Er ein­hvern tíma rétt­læt­an­legt að „fórna“ þeim sem láta lífið vegna veirunnar til þess að höggið á atvinnu­lífið verði minna, með því að hafa aðgerðir stjórn­valda væg­ar, þrátt fyrir að það komi þús­undum karla og kvenna betur – til að mynda hvað atvinnu varð­ar, geð­heilsu og svo fram­veg­is?

„Það er aldrei rétt­læt­an­legt að fórna ein­stak­lingum en við verðum að horfast augu við það að fórn­ar­kostn­aður af hörðum aðgerðum er óhjá­kvæmi­legur vegna afleið­inga fyrir lýð­heilsu síðar meir. Spurn­ingin er hvernig hægt er að standa mann­úð­lega að þessu og í sam­ræmi við þau gildi sem viljum vernda. Það er þessi sam­staða sem liggur sið­ferði okkar mikið til grund­vall­ar, að standa með þeim sem geta ekki varið hags­muni sína sjálf­ir. 

Það reynir á okkur í svona ástandi að standa með þeim verst settu. Mikil óvissa er um fram­vind­una en rétt­mæti núver­andi aðgerða helg­ast meðal ann­ars af því að ætla má að ástandið sé tíma­bund­ið. Þess vegna skipta slíkar stað­reyndir miklu máli við sið­ferði­legt mat á rétt­mæti aðgerða. Við höfum farið í gegnum þetta með það í huga að ástandið yrði tíma­bund­ið, þetta yrði átak, ekki síst í ljósi vonar um að áhrifa­rík bólu­setn­ing sé handan við horn­ið. Þá tækju allir á sig ákveðnar byrðar um tíma en við setjum það í for­gang að verja þá sem eru í mestri hættu á að veikj­ast illa af veirunn­i,“ segir Vil­hjálm­ur. 

Hann bendir á að fljótt hafi komið hafi í ljós að sú leið að stefna að hjarð­ó­næmi hefði keyrt okkar inn­viði algjör­lega um koll. „Heil­brigð­is­kerfið myndi ekki þola það og þá væri ástandið farið að bitna á okkur öll­um. Svo var rætt um þá útfærslu að slaka mjög á hömlum en verja sér­stak­lega þá sem eru í áhættu­hópum en það er svo erfitt að sigta það út – þetta er ákveð­inn fram­kvæmd­ar­vandi. Sænska leiðin svo­kall­aða hefur líka alvar­lega sið­ferði­lega ágalla því að hún hefur bitnað hvað verst á íbúum hjúkr­un­ar­heim­ila.

En þetta að fórna, að leyfa fólki að deyja eins og maður sér í rök­semdum um að meta eigi „qu­ality of life years“ – lífs­gæðaár séu þá færri eftir hjá þeim eldri – er sið­ferði­lega vafasöm. Út frá mann­úð­ar­sjón­ar­miði verðum við að haga aðgerðum okkar í sam­ræmi við gildi sem við viljum vernda og getum horfst í augu við síðar meir. Sam­staða með þeim sem minnst mega sín er próf­steinn á sið­ferði okk­ar.“

Ýmsir í jað­ar­hópum hafa gagn­rýnt orð­ræðu í kringum COVID-19 far­ald­ur­inn og þá for­dóma sem opin­ber­ast í ástand­inu. Freyja Har­alds­dótt­ir, bar­áttu­kona fyrir rétt­indum fatl­aðs fólks, dokt­or­snemi og háskóla­kenn­ari, benti til að mynda í sam­tali við Kjarn­ann í byrjun apríl að óþægi­lega umræðu um að COVID-19 snerti ein­ungis gam­alt fólk og fólk í áhættu­hóp­um. „Ef það er bara gam­alt fólk eða við, fatlað fólk, sem veikj­umst eða deyjum þá skipti það ekki máli. Við heyrum alveg hvað fólk er að segja og auð­vitað skiptir það máli. Mitt líf er alveg jafn mik­il­vægt og ann­arra – og okkar allra,“ sagði hún.

Vil­hjálmur segir í þessu sam­bandi að þessi umræða um fórn hafi helst komið upp þegar staðið er frammi fyrir erf­iðu vali um hverjir kom­ist að í heil­brigð­is­kerf­inu, í önd­un­ar­vélar eða gjör­gæslu­með­ferð? Hvaða við­mið­anir á þá að hafa?

„Þá kemur þessi hug­mynd upp, sem er svo sem ekki ein­stök fyrir þetta, um við­mið­anir um heild­ar­á­stand og hrum­leika sem gefi vís­bend­ingar um hversu vel aðgerðin gagn­ist sjúk­ling­um, og þá auð­vitað skiptir aldur eða fötlun ekki máli – eða á ekki að gera það út frá sið­ferði­legu sjón­ar­miði. En heild­ar­á­stand sjúk­lings getur skipt máli við mat á for­gangs­röðun þegar skortur er á úrræðum en sem betur fer held ég að við höfum ekki staðið frammi fyrir því hér. 

Við þurfum sér­stak­lega að standa með þeim ein­stak­lingum sem af ein­hverjum ástæðum eru ófærir um að verja eigin hags­muni eða standa hall­ari fæti gagn­vart ógn en við flest hver. Það er ákveðin sið­ferði­leg krafa að gæta þeirra hags­muna. Og ég held að við­brögðin hér á landi hafi tekið mið af því.“

Mik­il­vægt að geta horfst í augu við það sem við gerum hér og nú

Vil­hjálmur bendir á að ein ástæðan fyrir rök­unum framan af varð­andi það að fletja kúr­f­una væri að við þyrftum ekki að standa frammi fyrir þessum hörmu­legu ákvörð­un­um. „Þá kemur alltaf þetta að við þurfum að forð­ast það að lenda í ein­hverjum fórn­ar­kostn­aði í aðstæð­unum en það er annar fórn­ar­kostn­aður sem er mikið óljós­ari.“

Þetta með hugs­an­legar afleið­ing­ar; aukin sjálfs­víg, heim­il­is­of­beldi og fleira sem aukið atvinnu­leysi hefur töl­fræði­lega alltaf í för með sér. Hann segir að sið­fræð­ingar bendi á að okkur finn­ist sál­fræði­lega auð­veld­ara að horfast í augu við ónafn­greindan fjölda síðar meir en þá sem við þurfum að horfast í augu við í aðstæð­unum hér og nú. 

„Það er auð­vitað líka ákveðin mann­úð­ar­hugs­un, því að við getum ekki horfst í augu við sam­borg­ara okkar – ég tala nú ekki um þá sem höllustum fæti standa – ef þeir deyja vegna ákvarð­ana sem við tökum í þessum aðstæð­um. Þótt okkur sé bent á að það sé ein­hver fórn­ar­kostn­aður framundan þá vitum við aldrei hver hann verð­ur. Heim­ur­inn velt­ist á alla vegu og það er bara ekk­ert ljóst, jafn­vel þótt töl­fræðin segi að það verði fórn­ar­kostn­aður þá geta orðið ein­hverjar sveiflur í efna­hag, tækni eða sam­fé­lagi sem hafa áhrif á það og við getum ekki haft áhrif á með ákvörð­unum okkar nú.“

Þess vegna telur Vil­hjálmur mik­il­vægt að við sem sam­fé­lag leggjum áherslu á hvað við getum horfst í augu við að við séum að gera hér og nú – and­spænis því fólki sem við erum með í aðstæð­unum núna. Það sé mann­úð­leg afstaða. 

Hvernig væru aðstæð­urnar aftur á móti ef ekk­ert bólu­efni væri fyr­ir­sjá­an­legt í fram­tíð­inn­i? 

Vil­hjálmur segir að þá væri allt önnur staða uppi. „Þá gæti þuft að taka ann­ars konar ákvarð­an­ir. Sið­fræði­legt mat tekur alltaf mið af þessum stað­reynd­um. Það er eitt sem gerir þetta mál svo erfitt, það er svo mikil óvissa og erfitt að byggja á for­dæm­um. Við erum í allt annarri stöðu en til dæmis í fyrri far­öldr­um.“

Varð­andi fórn­ar­kostn­að­inn þá er mik­il­vægt, sam­kvæmt Vil­hjálmi, að taka mið af öðrum fórn­ar­kostn­aði en við gerum það meðal ann­ars með því að fara hóf­sam­lega í að skerða frelsi. 

„Það er almenn við­miðun að skerða frelsi eins lítið og þörf krefur miðað við vand­ann sem steðjar að. Eitt sem til dæmis var ekki gert hér var að loka skólum á yngsta stigi. Því meira sem fólk er lokað inn á heim­ilum þá kemur annar fórn­ar­kostn­aður með til­liti til lýð­heilsu. Þannig að það þarf líka að taka þetta með í reikn­ing­inn og það er eitt­hvað sem við getum metið hér og nú. Það eru ekki fram­tíð­ar­hug­myndir um lýð­heilsu heldur er hrein­lega hægt að sjá hvaða hlið­ar­afleið­ingar það hefur að fólk lok­ist inni á heim­ilum sín­um,“ segir hann. 

Vill að talað sé við okkur borg­ar­ana sem vits­muna­verur sem skiljum rök­semd­irnar

Sumir kenn­arar hafa þó ekki verið sáttir við að vera settir í fram­lín­una. Vil­hjálmur segir að þarna séu ákveðnir hags­munir sem þau taka þátt í að verja. „Þá taka kenn­arar ákveðna áhættu sjálf eins og aðrar fram­línu­stétt­ir. En áhættan er að sjálf­sögðu metin með hlið­sjón af því að börn smiti minna, fyrir utan ávinn­ing­inn af því að börnin fari í skól­ann. Það er mik­ill ávinn­ingur af því fyrir börnin sem ein­stak­linga að vera í sínu skólaum­hverfi og því miður er heim­ilið ekki alltaf griða­stað­ur. 

Sumir hafa vissu­lega val um að fara í vinn­una, enda hafa margir vinnu­veit­endur komið því þannig í kring að fólk geti unnið heima. Það á þó ekki við um til dæmis kenn­ara og hefði hugs­an­lega verið betra að hafa meira sam­tal við stétt­ina. Það mætti biðja fólk sem er ósátt að hugsa þetta út frá fag­mennsku og stolti yfir því að vera þátt­tak­andi í því að stuðla að ákveð­inni vernd.“

Vil­hjálmur segir að nauð­syn­legt sé að hafa lýð­ræð­is­lega máls­með­ferð, það er að segja að ekki komi ein­ungis boð að ofan heldur sé fólk laðað til fylgilags við aðgerðir með sam­tali og skiln­ingi. „Það er þessi leið sem við verðum að temja okkur til að stuðla að sátt og sam­komu­lagi. Þá finnur fólk meira til ábyrgðar sinnar vegna þess að það hefur skiln­ing á ákveðnum rök­semd­um, en ekki vegna þess eins að því sé gert að gera það af ein­hverri ytri kröf­u.“

Hann bætir því við að þetta sé ekki „diplómat­ísk“ leið til að fá fólk til að hlýða – eða til að stjórna fólki með því að láta það halda að það sé með í sam­tal­inu þótt það hafi ekk­ert um málin að segja. „Ég vil að það sé talað við okkur borg­ar­ana sem vits­muna­verur sem skiljum rök­semd­irnar og föll­umst á þær vegna þess að við sjáum vægi þeirra. Viljum við vera þátt­tak­endur í því að leggja okkar ábyrga skerf fram til sam­fé­lags­ins sem við erum hluti af?“

En hvað með þá sem sam­þykkja ekki rökin og neita að fara að þessum fyr­ir­mæl­u­m? 

„Fólk getur auð­vitað haft rétt­mætar ástæð­ur. Það getur farið fram á und­an­tekn­ingu vegna þess að sé í áhættu­hópi en þá þarf maður að vita meira um við­kom­andi ein­stak­ling til að meta það. Sumir gætu neitað að fara að fyr­ir­mælum af ein­hverri þversku eða ábyrgð­ar­leysi en það er ekki hægt að meta nema skoða hvert til­vik fyrir sig,“ svarar hann. 

Það ástand sem við stöndum frammi fyrir sem sam­fé­lag er flókið og erfitt. Fólk er ringlað og skipt­ist iðu­lega í fylk­ing­ar. Eru tól og tæki innan sið­fræð­innar sem gætu hjálpað okkur með þetta vanda­mál? Þ.e. hvernig metum við hvað er rétt að gera í þessum erf­iðu aðstæð­um? Hvað getur sið­fræðin gert til að hjálpa þar til?

Vil­hjálmur segir að hún geti tví­mæla­laust hjálpað til. „Sið­fræði byggir á rök­semda­færslum og hug­taka­grein­ingu sem koma að gagni í svona aðstæðum við að meta rétt­mæti aðgerða. Á und­an­förnum árum hefur líka þró­ast und­ir­grein hag­nýtrar sið­fræði sem kall­ast sið­fræði lýð­heilsu. Meg­in­við­mið­anir í sið­fræði lýð­heilsu varða rök fyrir helstu sið­ferð­is­verð­mætum sem eru í húfi, eins og frelsi, vel­ferð, sann­girni eða rétt­læti, sam­stöðu. Þetta er allt saman almennt orðuð sið­ferði­leg verð­mæti sem við erum almennt sam­mála um að skipti máli og við viljum helst vernda. En lýð­heilsusið­fræðin fæst einkum við að meta vægi þess­ara verð­mæti við aðstæður sem krefj­ast þess að við veljum á milli þeirra, og þá reynir oft sér­stak­lega á ann­ars vegar frelsið og hins vegar vel­ferð­ina. 

Auð­vitað er einnig löng reynsla af sótt­varnasið­fræði þar sem eru klass­ísk rök fyrir tak­mörk­unum á frels­is­rétt­indum til að forða skaða, svo sem með því að skylda sýkta ein­stak­linga í sótt­kví. Það er löng hefð í sið­fræði að vega og meta rétt­mæti þess að tak­marka frelsi ein­stak­linga í til­teknum aðstæð­um. Þar er fræg­ust svokölluð skað­sem­is­regla: Að hver og einn eigi rétt á að lifa eins og hann sjálfur kýs svo lengi sem hann skaðar ekki aðra eða veldur öðrum til dæmis heilsutjón­i.“ 

Vil­hjálmur segir lýð­heilsusið­fræð­ina líka varða rök fyrir áhrifa­ríkri og lýð­ræð­is­legri máls­með­ferð sem við víkjum að á eft­ir.

Á tímum sam­fé­lags­miðla og ara­grúa upp­lýs­inga sem hver og einn fær á hverjum ein­asta degi í sím­ann sinn eða tölvu er mikið um upp­lýs­inga­óreiðu. Ef ein­hver ákveður til dæmis að grímur hafi skað­leg áhrif á heilsu, þrátt fyrir það sem heil­brigð­is­yf­ir­völd segja, og virki jafn­vel ekki, hver er sið­ferð­is­leg staða henn­ar?

„Eitt af því sem sið­ferði­lega ábyrgum borg­ara ber að gera er að hlusta á reynslurök. Það er mjög athygl­is­vert að það voru miklar efa­semdir af hálfu sótt­varna­yf­ir­valda framan af um gagn­semi grímunnar og svo hefur það breyst. Við höfum verið svo heppin að vera með fag­fólk í þessu sem breytir skoð­unum sínum í ljósi reynslu og rök­semda og það er þá eitt sem við borg­ar­arnir getum litið til. Þetta snýst ekki bara um okkar skoð­un, heldur verðum við að leita rök­semda fyrir þeirri skoðun á grund­velli þeirra gagna sem fyrir liggja,“ segir Vil­hjálm­ur.

Í grímu-­dæm­inu þá bendir hann á að – þrátt fyrir að fólk hafi efa­semdir um gagn­semi grímunnar – þá snú­ist þetta líka um til­lits­semi vegna þess ef aðrir sem maður umgengst séu felmtri slegnir yfir því að maður sé ekki með grímu þá sýni maður til­lits­leysi og van­virð­ingu fyrir öðrum sem eru kannski í áhættu­hópi eða kvíðn­ir. 

„Þannig að þetta getur líka oltið á því hvernig við temjum okkur að umgang­ast sam­borg­ar­ana af virð­ingu. Stundum þarf maður að temja sér ákveðna umgengn­issiði sem maður sjálfur telur ómerki­lega en lætur sig hafa það. Hvað þá þegar það eru ákveðnar líkur á að það geti valdið skaða að gera það ekki.

Almennt er þetta spurn­ing um að temja sér sjón­ar­horn borg­ar­ans frekar en að hvíla í sínum ein­stak­lings­heimi. Það er það sem við verðum að gera ef við ætlum að lifa saman á ábyrgan hátt og deila líf­inu með öðrum – þá þýðir ekki bara að hvíla í sinni sér­visku.“

Lýð­ræð­is­leg máls­með­ferð er áhrifa­rík­ari leið en boð og bönn að ofan – og leið til þess að fá sam­þykki okkar sem heildar

Varð­andi tól og tæki sið­fræð­innar þá segir Vil­hjálmur að það sé ekki ein­ungis þessi grein­ing sið­fræð­innar á hvað skipti máli við að meta verð­mæti og hvenær rétt­mætt sé að víkja frá þeim við ákveðnar aðstæður heldur líka hvernig staðið sé að því að fá borg­ar­ana til að hlíta fyr­ir­mæl­um. Þar skiptir sann­gjörn, lýð­ræð­is­leg máls­með­ferð miklu máli. 

„Í sið­fræði lýð­heils­unnar er mikil áhersla lögð á slíka máls­með­ferð. Í sið­fræði lífs og heilsu er lagt upp úr því að afla sam­þykkis ein­stak­linga, til dæmis fyrir lækn­is­með­ferð eða þátt­töku í rann­sókn, en það er mjög erfitt þegar öll þjóðin er undir og allir borg­ar­arn­ir,“ segir hann og spyr hvernig rétt sé að standa að málum við þær aðstæð­ur. Væri það gert bara með til­mælum og reglu­setn­ingu? Beita rík­is­vald­inu í krafti þess eins að hætta steðjar að? Eða á að reyna að laða borg­ar­ana til fylgilags þannig að talað sé við okkur sem skyn­sem­is­verur sem hlustum á rök, reynum að meta þau og verðum þannig sjálf sam­á­byrgir þátt­tak­endur í að takast á við stöð­una?

„Þarna held ég að við höfum verið heppin með mál­flutn­ing þrí­eyk­is­ins vegna þess að þau hafa leit­ast við að vera í virku sam­tali við þjóð­ina, höfðað til skyn­sem­innar og að við séum öll í þessu sam­an. Við tökum þátt í sótt­vörnum vegna þess að við skiljum og föll­umst á rökin fyrir þeim og það er meg­in­ein­kenni þess sem ég kalla lýð­ræð­is­lega máls­með­ferð. Það er áhrifa­rík­ari leið en boð og bönn að ofan og hún er leið til þess að fá sam­þykki okkar sem heild­ar.“

Þess vegna hafi fundir almanna­varna verið svo mik­il­vægir en mikið áhorf var á þá. „Við erum líka mjög heppin í okkar fámenni og gagn­sæi en víða í öðrum löndum þurfti meiri vald­beit­ingu ofan frá,“ segir Vil­hjálmur og tekur sem dæmi svo­kallað „lock­down“ í hinum ýmsu löndum þar sem fólk mátti ekki fara út úr húsi. Sums staðar pass­aði her­inn upp á að fólk fylgdi regl­unum og segir Vil­hjálmur að í þeim aðstæðum hafi fólk það síður á til­finn­ing­unni að það sjálft taki ákvörð­un­ina heldur vegna þess að stjórn­völd skipa þeim það. „Máls­með­ferðin hér­lendis höfðar til okkar sem sam­borg­ara,“ segir hann. 

Þegar kemur að þessu klass­íska vanda­máli um tog­streitu milli hags­muna ein­stak­lings­ins ann­ars vegar og heild­ar­innar hins vegar er hægt að meta hvorir séu mik­il­væg­ari? Eða eru hags­munir heild­ar­innar hags­munir ein­stak­lings­ins?

Vil­hjálmur segir að þessir hags­munir séu sam­ofnir í aðstæðum sem þessum og því ættum við ekki að velja á milli. Í núver­andi stöðu komi þetta til dæmis skýrt fram í því að verja heil­brigð­is­stofn­anir til að þær geti gegnt hlut­verki sínu. Það varði hags­muni sér­hvers okkar sem ein­stak­linga eða borg­ara, hvort sem við þörfn­umst sjúkra­þjón­ustu eða ekki.

„Það sem miðlar heild­inni eru alls konar stofn­anir eins og mennta­kerfi og heil­brigð­is­kerfi sem við höfum komið okkur saman um til að gæta okkar sam­eig­in­legu hags­muna og þá hvers okkar sem væri. Það er mik­il­vægt að við högum aðgerðum og sam­fé­lag­inu þannig að hvert okkar sem væri sé ekki skilið eftir eða þurfi að gjalda á ein­hvern ósann­gjarnan hátt fyrir það sem kemur upp. Þess vegna finnst mér það svo skýrt dæmi að verja heil­brigð­is­stofn­anir til þess að þær geti gegnt hlut­verki sínu. Við megum alls ekki sjá heil­brigð­is­stofn­anir ein­göngu sem þjón­ustu­kerfi fyrir þá sem eru veikir eða slas­aðir hverju sinni heldur þjóna þær hags­munum okkar allra, því ekk­ert okkar fer í gegnum lífið án þess að þurfa á þeim að halda. Og hvert okkar sem væri gæti lent í þeirri stöðu að þurfa á heil­brigð­is­þjón­ustu að halda,“ segir hann. 

Maður er aldrei bara ein­stak­lingur

Vil­hjálmur áréttar að við séum einmitt að gæta hags­muna heild­ar­innar með því að horfa á þetta með heil­brigð­is­stofn­an­irn­ar. „Maður er aldrei bara ein­stak­ling­ur. Ég held að við þurfum að temja okkur að hugsa sem borg­ar­ar. Ég er hluti af sam­fé­lagi sem ég þigg af marg­vís­leg rétt­indi og hef líka marg­vís­legar skyldur sem rík­is­borg­ari. Þannig að ef ég lít ein­göngu á mig sem prí­vat mann­eskju and­spænis heild­inni þá horfi ég fram hjá svo mörgum hlutum sem ég vil samt sem áður njóta góðs af þegar á hólm­inn er kom­ið.“

Þetta þýði ekki að maður sé per­sónu­lega sáttur við þær ákvarð­anir sem teknar eru til dæmis til að skerða frelsi. „Maður getur verið ósáttur á rauðu ljósi, fer­lega pirr­aður yfir því að kom­ast ekki leiðar sinnar – en svo lyftir maður sér yfir þær aðstæður og er bara sáttur við að það séu yfir­leitt umferð­ar­ljós í borg­inni sem von­andi komi í veg fyrir ringul­reið í umferð­inni, dragi úr slysa­hættu og þjóni þannig hags­munum okkar allra. Maður þarf þannig alltaf að horfa út fyrir sinn per­sónu­lega hring og sjá sig sem borg­ara sem vill að ákveðnir hlutir gangi og virki.“

Vil­hjálmur seg­ist auð­vitað ekki vilja gera lítið úr því að öll séum við ein­stak­lingar en við séum ein­stak­lingar í sam­fé­lagi. „Það er svo ótrú­lega margt sem við þiggjum af sam­fé­lag­inu og leggjum af mörkum til þess sem við leiðum ekki hug­ann að þegar við erum búin að strípa okkur af öllu hinu sam­fé­lags­lega og sjáum okkur sem ein­stak­linga á ber­angri. Þá er komin mjög vill­andi mynd. Far­ald­ur­inn hefur reynst okkur góð áminn­ing um mik­il­vægi traustra sam­fé­lags­stofn­ana sem vernda almanna­hags­muni og þar með hags­muni okkar hvers og eins.“

Þú segir í Sið­fræði lífs og dauða að siða­dómar séu ekki smekks­at­riði. Sérðu fyrir þér að hægt sé að kom­ast að nið­ur­stöðu sem flestir í íslensku sam­fé­lagi eru sáttir við? Hvernig er hægt að kom­ast á þann stað?

„Þetta teng­ist máls­með­ferð í far­aldri sem við ræddum áðan. Siða­dóma þarf að rök­ræða og rök­styðja. Höfða til skiln­ings á þeim verð­mætum og hags­munum sem eru í húfi. Sam­talið gegnir lyk­il­hlut­verki í þessu til­lit­i,“ segir Vil­hjálm­ur. 

Hann bendir á að þarna séu ákveðin verð­mæti sem við sjáum við ígrundun að skipti máli og göngum út frá í athöfnum okkar og kennum börnum okk­ar. Þarna er hægt að nefna frelsi og vel­ferð ein­stak­linga, líf fólks og heilsu, sann­gjörn sam­skipti og rétt­læti. „Þetta eru ekki bara smekks­at­riði heldur eru marg­vís­leg reynslurök fyrir því að vernda þessi gildi, rök sem varða hags­muni okkar sem ein­stak­linga og sem borg­ara sem deila líf­inu sam­an. 

Við þurfum að geta rök­stutt þessa dóma okk­ar, ekki síst þegar ágrein­ingur rís. Það er alltaf mats­at­riði hvað við eigum að ganga langt í því til dæmis að skerða frelsi til þess að verja vel­ferð og svo fram­veg­is. Það er eðli­legur ágrein­ingur og þá er leiðin að takast á við slíkan ágrein­ing með rök­ræð­um; að við tölum saman og reynum að höfða til skiln­ings á þeim verð­mætum og hags­munum sem eru í húfi og að aðstæð­urnar knýja okkur til að kom­ast að ein­hvers konar sam­komu­lagi. Þetta er eina leiðin sem við höfum því að hin leiðin er að búa við ein­hvers konar upp­lausn­ar­á­stand eða þá lög­reglu­ríki þar sem okkur er sagt hvernig hlut­irnir eigi að ver­a.“

Þannig hafi fólk innan sam­fé­lags­ins leiðir til þess að kom­ast að nið­ur­stöðu og á end­anum er óhjá­kvæmi­legt að ekki allir verði sátt­ir. „Við verðum bara að vera sátt við leið­ina sem farin er að nið­ur­stöð­unni frekar en endi­lega sátt við nið­ur­stöð­una. Það er mjög mik­il­vægur grein­ar­munur í þessu sam­heng­i,“ segir hann. 

Nú hafa jafn­framt sprottið upp umræður um hver virki­lega ráði, þrí­eykið eða stjórn­völd. Vil­hjálmur gefur ekki mikið fyrir þá gagn­rýni að rík­is­stjórnin hafi „út­vi­stað“ ábyrgð­inni á með­höndlun far­ald­urs­ins til emb­ætt­is­manna, þar á meðal þrí­eyk­is­ins til þess að forð­ast ábyrgð. 

„Vegna þess að þarna erum við með fólk sem virð­ist byggja fyrst og fremst á reynslurökum og mál­efna­legum og fag­legum nið­ur­stöð­um. Það er líka reiðu­búið að end­ur­skoða afstöðu sína í ljósi betri rök­semda, sem stjórn­mála­menn eru þekktir fyrir að gera ekki. Þarna held ég að sé ákveð­inn lyk­ill að trausti og traustið er auð­vitað meg­in­at­riðið að svona gangi vel fyrir sig. Stjórn­mála­menn verða eftir sem áður að svara fyrir þær ákvarð­anir sem teknar eru.

Önnur for­senda trausts er að talað sé við okkur sem skyn­sem­is­verur sem höfðar til okkar sem sam­á­byrgra borg­ara til að láta þetta virka vegna þess að við skiljum mik­il­vægi aðgerð­anna. Þannig að þetta snýst alltaf á end­anum um það hvernig sam­tal­inu er hag­að,“ segir hann. 

Þurfum að nota okkar eigin dóm­greind

Slag­orðið „hlýðum Víði“ var gagn­rýnt fyrir það að vera of mikið vald­boð af ofan en Vil­hjálmur hefur efa­semdir um þann skiln­ing. Það geti vel verið að margir ein­fald­lega „hlýði“ en mál­flutn­ingur þrí­eyk­is­ins hafi ekki verið þannig: „Hlýðið okkur af því að við segjum það.“ Frekar hafi þau reynt að höfða til þess að við skiljum hvað er í húfi. 

„Við þurfum að nota okkar eigin dóm­greind: „Við berum öll ábyrgð.“ Hér hefur verið forð­ast að setja harðar reglur með ströngum við­ur­lög­um, frekar verið reynt að laða okkur til fylgilags með skiln­ingi á rök­semd­um. Mér finnst það hafa verið gríð­ar­lega heppi­leg­t,“ segir hann.

Vil­hjálmur skrif­aði grein í Kjarn­ann í ágúst síð­ast­liðnum sem bar nafnið „Reglur og dóm­greind“. „Stundum kallar fólk eftir rosa­lega kassa­laga fyr­ir­mæl­um. Það vill nán­ast láta mæla það út fyrir sig í öllum aðstæðum hvar það á að standa til að halda réttri fjar­lægð, en það er ekki leið­in. Við þurfum að geta hugsað sjálf, metið aðstæður og beitt okkar eigin dóm­greind. Við erum ekki eins og hundur að bíða eftir skipun hús­bónda síns. Við eigum að vera eins og skap­andi leik­menn sem eru innan ramma leik­regln­anna að finna sína leið.“

Ákveðin COVID-­þreyta hefur látið á sér kræla í þess­ari bylgju sem nú gengur yfir. Vil­hjálmur segir að vegna þess sé vilj­inn til að vera ábyrgur þátt­tak­andi orð­inn minni en áður. „Þá er það orðið hluti af stöð­unni sem taka þarf til­lit til og kallar þá jafn­vel á meiri við­ur­lög. Sé það ekki gert þá kann það að leiða til stöðu sem ekk­ert okkar vill lenda í, það er að segja að heil­brigð­is­kerfið ráði ekki við ástand­ið. Ef reynslan hefði sýnt fram á að það gerð­ist ekki þá myndi það auð­vitað breyta stöð­unni og þar með rétt­mæti aðgerð­anna.“

Þessi tími gæti orðið góður skóli fyrir sam­á­byrgð­ar­kennd og sam­stöðu

Það getur verið erfitt að meta hvað er best í hverri stöðu fyrir sig og öll stöndum við frammi fyrir vali á hverjum ein­asta degi. Það getur einnig verið krefj­andi að meta hvað sé best þegar um lang­tíma­hags­muni er að ræða því að upp­skeran af hegðun okkar í dag lætur ekki sjá sig fyrr en síð­ar. Varð­andi þetta er eðli­legt að líta til þess hvernig þetta ástand reynir mis­mun­andi á fólk, því við erum á ólíkum stað í líf­inu með mis­jafnar vænt­ingar til lífs­ins. 

Vil­hjálmur seg­ist í þessu sam­hengi hafa samúð með ung­menn­um. „Sér­stak­lega á mennta­skóla- og háskóla­aldri. Ég myndi segja að þetta ástand væri erf­ið­ast fyrir þetta unga fólk því að þessi tími er svo mik­il­vægur í félags­legu til­liti. Það er svo mikil eft­ir­vænt­ing í loft­inu og þau fara hlut­falls­lega á mis við lang­mest. Þá getur þessi tími orðið góður skóli fyrir sam­á­byrgð­ar­kennd þeirra og sam­stöðu ef ung­mennin sjá að þau eru leggja mikið af mörkum til sam­fé­lags­ins. 

Ég held að það sé alls ekki rétt að vits­muna­lega skilji ungt fólk ekki fyr­ir­mæli heldur eru þau að fórna meiru per­sónu­lega sem hefur áhrif á áhug­ann. Það verður að sýna því ákveðið umburð­ar­lynd­i.“

Hann bendir á að við höfum almennt notið mik­illa for­rétt­inda en að ástandið sé mis­erfitt fyrir fólk. Sumir hafa kvartað á sam­fé­lags­miðlum að frelsi þeirra sé skert, til dæmis með lok­unum sund­lauga og lík­ams­rækt­ar­stöðva. Fólk í fram­varða­sveitum hefur iðu­lega stigið fram og biðlað til fólks að sýna sam­stöðu. Heil­brigð­is­stéttir ýmsar þurfa til að mynda að tak­marka ferðir sínar um sam­fé­lagið mikið meira en gengur og ger­ist vegna hættu á smiti hjá við­kvæmum hóp­um. Þannig er reynsla og sýn okkar mis­mun­andi eftir því hvar við erum stödd. 

„Þetta kallar á það enn meira en áður að reyna að setja okkur í ann­arra spor. Þetta er próf­steinn á sið­ferði okkar í svo mörgu til­lit­i,“ segir hann. 

Eitt sem við­kemur gagn­rýn­inni hugs­un: Í krísu­á­standi er stundum talað um að „að­haf­ast fyrst“ og „spyrja svo“. Það þýðir að við bregð­umst við frekar gagn­rýn­is­laust og treystum stjórn­völdum til að taka ákvarð­an­ir. Í umræð­unni núna skipt­ist fólk iðu­lega í tvo hópa. Sumir vilja treysta áfram stjórn­völdum með sama hætti og í vor en aðrir vilja meiri umræðu og rök­stuðn­ing fyrir aðgerð­um. Hver er þín skoðun á því hvenær pláss sé fyrir gagn­rýni eða djúpar sam­ræður út frá heim­speki­legu sjón­ar­horni?

Vil­hjálmi finnst mjög mik­il­vægt að umræðan sé alltaf opin og gagn­rýn­in. „Það á aldrei að halda aftur af henni. Þetta er ekki þannig ástand, rík­is­leynd­ar­mál eða slíkt. Það er allt upp á borð­inu og mikil áhersla á gagn­sæi og rök­semdir – og í for­svari er fólk sem kallar eftir gagn­rýni og fagnar henni og vill að allir taki mið af bestu fáan­legu upp­lýs­ingum og rök­um. Þannig að mér finnst bara mjög eðli­leg þessi krafa um frek­ari umræðu og rök­stuðn­ing.

Traustið á ekki að vera blint og hlýðni sem byggir á blindu trausti er óáreið­an­leg og brot­hætt. Ef við viljum að fólk breyti með ákveðnum hætti þá er best að það byggi á skiln­ingi og rökum – og þeirri hugsun að við séum að nota eigin dóm­greind og virkja eigin ábyrgð.“

Að mati Vil­hjálms skiptir líka miklu hvernig gagn­rýni er sett fram í svona aðstæð­um. Ekki sé gagn­legt að setja hana fram í skæt­ingi eða til þess að sýna hvað maður sé klár, heldur að hún sé mál­efna­legt  fram­lag til þess að auka skiln­ing á því sem um er að ræða. Og til að skerpa vit­und okkar um verð­mæti sem við­kom­andi finnst vera snið­gengið eins og ein­stak­lings- og athafna­frelsi. 

„Það er þá mjög mik­il­vægt að halda því fram og færa rök fyrir því og kalla fram í umræð­unni hin gagn­stæðu rök sem efla á end­anum skiln­ing okkar á því hvers vegna við erum í þess­ari stöðu. Þannig að mér finnst að svona ástand og aðgerðir eigi aldrei að vera á kostnað gagn­rýn­innar hugs­un­ar, hún þarf að vera mjög lif­and­i,“ segir hann. 

En finnst þér við hafa farið svona í gegnum þetta ferli? Hefur okkur tek­ist að eiga í upp­byggi­legum gagn­rýnum sam­ræð­u­m? 

„Ég get alveg séð að það hefði þurft að ræða málið betur í þing­inu til dæmis en ekki þó þannig að bíða hefði þurft með ein­hverjar aðgerð­ir. Ég held að við höfum mjög góð rök fyrir því að gripið hefði verið til aðgerða með til­tölu­lega litlum fyr­ir­vara og þá verður maður að hafa það í huga að þær aðgerðir eiga sér vel ígrund­aðan aðdrag­anda – því áður hefur verið tek­ist á við far­aldra og sótt­ir. Þó að þessi sé sér­stök og ný, þá eru leiðir sótt­varna­yf­ir­valda þekktar og byggja á reynslurök­um. Síðan þarf að læra inn á hegðun þess­arar veiru og bregð­ast við sér­stöðu henn­ar. Þetta hefur ein­kennt mál­flutn­ing sótt­varna­yf­ir­valda. Að vera opinn fyrir nýjum upp­lýs­ing­um,“ svarar hann. 

Þá telur Vil­hjálmur að sótt­varna­yf­ir­völd hafi boðið upp á sam­tal og ekki tekið gagn­rýni illa. Frekar finnst honum að ýmsum öðrum í sam­fé­lag­inu líki illa við gagn­rýni og hafi sál­fræði­lega þörf fyrir því að allir séu sam­mála. „Ég held að það sé brot­hætt­ara. Það er betra að hafa umræð­una lif­andi og gagn­rýna þó að ósætti komi frekar upp á yfir­borð­ið. Það til lengri tíma litið heil­brigð­ar­a.“

Miklu skiptir að athuga ef um þöggun er að ræða hverjar rætur hennar séu

Sumir upp­lifa aftur á móti ákveðna þöggun varð­andi alla umræðu um aðgerðir stjórn­valda og veiruna. Að ekki sé hægt að gagn­rýna án þess að fá yfir sig fúk­yrða­flaum­inn. Hvað segir þú við því?

Vil­hjálmur segir að miklu skipti að athuga ef um þöggun sé að ræða hverjar rætur hennar séu. 

„Kemur hún að ein­hverju leyti að ofan í krafti vald­beit­ingar og rit­skoð­un­ar? Mér finnst reyndar mjög hæpið að það hafi gerst núna og hef ekki orðið var við slíkt. Mér finnst mál­flutn­ingur þeirra sem eru í for­svari fyrir aðgerðum hér á landi vissu­lega ekki vera í anda þögg­un­ar. En hins vegar getur í sam­fé­lag­inu mynd­ast stemn­ing sem hefur þögg­un­ar­á­hrif. Ísland er ofboðs­legt stemn­ings­sam­fé­lag og síðan er spurn­ingin bara um hver sú stemn­ing verð­ur,“ segir hann, og bætir því við að heppi­legt hafi verið að stemn­ingin núna væri að „hlýða Víð­i“. 

Hann notar orðið „stemn­ing“ um and­rúms­loft sem knúið sé áfram af ein­hvers konar til­finn­ingum og húrra­hrópum um að allir eigi að stökkva á sama vagn­inn. „Ef stemn­ingin hvílir fyrst og fremst á ein­hverri múgsefjun þá eru allar gagn­rýn­is­raddir óþægi­leg­ar. Þá er það orðin ein­hvers konar sam­fé­lags­leg þöggun en mér sýn­ist hún vera algeng í íslensku sam­fé­lagi. Það er erfitt hér að skera sig úr eða synda á móti straumnum og ég held að það sé ekk­ert sér­stakt við þetta mál.“

Vil­hjálmur endar mál sitt á að árétta að við eigum ekki að vera hrædd við mótrök – mun sterkara sé að taka allar raddir með og sýna öllum ákveðna sann­girni. „Mér hefur fund­ist gott að jafn­vel ákveðnir stjórn­ar­þing­menn hafi orðað efa­semdir um aðgerð­ir. Mér finnst það mjög skilj­an­legt og í raun­inni fynd­ist mér það vera veikt sam­fé­lag sem hefði ekki slíkar radd­ir. Svo er annað mál hvort maður sé sam­mála þeim. Þegar við ræðum um alvar­leg mál eins og frels­is­rétt­indi, sem eru afrakstur sögu­legrar bar­áttu og við teljum meðal horn­steina okkar sam­fé­lags, þá er ekki gott að þeim sé ýtt til hliðar án umræðu eða gagn­rýn­i.“