Ég keypti mér tíma­rit um dag­inn til að drepa tím­ann undir kastan­íu­tré á meðan sonur minn bjó til stíflu úr vatni og sandi á leik­velli skammt frá heim­ili okk­ar. Í Þýska­landi er mikil gróska í blaða­út­gáfu og þetta rit er eyrna­merkt heim­speki, þar má lesa um hitt og þetta með heim­speki­legu ívafi. 

Ég staldr­aði við stutt við­tal við mann að nafni Yascha Mounk, stjórn­mála­hugsuð sem nam í Harvard og vinnur nú að verki sem kall­ast í laus­legri þýð­ingu Krísa lýð­ræð­is­ins. Hann var spurður nokk­urra vel val­inna spurn­inga um for­seta­kosn­ing­arnar í Banda­ríkj­unum og svar­aði þeim af ígrund­aðri yfi­vegun eins og við var að búast af við­mæl­anda í þessu til­tekna tíma­riti. En það sem kveikti í mér voru síð­ustu setn­ing­arnar í við­tal­inu sem áttu jafnt við íbúa Banda­ríkj­anna og Evr­ópu­sam­bands­ins sem og ýmsa aðra íbúa heims­ins: 

Við stöndum and­spænis harm­rænu vali, sagði hann. Viljum við fórna lýð­ræð­inu á kostnað réttar okkar eða rétti okkar á kostnað lýð­ræð­is­ins?  

Púk­inn á Fjósa­bit­anum

Yascha þessi er smeykur við Don­ald Trump sem hann segir vera útgáfu Banda­ríkj­anna af sama hægri popúl­ism­anum og hafi verið í sókn í næstum öllum vest­rænum lýð­ræð­is­ríkjum síð­ustu tvo ára­tug­ina og nær­ist á kerf­is­breyt­ingum í grunn­stoðum okkar póli­tíska skipu­lags. Kerf­is­skipu­lags sem styðj­ist við við­kvæmt jafn­vægi á milli frjáls­hyggju og lýð­ræðis – en við­skipta­legar og hug­mynda­fræði­legar for­sendur þessa fyr­ir­komu­lags hafi dvínað á síð­ustu ára­tug­um.

Útkoman sé sú að við stöndum and­spænis nýjum stjórn­ar­hátt­um. Ann­ars vegar hinu ófrjálsa lýð­ræði eins og í Tyrk­landi, Ung­verja­landi og jafn­vel að ein­hverju leyti í Pól­landi; kerfi þar sem kosn­ingar ráða för en réttur ein­stak­lings­ins verði æ meira að láta undan síga. Hins vegar sé um að ræða ólýð­ræð­is­lega frjáls­hyggju eins og við þekkjum í Evr­ópu­sam­band­inu í dag: kerfi þar sem rétt­indi eru virt í meg­in­dráttum en aðeins vegna þess að hinn venju­legi borg­ari hefur engin áhrif leng­ur, að sögn Yascha.

Glanna­leg játn­ing

Þessi orð eru kannski ekki í beinu sam­hengi við það sem hér kemur á eftir en þau hafa velkst um í hausnum á mér síðan ég las þau og valdið mér heila­brot­um. Ég veit af hverju. Það er af því að í nokkurn tíma hefur mér liðið eins og ég sé rík­is­borg­ari í lýð­ræð­is­ríki þar sem sjálft lýð­ræðið verður stöðugt meiri leiksoppur auð­ugra hags­muna­banda­laga, svo illi­lega að stundum fær maður á til­finn­ing­una að það sé verið að nota lýð­ræðið til þess að brjóta niður stoðir þess. 

Þetta er furðu­leg til­finn­ing og já! Ég skil alveg ef ein­hver efast um geð­heilsu mína við að lesa þessa glanna­legu játn­ing­u. 

Ég vona satt að segja sjálf að þessi martraðarkennda skynjun sé ímyndun mín. Að það sé ímyndun mín að ráða­menn rík­is­stjórn­ar­innar virð­ist stundum nota lýð­ræðið í eigin þágu og þeirra sem þeir eiga mögu­lega sitt bak­land hjá, nán­ast eins og þeir ætlist til að almenn­ingur þjóni hug­myndum þeirra um lýð­ræði frekar en að þeir þjóni lýð­ræð­in­u. 

Í skjóli lýð­ræð­is­ins

Og hverjar eru hug­myndir rík­is­stjórn­ar­innar um lýð­ræð­i? 

Þar situr fólk sem hefur hlaup­ist undan alvar­legum skandölum af harðsvír­uðu skeyt­inga­leysi ­með þeim orðum að það hafi lýð­ræð­is­legt umboð til að stjórna land­in­u. 

Fólk sem fagnar for­seta­fram­boði Dav­íðs Odds­son­ar, líkt og dýr­keypt afglöp hans hafi ein­ungis verið ímyndun almenn­ings. 

Fólk sem horfði upp á fyrrum höfuð rík­is­stjórn­ar­innar gera sig og um leið þjóð­ina að athlægi út um allan heim en heldur áfram að frið­þægja SDG og gerðir hans og styðja hann til frek­ari verka á þing­inu – því það sé lýð­ræð­is­legur réttur hans. 

Fólk sem tal­aði með dóna­legum skæt­ingi við fjöl­miðla­fólk eftir eina fárán­leg­ustu atburða­rás í stjórn­málum Norð­ur­-­Evr­ópu (og þótt víðar væri leit­að) síð­ustu fimm­tíu árin eða svo. 

Fólk sem lofar kosn­ingum eftir ævin­týra­lega skraut­legt fárán­leika­leik­rit en byrjar strax dag­inn eftir að teygja lopann með óræðu tali – og minnir enn og aftur á þau rök að það sitji í lýð­ræð­is­legu umboði þjóð­ar­inn­ar. 

Fólk sem treður mar­vað­ann í skugga­legum við­skiptum sem hafa jafn­vel ein­hver lagst þungt á þjóð­ar­bú­ið. 

Fólk sem teng­ist aflands­fé­lög­um, þess­ari und­ar­legu pen­inga­blóðsugu sem hefur sogið mátt­inn úr hag­kerfi Íslands, en lætur samt  eins og það ætli að skera upp herör gegn þeim. 

Fólk sem er frá unga aldri búið að þjóna blint í þeim tveimur stjórn­mála­flokkum sem bera óum­deil­an­lega ábyrgð á hruni efna­hags íslensku þjóð­ar­innar sem sér ennþá ekki fyrir end­ann á, sama hverju hver vill klína á hina svo­nefndu vinstri­st­jórn – sem gár­ung­arnir köll­uðu Soffíu frænku. 

Fólk sem ríg­heldur í umboð síð­ustu kosn­inga með þeim orðum að tutt­ugu og tvö þús­und manns sem mót­mæli við Aust­ur­völl séu ekki þjóð­in. 

Fólk sem þegir þegar flokks­fé­lagar þess daðra við ras­isma og hat­urs­orð­ræðu.

Fólk sem hefur notað sitt lýð­ræð­is­lega umboð til að veikja Rík­is­út­varpið af því að það þolir ekki gagn­rýna umræð­u. 

Svo má lengi upp telja, vand­inn bara sá að pistill­inn má ekki vera miklu lengri en þús­und orð. 

Ísland í sjón­varp­inu

Ég var komin hingað í þessum pist­li, ýkju­laust, að velta fyrir mér næstu klausu þegar sonurinn hróp­aði: Mamma, Ísland er í sjón­varp­inu!

Og viti menn! Þegar ég kom inn í stofu sá ég hóp íslenskra mót­mæl­enda sitja á kaffi­húsi að líkja ástand­inu á Íslandi við eld­fjall. Yfir­veguð rödd þýsks frétta­þular fjall­aði af þunga um tengsl íslenskra ráða­manna við aflands­félög um leið og mót­mæl­endur á Aust­ur­velli birt­ust á skjánum og blaða­myndir af Sig­mundi Davíð Gunn­laugs­syni. Næst mátti heyra við­tal við mál­ar­ann og bar­áttu­kon­una Söru Ósk­ars­dóttur og síðan gant­að­ist rit­höf­und­ur­inn Hall­grímur Helga­son með að landið hefði verið byggt af fólki sem flúði skatt­heimtur í Nor­egi og því hefði það byggst sem eins konar skattapara­dís þar sem sam­fé­lagið hefði mætt afgang­i. 

Þarna var einnig fjallað um for­seta­fram­boð rit­höf­und­ar­ans Andra Snæs Magna­sonar sem manns sem vildi raun­veru­legar breyt­ingar á borð við gagn­særra sam­fé­lag. Loks birt­ist Erna Ómars­dóttir og kynnti áhrifa­mik­inn öskur­dans sem hefði haft þau áhrif að áhorf­endur hefðu viljað öskra með henni svo úr varð að hún bauð upp á svartan öskur­kassa sem fólk gat sest inn í og öskr­að. 

Af hverju er fólkið að öskra? spurði sonur minn í þann mund sem þing­mað­ur­inn Ótt­arr Proppé öskr­aði í kass­anum en þar sem móðir hans var svo upp­tek­in af að hlusta á frétta­þul­inn svar­aði hann sér sjálfur með nýrri spurn­ingu: Vill það ekki búa á Íslandi?

Jú jú, sagði ég mædd. Það vill bara búa öðru­vísi. 

Ver­öld sem var

Þegar Íslend­ing­arnir voru búnir að öskra birt­ist við­tal við konu að nafni Helga Nina sem kvaðst taka ljós­myndir af versl­un­ar­menn­ing­unni í mið­bæn­um, að mér skild­ist í von um að fanga anda borg­ar­innar síð­ustu hund­rað árin áður en fjár­festar hefðu umbreytt mið­bænum í ein­hvers konar versl­un­ar­kringlu í hót­ell­obbí­i. 

Hún sýndi sjón­varps­fólk­inu hvernig marg­slungin menn­ing sér­kaup­manna, hönn­uða og hand­verks­fólks, smá­fyr­ir­tæki sem sum hver hefðu verið þarna í nokkra ætt­liði, hefði þurft að víkja fyrir kleinu­hringja­bar, hót­elum og lunda­búð­um. Það birt­ust kunn­ug­legar myndir úr gömlum versl­un­ar­fyr­ir­tækjum í mið­bæn­um, sem sum eru nú horf­in, um leið og frétta­þul­ur­inn sagði frá því að vegna stór­tækra fram­kvæmda fjár­festa væri leigan í mið­bænum orðin hinum venju­lega Reyk­vík­ingi um megn. 

Það sem við blasti í sjón­varps­þætt­inum á ARTE var ríki fjár­festa og ófyr­ir­leit­inna stjórn­mála­manna, þar sem fólk þyrfti jafnt að berj­ast fyrir sál­inni í sam­fé­lag­inu og sann­gjörnu stjórn­skipu­lagi. En loka­orð frétta­þul­ar­ins voru þó á þessa leið: Reyk­vík­ingar þora að berj­ast fyrir rétt­lát­ara sam­fé­lagi þegar margir aðrir í Evr­ópu þegja þunnu hljóði. Hver áhrif bar­áttu þeirra verða og hvert Ísland stefnir kemur í ljós á næstu vikum og mán­uð­um.

Lífsandi lýð­ræðis

Það er fólkið sem blæs anda í lýð­ræð­ið. Spurn­ingin er ekki hvort lýð­ræðið eigi að snú­ast um rétt okkar eða hvort við ætlum að fórna okkur fyrir það heldur um sam­spil lýð­ræðis og íbúa. Lýð­ræðið á að virka í þágu íbú­anna og til þess að lýð­ræðið geri það verða íbú­arnir að starfa í þágu þess. Því lýð­ræðið er eins og líf­vera. Það lifir við ákveðnar aðstæður og deyr við aðr­ar. En það krefst þess að við hlúum að því, rann­sökum það og gagn­rýnum ósmeyk á upp­byggi­legan hátt, skiljum það, virðum það og virðum sjálf okk­ur. Það krefst þess að íbúum í lýð­ræð­is­ríki finn­ist þeir búa við sann­girni og mann­úð­legt reglu­verk, gagn­sæi, upp­lýs­inga­flæði og ákveðna innri lógík. Þannig fún­kerar lýð­ræði. En þannig er staða mála ekki á Íslandi í dag. 

Já, hvert stefnir Ísland – í frjóum jarð­vegi popúl­isma og botn­lausri græðgi þeirra sem hafa eignað sér megnið af auði lands­ins?