Fyrir tveimur árum tóku gildi í Dan­mörku lög sem heim­ila einka­fyr­ir­tækjum að ann­ast heima­að­stoð við aldr­aða, og rekstur hjúkr­un­ar- og dval­ar­heim­ila, með ódýr­ari hætti en áður. Fram til þess tíma var í gildi sér­stök gjald­skrá sem gilti fyrir sveit­ar­fé­lögin og fyr­ir­tæki sem önn­uð­ust starf­sem­ina með þjón­ustu­samn­ingi. Einka­fyr­ir­tæki sem buðu í og fengu verkin fara nú hvert af öðru í þrot og sveit­ar­fé­lögin sitja uppi með vand­ann og auk­inn kostn­að.

Töldu sig geta boðið það sama fyrir minna fé

Í Dan­mörku, eins og mörgum öðrum lönd­um, fjölgar öldruðum ört. Það þýðir jafn­framt aukin útgjöld ríkis og sveit­ar­fé­laga. Mörg dönsk sveit­ar­fé­lög berj­ast í bökkum og þurfa að horfa í hverja krónu. Þau gripu því feg­ins hendi tæki­færið þegar skyndi­lega varð heim­ilt að bjóða aðstoð við aldr­aða og öryrkja út, lögin tóku til heima­að­stoðar og rekstur heim­ila fyrir aldr­aða ásamt svo­nefndri dagdvöl.

Sveit­ar­fé­lögin efndu til útboða og allt benti til að þeir sem höfðu haldið því fram að einka­fyr­ir­tæki gætu sinnt þess­ari þjón­ustu með ódýr­ari hætti hefðu rétt fyrir sér. Til­boðin sem bár­ust virt­ust hag­stæð, fjöl­miðlar töl­uðu um umtals­verðan sparn­að. Sumir stjórn­mála­menn hrósuðu þessu nýja fyr­ir­komu­lagi og sögðu það gott dæmi um rekstur sem sveit­ar­fé­lögin ættu ekki að vera að vasast í, aðrir höfðu efa­semd­ir.

Margir vildu grípa gæs­ina  

Margir sótt­ust eftir verk­efn­un­um, þar var bæði um að ræða fyr­ir­tæki sem þegar sinntu slíku og ný fyr­ir­tæki sem hugð­ust hasla sér völl á þessum vett­vangi. Sum þeirra fyr­ir­tækja sem buðu í þjón­ust­una ætl­uðu sér stóra hluti, buðu í mörg verk og réðu tugi fólks til starfa. Mörg minni fyr­ir­tæki voru líka meðal til­boðs­gjafanna, jafn­vel með örfáa starfs­menn.

Allir gerðu sér vonir um að hagn­ast á þessu nýja fyr­ir­komu­lagi, bæði sveit­ar­fé­lögin og þjón­ustu­fyr­ir­tæk­in. Fyr­ir­tækin réðu til sín margt af því fólki sem áður hafði unnið hjá sveit­ar­fé­lög­unum og kunni því vel til verka. Laun fylgdu kjara­samn­ing­um.

Ætlað að hlaupa hraðar

Efa­semd­ar­menn sögðu að ef fyr­ir­tækin gætu ann­ast þessa þjón­ustu við aldr­aða og sjúka á ódýr­ari hátt en sveit­ar­fé­lögin hlyti það að þýða að starfs­fólk­inu væri ætlað að hlaupa hraðar en áður, ekki væri hægt að lækka kostn­að­inn með öðrum hætti. Færra fólki en áður yrði ætlað að inna af hendi störf­in, það hlyti að vera eina leiðin til að láta dæmið ganga upp. Tals­menn nokk­urra stórra fyr­ir­tækja í þessum rekstri sögðu að það væri hægt að beita margs konar hag­ræð­ingu og menn skyldu anda rólega: þetta gengi allt saman upp.

Fljót­lega kom í ljós, eins og ýmsa hafði grun­að, að starfs­fólk­inu var ætlað að sinna mun fleiri verk­efnum en áður. Hlaupa hraðar eins og það er gjarna kall­að. En það að reima betur á sig hlaupa­skóna hrökk ekki til.

Gjald­þrota­skýin hrann­ast upp

Árið 2013 var ekki á enda runnið þegar fyrstu fyr­ir­tækin í heima­þjón­ust­unni lögðu upp laupana. Þá var komið í ljós að tekj­urnar af rekstr­inum dugðu ekki fyrir útgjöld­un­um. Til­boðs­sér­fræð­ingar fyr­ir­tækj­anna höfðu ein­fald­lega ekki reiknað rétt og hug­myndir um hag­ræð­ingu og hag­kvæmara vinnu­lag stóð­ust ekki.

Tæp­lega tutt­ugu fyr­ir­tæki hafa orðið gjald­þrota síðan þetta nýja fyr­ir­komu­lag var tekið upp og mörg til við­bótar standa mjög tæpt. Gjald­þrotin snerta tug­þús­undir fólks.

Þetta er ekki eins og að reka bíla­verk­stæði

Þannig komst stjórn­ar­maður í Sam­tökum eldri borg­ara að orði í blaða­við­tali. „Ef þú ætlar að láta smyrja bíl­inn og verk­stæðið er lokað ferðu bara á næsta verk­stæði, þar er örugg­lega opið og nóg til af smur­ol­íu. Heima­að­stoð er ann­ars eðl­is,“ bætti hann við. Hann sagði jafn­framt að öryggi og festa sé það sem aldr­aðir og sjúkir óski framar öllu og fréttir af gjald­þrotum og rekstr­ar­erf­ið­leikum valdi þeim ugg.

Sveit­ar­fé­lögin eiga engra kosta völ þegar umönn­un­ar­fyr­ir­tækin kom­ast í þrot, þau verða að bjarga mál­um. Skyndi­lausnin er oft sú að fá fyr­ir­tæki og ein­stak­linga til að hlaupa í skarð­ið, slík lausn kostar pen­inga og dugir ekki til fram­búð­ar. Sum sveit­ar­fé­lög hafa aftur tekið upp gamla fyr­ir­komu­lagið „óþörf og dýr kennslu­stund að baki,“ sagði einn bæj­ar­stjóri í við­tali við dag­blaðið Politi­ken.

Vilja skýrar reglur um útboð

Margir hafa lýst áhyggjum vegna ástands­ins, þar á meðal Sam­tök Iðn­að­ar­ins, Dansk Industri. Þar á bæ vilja menn að settar verði skýrar reglur um allt sem varðar útboð á þess­ari starf­semi. Sveit­ar­fé­lögin skuli ein­blína að lægsta til­boðið heldur taka til­lit til og skoða fjár­hags­stöðu þeirra sem vilja taka umönn­un­ina að sér. Stjórn Danska Alþýðu­sam­bands­ins hefur tekið i sama streng og fleiri stór sam­tök hafa lýst sömu skoð­un.

Getur einka­væð­ing alltaf borgað sig?

Of­an­greind setn­ing var yfir­skrift fyr­ir­lestrar sem Bent Greve pró­fessor við Háskól­ann í Hró­arskeldu hélt fyrir nokkrum dög­um. Til­efni fyr­ir­lestr­ar­ins var sú staða sem sveit­ar­fé­lög víða í Dan­mörku standa frammi fyrir varð­andi heima­að­stoð og rekstur dval­ar­heim­ila. Nið­ur­staða pró­fess­ors­ins var sú að margt væri betur komið í höndum einka­að­ila en hins opin­bera, hvort sem það væri ríki eða sveit­ar­fé­lög. Ann­að, eins og til dæmis rekstur sjúkra­húsa, hjúkr­un­ar­heim­ila og líkra stofn­ana væri best komið í höndum hins opin­bera.

Pró­fess­or­inn sagði líka að það væri athygl­is­vert að ekki hefði farið fram nein athugun á hag­kvæmni þess að að sú starf­semi sem hér hefur verið rætt um sé í höndum einka­að­ila. „Það er eins og þeir sem ráða hafi gengið út frá því sem vísu að ákvarð­anir um útboð og einka­rekstur væru hinar einu réttu. Við vitum mörg dæmi þess að einka­rekstur gangi vel og það er gott. Hin dæmin eru líka mörg, of mörg, og þetta með heima­þjón­ust­una og dval­ar­heim­ilin er sorg­legt dæmi um mál sem ekki var hugsað til enda,“ sagði pró­fess­or­inn að lok­um.