa­loft­teg­und­ar­innar – frá 1850 til 2019 hafi átt sér stað á aðeins níu árum, frá 2010 til 2019. Í þess­ari nýj­ustu skýrslu er talið lík­legt að hlýn­unin fari yfir 1,5°C. 

Afleið­ing­arnar af hlýnun jarðar verða gríð­ar­leg­ar, og höfum í huga að þær munu birt­ast á líf­tíma þeirra sem þetta lesa – við erum ekki að tala um breyt­ingar sem aðeins börnin okkar og barna­börn verða að taka á og lifa við, heldur líka við sjálf, sem full­orðin erum. Um er að ræða mikla aukn­ingu á úrkomu á sumum svæð­um, aukn­ingu á þurrkum á öðrum, aukn­ingu á hita­stigi á sum­um, lækkun á öðr­um. Einnig verða veð­urofsar lík­legri. Þá mun mikið land sökkva undir sjó, en meðal ann­ars eru nokkrar stór­borgir í mik­illi hættu vegna þessa sem og margar eyj­ar. Einnig munu mörg vist­kerfi – sem hjálpa til við að halda uppi lífi á plánet­unni, þar á með talið okkur sjálfum – vera í mik­illi hættu sem og margar dýra­teg­und­ir. Land­bún­aður mun verða erf­ið­ari á vissum svæð­um. Svona mætti áfram telja. Eftir því sem lengra líður þar til tekið er í taumana, því erf­ið­ara verður að afstýra þessum afleið­ing­um, og þeim mun erf­ið­ara verður að lifa mann­sæm­andi lífi á jörð­inni.

Afleið­ing­arnar af lofts­lags­breyt­ingum munu ekki dreifast jafnt yfir mann­kyn­ið, og þær munu ná til Íslands líka. Við okkur og okkar heims­hluta mun einnig blasa mik­ill flótta­manna­straum­ur, mun stærri en við höfum séð hingað til.

Að koma í veg fyrir að jafn illa fari – eða enn verr – og Milli­ríkja­nefndin varar við, er lík­lega eitt stærsta við­fangs­efni sem blasað hefur við mann­kyn­inu, við­fangs­efni sem mann­kynið getur haft ein­hver áhrif á, í það minnsta. Og tím­inn sem við höfum er stutt­ur, hann er mældum í árum, en ekki ára­tug­um, því áhrifin af lofts­lags­breyt­ingum eru farin að birt­ast okk­ur.

Hvað skal gera?

Aug­ljóst er að stefna verður að mik­illi og hraðri minnkun á losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda, og skilj­an­lega líta þar margir til tækni­legra lausna. Mikið starf verið unnið víða í Evr­ópu, m.a. með upp­setn­ingu á sól­ar­orku­speglum og vind­myll­um. Þetta er samt engan veg­inn nóg, því los­unin á gróð­ur­húsa­loft­teg­undum heldur áfram að aukast – líka á Ísland­i. 

Líta margir von­góðir til tækni sem tekur gróð­ur­húsa­loft­teg­undir úr and­rúms­loft­inu og dælir niður í jörð­ina þar sem þær bindast, en þessi tækni er á algeru frum­stigi. Auk­in­heldur er óljóst hvernig þessi tækni á að geta hamið alla þá gríð­ar­legu losun sem við stöndum fyr­ir, því tæknin er afkasta­lítil í sam­an­burði við los­un­ina. 

Það eru til leiðir sem við eigum líka að líta til – í bland við tækni­legar leiðir –, leiðir sem fela í sér breyt­ingu á hegðun okkar og mark­miðum okkar sem sam­fé­lags. Ein sú leið er að draga úr neyslu fram­tíð­ar­inn­ar, en öll okkar neysla, alveg sama hvaða form hún tek­ur, felur í sér losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda – sama hvort það er kaup eða akstur á bíl, kaup á varn­ingi, utan­lands­ferð­ir, fram­leiðsla á mat, eða byggja hús. Allt þetta felur í sér losun á gróð­ur­húsa­loft­teg­undum vegna flutn­inga, vinnslu úr jörðu, fram­leiðslu og svo fram­veg­is. Vel­flestar okkar athafnir valda raunar losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda, og því meira sem við stundum af þessum athöfn­um, því meira er los­að.

Ég á við að hættum að auka neyslu stöðugt inn í fram­tíð­ina og veljum heldur svip­aða eða minni neyslu, en í stað­inn vinnum minna. Þetta yrði þróun yfir langan tíma í ríkum sam­fé­lög­um. Þessi hug­mynd er svo sem ekki ný og ekki bein­línis mín held­ur; hag­fræð­ing­ur­inn Tim Jackson lagði þessa leið til í bók­inni Prosperity wit­hout growth, sem kom út árið 2009 og var gefin út í nýrri útgáfu 2017, en sú bók rekur meðal ann­ars hvernig sífellt aukið fram­boð á vörum og þjón­ustu – hag­vöxtur – gagn­ast lítið sam­fé­lögum sem hafa náð vissu stigi hag­sældar – ríkum sam­fé­lögum –, og hvernig hag­vöxtur hefur leitt til þess mikla vanda sem blasir við í umhverf­is­mál­un­um. Hann fjallar raunar nokkuð ítar­lega um tengslin milli síauk­innar neyslu og lofts­lags­breyt­inga, en einnig ofnýt­ingu auð­linda, sem ekki fær mikla athygli í umræð­unni. Jackson setur þetta allt fram með skipu­lögðum og ígrund­uðum hætti.

Meg­in­hug­myndin er þessi: Í stað þess að vinna og vinna, og neyta og neyta í síauknum mæli, sem svo veldur umhverf­is­spjöllum og dregur úr mögu­leikum okkar til að lifa góðu lífi til lengri tíma litið (m.a. vegna lofts­lags­breyt­inga), þá eigum við að vinna minna, neyta ámóta mikið eða (eitt­hvað) minna, nýta hluti mun betur og leng­ur, end­ur­vinna meira og verja meiri tíma í áhuga­mál og með vinum og fjöl­skyldu, enda veitir þetta síð­ast­nefnda okkur mun meiri ánægju en sífelld neysla. Og ánægju sem varir leng­ur. Og lyk­ill­inn að þessu er að nýta aukna fram­tíðar fram­leiðni hag­kerf­is­ins í að draga úr vinnu­stund­um.

Og rökin fyrir því að síaukin neysla auki ekki ánægju, né heldur lífs­gæði, eru veiga­mik­il: Jackson rekur hvernig síaukin neysla eykur ekki ham­ingju, lífslík­ur, né dregur úr ung­barna­dauða (allt klass­ísk ein­kenni auk­innar hag­sæld­ar), eftir að vissu stigi neyslu er náð – Ísland og skand­in­av­ísk ríki hafa náð þessu stigi. Eitt mark­mið okkar sem sam­fé­lags hlýtur að vera að njóta lífs­ins og líða vel, en það er öruggt að síaukin neysla í okkar sam­fé­lagi er ekki rétta leiðin til þess. Juliet Schor, banda­rískur hag­fræð­ingur og félags­fræð­ing­ur, hefur bent á það sama í sínum skrif­um. Þá má gera ráð fyrir því að síaukin neysla sem eykur á lofts­lags­breyt­ingar muni gera lífið verra, ekki betra, fyrir marga. 

Fjöl­margt mælir þannig gegn síauk­inni neyslu í ríkum sam­fé­lög­um. Spurn­ingin sem hlýtur að vakna er hvernig þetta eigi mögu­lega að geta gengið upp, hvernig getum við gert nokkuð eins og að hætta að auka sífellt neyslu, án þess að það skerði lífs­gæði okk­ar, og jafn­framt hafi jákvæð áhrif á lofts­lags­breyt­ing­ar? Yrðu ein­hver jákvæð áhrif á okkur sjálf af því?

Þrjár leiðir til breyt­inga

Ég ætla hér að leggja til þrjár leið­ir, sem myndu hjálpa okkur hér á Íslandi að draga úr vinnu og neyslu fram­tíð­ar, þótt þær geri það með ólíkum hætti. Þessar leiðir munu ekki bjarga okkur frá lofts­lags­breyt­ing­um, mengun og ofnýt­ingu auð­linda því til þess mun fjöl­margt annað þurfa að breyt­ast líka. Þær myndu hins vegar hjálpa mikið til, en einnig auka frelsi og lífs­gæði venju­legs, vinn­andi fólks. Önnur lönd gætu þurft að fara aðrar leiðir til að ná fram þessu sama.

Fyrir það fyrsta, þá verður að draga úr ójöfn­uði, því ójöfn­uður ýtir undir gegnd­ar­lausa neyslu, neyslu sem er ein­göngu til þess fallin að sýna öðrum fram á „ríki­dæmi“ sitt, en þegar varn­ing­ur­inn er ekki nógu „fínn“ lengur – eða aðrir eru búnir að eign­ast það sama – er honum komið fyrir í geymslum og loks hent. Er þá það nýjasta keypt í stað­inn. Það er ekki ein­göngu ofur­ríkt fólk sem þetta ger­ir, heldur tökum við flest þátt í þessu með einum eða öðrum hætti, og mark­aðs­öflin – aug­lýsend­ur, fram­leið­endur og fleira – nýta sér þetta til að selja okkur varn­ing sem á að færa okkur nær stöðu náung­ans sem við berum okkur saman við. Enda­laus kaup á nýjum far­símum er dæmi um þetta, svo og þegar fólk skiptir út ísskápnum sínum því hann er ekki í þeim lit eða stíl sem er í tísku þá stund­ina – þau ofur­ríku kaupa sér einka­þotu eða tvær. Ójöfn­uður ýtir undir kapp­hlaup um að vinna sem mest, til að hafa efni á nýj­ustu tískunni, sem verður fljótt úrelt.

Þessi hegðun hefur gríð­ar­leg áhrif á umhverf­ið, sem við erum svo háð til að geta lifað á þess­ari jörð. Höfum í huga að mark­aðs­öflin reyna að stýra því hverju sinni hvað er í tísku, til að fá okkur til að kaupa nýtt, og þannig er kapp­hlaupið drifið áfram. 

Ójöfn­uður hefur líka ann­ars konar áhrif á sam­fé­lögin okk­ar: Rann­sóknir hafa sýnt að ójöfn­uður hefur nei­kvæð áhrif á traust innan sam­fé­laga, nei­kvæð áhrif á jafn­rétti kynj­anna, dregur úr lífslík­um, eykur lík­urnar á offitu, dregur úr mögu­leikum fólks til að mennta sig, og ýmis­legt fleira. Þetta sýna fjöl­margar rann­sóknir sem hafa verið teknar saman í bók­inni The Spi­rit Level eftir Ric­hard Wilk­in­son og Kate Pickett. Ójöfn­uður grefur undan sátt innan sam­fé­laga, eykur sam­keppni milli fólks og eykur streitu. Allt þetta dregur úr lífs­gleði og getu sam­fé­laga til að vinna saman og hefur þar með nei­kvæð áhrif á stjórn­málin þannig að þau ná síður að leysa brýn vanda­mál sam­fé­lags­ins.

Það er þannig mik­il­vægt að takast á við ójöfn­uð, því hann er sjálf­stætt vanda­mál sem ýtir undir meng­un, lofts­lags­breyt­ingar og dregur auk­in­heldur úr lífs­gæð­um. Ójöfn­uður er póli­tískt við­fangs­efni, sem sést best á því að hann má minnka eða auka með breyt­ingum á skatt­kerf­unum okkar – hann eykst þegar efna­fólk og stór­fyr­ir­tæki eru skatt­lögð minna, en minnkar þegar þessir hópar eru skatt­lagðir meira. Ójöfn­uður eykst líka þegar þau efna­minnstu eru skatt­lögð meira. Og ójöfn­uður er sann­ar­lega raunin á Íslandi, þótt hann sé ekki jafn ýktur og í Bret­landi og Banda­ríkj­un­um, en okkar ójöfn­uður hefur þó farið vax­andi á und­an­förnum árum og ára­tug­um. Um það hafa Stefán Ólafs­son og Arn­aldur Sölvi Krist­jáns­son fjallað ítar­lega í bók­inni Ójöfn­uður á Íslandi.

En það er ekki nóg að taka á ójöfn­uði, því það verður líka að huga beint að mögu­leikum fólks til að hafa áhrif á eigin vinnu, og um það fjallar önnur leið til að við getum farið að vinna minna og neyta minna. Á Íslandi er raunin sú, að vinn­andi fólk hefur til­tölu­lega lítil völd yfir því hvað það vinnur mikið – flestir vinna fullt starf, af því að það er það eina sem býð­st, eða vegna þess að það er það sem fólk þarf til að geta lif­að. Atvinnu­rek­endur hafa það í hendi sér að neita fólki um að vinna hluta­starf, jafn­vel í þeim til­fellum þar sem tekj­urnar af hluta­starfi myndu duga til að lifa og fólk vill vinna hluta­starf. Starfs­hlut­fall er ein­fald­lega sam­komu­lag milli laun­þega og atvinnu­rek­enda, ef annar aðil­inn er ósáttur er ekk­ert sam­komu­lag, og í sam­fé­lagi þar sem lang­flestir vinna fullt starf (75%), getur reynst erfitt að vinna gegn ríkj­andi venj­um.

Að vísu er í gildi samn­ingur á íslenskum vinnu­mark­aði sem á að tryggja laun­þegum sem vinna hluta­störf viss rétt­indi og vernd til að vinna þau, en það nær ekki lengra en svo að flug­fé­lag á Íslandi ákvað að bjóða flug­freyjum sínum og -þjónum í hluta­starfi að segja upp eða fara í fullt starf sé við­kom­andi undir 55 ára aldri. Það var svo stað­fest af Félags­dómi, einum af dóm­stólum lands­ins, að þetta mætti gera. Slíkt sam­komu­lag er því varla mik­ils virði, því mið­ur. Það verður því að setja góð lög.

Í Hollandi eru lög sem tryggja jafnan rétt þeirra sem vinna hluta­störf á við aðra hvað varðar atvinnu­ör­yggi, stöðu­hækk­an­ir, launa­hækk­anir og svo fram­veg­is. En einnig, og þetta er lyk­il­at­riði, þá tryggja lögin fólki þann rétt að velja sér starfs­hlut­fall, jafn­vel þótt atvinnu­rek­and­anum kunni að virð­ast það óþægi­legt. Við eigum að taka upp lög sem þessi til að tryggja í sessi þennan rétt og gera fólki raun­veru­lega kleift að velja sér starfs­hlut­fall. Hug­veitan Autonomy hefur bent á að rétt­ur­inn til hluta­starfs sé nauð­syn­legur fyrir fram­tíð­ar­þróun vinnu­mark­að­ar­ins. Höfum í huga að rann­sóknir sýna að fólk sem vinnur minna veldur minna álagi á nátt­úr­una, á auð­veld­ara með að sam­ræma vinnu og einka­líf og þar fram eftir göt­un­um.

Rannsóknir benda einnig til að fólk sem velur að vinna minna sé ánægð­ara með lífið en aðrir og að sú ánægja vari til lengd­ar, ólíkt ánægj­unni sem hlýst af auk­inni neyslu, sem varir stutt. Ánægjan af því að eiga meiri frí­tíma og tíma með öðrum varir jafn­vel þótt aðrir öðlist mögu­leik­ann til þess sama, ólíkt því sem ger­ist þegar neyslan eykst og aðrir auka neysl­una líka, en þá hverfur ánægjan af auk­inni neyslu hratt. Það eru því rík rök fyrir því að tryggja fólki rétt­inn til að vinna hluta­starf.

Loks er það þriðja leið­in, mögu­lega sú tækni­leg­asta af þeim öll­um. Hún felst í því að nýta aukna fram­leiðni – aukin fram­leiðni er getan til að búa til meira af vörum eða veita meiri þjón­ustu á hverri vinnu­stund – til að draga úr vinnu­tíma í fram­tíð­inni, fremur en að búa til meira af vörum eða veita meiri þjón­ustu. Með því móti, heilt yfir, getum við unnið minna án þess að fórna núver­andi vel­sæld og lífs­gæð­um, en jafn­framt öðl­ast meiri lífs­gæði með fækkun vinnu­stunda og auknum frí­tíma og tíma með öðru fólki. Þetta er leið sem hag­fræð­ing­arnir Tim Jackson og Juliet Schor hafa lagt til, en leiðin felur ekki aðeins í sér minni tíma til vinnu, heldur einnig að neyslu­aukn­ing fram­tíð­ar­innar er ham­in, sem þýðir að losun á gróð­ur­húsa­loft­teg­undum eykst ekki og bæði mengun og ofnýt­ing auð­linda hætta að aukast (að öllu öðru óbreytt­u). Útfærslan getur verið með ýmsum hætti, t.d. með styttri vinnu­degi eða styttri vinnu­viku í stað launa­hækk­ana, eða með lengra sum­ar­fríi. Einnig mætti hugsa sér upp­töku vetr­ar­frís. Þetta er allt vel mögu­legt og hefur í reynd verið gert áður, en í smærri skömmtum og ekki á kerf­is­bund­inn hátt til langs tíma eins hér er átt við. 

Þessar þrjár leiðir í sam­ein­ingu myndu hafa mikil áhrif til góðs í okkar sam­fé­lagi og öðrum ríkum sam­fé­lög­um. Sam­keppni í neyslu myndi minn­ka, sóun myndi drag­ast sam­an, vellíðan myndi aukast og félags­líf heilt yfir aukast og styrkj­ast. Traust myndi aukast og vinnu­tími myndi stytt­ast. Áhrifin á lofts­lags­breyt­ingar yrðu jákvæð, því losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda myndi ýmist drag­ast saman eða hætta að aukast af okkar hendi.

Hér að framan hefur fyrst og fremst verið ein­blínt á lofts­lags­breyt­ingar og við­brögð við þeim. En við okkur blasir einnig tvenns konar vandi af öðrum toga sem er ekk­ert minna alvar­legur en lofts­lags­breyt­ing­ar: Ofnýt­ing auð­linda jarðar líkt og imprað var á áður – ofnýt­ing ýmissa fágætra málma, til dæmis – og nið­ur­brot vist­kerfa – sem kemur til vegna þess að mann­kynið hefur lagt undir sig æ meira land til hús­bygg­inga, land­bún­aðar og iðn­aðar af ýmsu tagi, auk notk­unar efna í stórum stíl. Þessi vandi fær engan veg­inn sömu athygli og lofts­lags­breyt­ing­ar, en vist­kerf­is­hag­fræð­ingar hafa þó bent á að þessi vandi verði minni og við­ráð­an­legri ef sams konar aðferðum yrði beitt og hér hefur verið fjallað um.

Nokkur orð um efa­semdir og ein­stak­lings­hyggju

Í hugum margra sem lesa þessar línur kunna að leyn­ast efa­semd­ir: „Hvernig í ósköp­unum á að vera hægt að fá fólk til að neyta minna? Hvers vegna ætti fólk að taka upp á því að vinna minna? Og hvernig á fólk sem hefur ekki nóg nú þegar að geta unnið skem­ur?“ er kannski spurt. Þetta eru allt gildar spurn­ing­ar, en þær byggja allar á því að við séum öll ein­stak­lingar sem tökum ákvarð­an­ir, hvert fyrir sig, og að við séum ekki með­limir í sam­fé­lagi sem hefur gríð­ar­leg áhrif á okkur öll.

Raunin er sú að við öll verðum fyrir miklum áhrifum frá umhverf­inu okkar – aug­lýs­ing­um, áróðri, hug­myndum sem við berum með okkur og fáum frá öðrum – en líka af efna­hags­legum mæli­kvörðum (verði, verð­lagi, þenslu í hag­kerf­in­u). Það er í raun og veru þetta sem hefur lang­mest áhrif á hegðun fólks, og þetta eru allt áhrif frá sam­fé­lag­inu. Ákvarð­anir fólks eru sjaldn­ast teknar í tóma­rúmi: Fólk, sem ákvað að henda stí­heilum ísskápum vegna þess að þeir voru ekki í lit sem tískan leyfði og ýtti und­ir, var ræki­lega undir áhrifum sam­fé­lags­ins, og það sama á við um fólk sem vinnur yfir­vinnu til að geta slakað á seinna á Ítal­íu. Það er rangt að hugsa um ákvarð­anir fólks sem varða neyslu sem ákvarð­anir teknar í tóma­rúmi af ein­stak­ling­um, og að fólk „verði bara“ að breyta hegðun sinni. Raun­veru­leik­inn er sá að við erum hjarð­dýr sem hegðum okkur í sam­ræmi við við­teknar venjur og tísku­strauma hvers tíma að mörgu leyti (en ekki öllu leyt­i). Lofts­lags­breyt­ingar eru þannig sam­eig­in­legur vandi, kom­inn til vegna sam­eig­in­legrar hegð­unar okk­ar.

Það þarf því að hugsa um hegðun og ákvarð­anir fólks í sam­hengi við sam­fé­lag þess. Í okkar sam­fé­lagi eru yfir­drifin næg efni, við höfum úr nægu að bíta og brenna, miklu af því er sóað, auk þess sem margt af því er neysla sem allir sjá að er vit­leysa. Úr þessu má draga og vinna minna einnig. Þau sem búa við skort í okkar sam­fé­lagi er fólk sem verður fyrir barð­inu á þeirri mis­skipt­ingu sem við búum við, henni má snúa við, eins og dæmin sýna. Það sem þarf til að fólk neyti minna og vinni minna eru hvatar til minni neyslu, rétt­indi til hluta­starfa, breytt nýt­ing auk­innar fram­leiðni, og menn­ing sem gefur til kynna að það sé í lagi að vinna minna en aðr­ir. Engin vald­beit­ing er nauð­syn­leg til þess, enda viljum við búa í lýð­ræð­is­sam­fé­lagi. Fólk sem vill vinna mikið fengi áfram að gera það óáreitt, enda réttur þess og frelsi að gera það.

Engin ein leið er til að koma í veg fyrir lofts­lags­breyt­ingar eða að koma í veg fyrir að við mengum jörð­ina þannig að hún verði ill­byggi­leg, til þess þarf að bregð­ast við á ýmsan hátt og þar er minni neysla – eða í það minnsta að neysla haldi ekki áfram að aukast – lyk­il­at­riði, einkum meðal efn­aðra sam­fé­laga eins og okk­ar. Og þar með getum við líka unnið minna, enda er ekki ástæða til að vinna fyrir skrani sem er hent næsta fljót­lega, en öllu meiri ástæða er hins vegar að njóta þess að eiga meiri tíma með fjöl­skyld­unni og sinna áhuga­mál­un­um. Tækni­legar lausnir myndu styðja við breyt­ingar á hegðun eins og þessar til að leysa loft­lags­vand­ann og öfugt.

Sum sem lesa þennan pistil kunna að velta fyrir sér hvort Ísland hrapi ekki í fátækt við að draga úr vinnu og með því að nýta fram­leiðni á þann hátt sem hér hefur verið lýst. Myndi það ekki steypa okkur í fátækt að hag­vöxtur auk­ist ekki jafn mikið og áður? Svarið við þessu er nei­kvætt, enda munum við halda áfram að vinna, búa til hluti og veita þjón­ustu. Hugs­an­lega myndi neyslan eitt­hvað drag­ast saman – við megum við því sem heild –, en mjög lík­lega myndi hún aukast lít­il­lega eða standa í stað til lengri tíma lit­ið. Við myndum auð­vitað halda áfram að vinna og neyta. Við verðum þannig ekki ekki sjálf­krafa fátæk. Við myndum hins vegar auka lífs­gæði okkar á öðrum sviðum utan neyslu­kapp­hlaups­ins kerf­is­bundið – svo sem hvað varðar félags­leg tengsl milli fólks, áhuga­mál og svo fram­veg­is. 

Önnur myndu kannski hafa áhyggjur af því að fyr­ir­tækin yrðu varla starf­hæf ef við beinum fram­leiðni inn á aðrar brautir – myndu þau ekki verða gjald­þrota öll, hverfa? Það er ekki svo: Fyr­ir­tækin þyrftu að beita fyrir sér nýj­ustu tækni í sinni starf­semi, til að auka fram­leiðni sína og hagn­ast. Hvat­inn til að auka fram­leiðni fyr­ir­tækj­anna væri raunar enn meiri í sam­fé­lagi sem tekur til þess­ara ráða en við þekkjum í dag, enda myndi vinnu­tím­inn stytt­ast jafnt og þétt. Þetta gæti því jafn­vel verið lyfti­stöng fyrir fyr­ir­tæk­in, jákvæður hvati. Það myndi líka tryggja að sam­keppn­is­staða inn­lendra fyr­ir­tækja gagn­vart erlendum fyr­ir­tækjum myndi efl­ast.

Sum spyrja sig kannski af hverju við ein ættum að fara hefja veg­ferð eins og þessa. Af hverju Ísland? Ísland er í kjörað­stöðu vegna smæðar sinn­ar, hag­sældar og skipu­lags sam­fé­lags­ins. Ísland er einnig með sterkt net stétt­ar­fé­laga og öfl­ugt vel­ferð­ar­kerfi. Neysla er einnig mjög mik­il. Jafn­framt höfum við á und­an­förnum árum tekið skref í átt til styttri vinnu­viku – með ágætum árangri og vitað er að áhugi er fyrir meiri stytt­ingu í sam­fé­lag­inu. En Ísland yrði aldrei eitt lengi; við gætum hins vegar verið í far­ar­broddi þessar þró­unar sem önnur lönd læra af og elta.

Kerf­is­bundnar breyt­ingar á lífs­háttum okkar eins og hér hefur verið lýst eru mik­il­vægar til að auka lík­urnar á betra lífi í fram­tíð­inni. Það er verk­efni sam­fé­lags­ins alls að tryggja að svo verði – og ann­arra sam­fé­laga líka. Það er því mik­il­vægt að stjórn­mála­leg umræða þró­ist í þessa átt og von­andi að umræðan þró­ist þannig á kom­andi miss­erum að fyrstu skrefin í átt að breyt­ingum megi taka sem fyrst. Við þurfum að ræða leiðir eins og þær sem hér hafa verið reif­aðar sem okkar fram­lag til að takast á við lofts­lags­breyt­ing­ar. 

Höf­undur er stjórn­ar­maður í Öldu, félagi um sjálf­bærni og lýð­ræði. Hann er með BSc gráðu í sál­fræði frá Háskóla Íslands og MSc gráðu í Cognitive & Decision Sci­ences frá Uni­versity Col­lege London.