Óli Gneisti Sól­eyj­ar­son, þjóð­fræð­ingur og áhuga­maður um ­kvik­mynda­gerð, er að safna fjár­magni til að fram­leiða heim­ild­ar­mynd um þá ­menn­ingu sem varð til þegar víd­eó­spólan komst í hendur almenn­ings á Íslandi. Um „ris og fall víd­eó­spól­unn­ar“, eins og hann kallar það. Kjarn­inn hitti Óla Gneista og tók hann tali.

Um hvaða leyti kem­ur víd­eó­spólan til Íslands?

„Ein fyrstu merkin um komu víd­eó­spól­unnar til Íslands er þegar skemmti­staðir fóru að aug­lýsa sýn­ingar á tón­list­ar­mynd­bönd­um. Þá var ­tekið sér­stak­lega fram hvaða tón­list­ar­menn yrðu spil­að­ir. Þetta var um 1978 sem það gerð­ist.

Annar gleymdur þáttur í sögu víd­eó­spól­unnar á Íslandi eru víd­eó­kerfin sem voru í raun kap­al­sjón­varps­stöðv­ar. Oft var þetta bara ­mynd­bands­tæki í kjall­ar­anum á fjöl­býl­is­húsum en það voru líka til stærri kerf­i og það voru til að mynda tölu­verðar fram­kvæmdir í Breið­holt­inu þegar verið var að grafa strengi í jörð. En þar sem leyfi skorti frá rétt­höfum þá hurfu þessi ­kerfi.

Fræg­asti hluti upp­hafs­ára mynd­bands­tækn­innar var stríð VHS og Beta­max. Það stríð teygði sig auð­vitað til Íslands. Gæðin voru Bet­unnar en nota­gildið lá í VHS. Ég man sem krakki eftir því að hafa þurft að læra mun­inn svo ég veldi ekki óvart Beta­spólu.

Lík­lega var það árið 1981 sem mynd­bands­spólan varð hluti af ­ís­lenskri dæg­ur­menn­ingu. Það áttu ekki nærri því allir tæki en það virtu­st allir vera að tala um spól­urn­ar.

Fólk reyndi að berj­ast gegn víd­eó­spól­unni og ýmsu sem henn­i tengd­ist. Það voru búnir til bann­listar og efni var gert upp­tækt. Fólk var lík­a hrætt um að mynd­bands­tækið yrði barnapía og sá ótti var örugg­lega á rök­um reistur þó mín kyn­slóð hafi lík­lega kom­ist alveg merki­lega ósködduð í gegn­um það."

Hvenær tel­urðu að hápunkt­ur víd­eó­spól­unnar hér á landi hafi ver­ið?

„Mér finnst eig­in­lega að hápunkt­ur­inn hafi verið árin áður en DVD kom á mark­að­inn. Þá var spólan kjarn­inn í afþrey­ing­ar­menn­ing­unni. Það var komið gott úrval á leig­unum og það var líka hægt að kaupa sér kvik­myndir og ­sjón­varps­þætti á boð­legu verði og maður gat því byggt upp sitt eigið safn. Það var hægt að kaupa tómar spólur á boð­legu verði og taka upp efni.

Nú gæti ég verið að ýkja þetta upp af því að þarna er ég rétt innan við tví­tugt en fyrir kvik­mynda­á­huga­mann eins og mig þá var þetta al­veg dásam­legur tím­i."

Telur þú að það hafi átt sér stað ein­hverjar sam­fé­lags­breyt­ingar með komu víd­eó­spól­unn­ar?

„Ef heim­ild­ar­myndin á sér ein­hverja rann­sókn­ar­spurn­ingu þá er þetta lík­lega hún. Spólan breytti miklu. Hún rauf auð­vitað að miklu leyt­i ­rík­is­ein­ok­un­ina. Það er eitt­hvað sætt við sam­fé­lagið sem beið næstum í heild sinni árið 1983 eftir því að vita hver skaut J.R. en að flestu öðru leyti er það frekar óspenn­andi í augum okkar í dag. Það er ekki bara fjöl­breytnin sem varð til að lífga upp á afþrey­ing­ar­menn­ing­una heldur þurftum við ekki lengur að beygja okkur jafn mikið undir dag­skrá sjón­varps­ins. Við gátum tekið upp þátt á þriðju­dags­kvöldi og sparað okkur hann fram á sjón­varps­laust fimmtu­dags­kvöld.

Kvik­mynda­húsin voru fyrst mjög ósátt við spól­urnar en tóku þær seinna upp á arma sér og ráku sínar eigin leig­ur. Það var líka þannig að Ís­lend­ingar höfðu þurft að bíða lengi eftir að myndir kæmu í bíó. Í því villta vest­urs ástandi sem ríkti fyrstu árin þá voru myndir oft komnar á leig­urn­ar áður en þær komu í bíó. Mig grunar að það hafi orðið til þess að Ísland fékk mynd­ir ­fyrr í bíó en áður hafði þekkst.

En auð­vitað var víd­eó­spólan líka snar þáttur í því að auka hlut banda­rískrar afþrey­ing­ar­menn­ingar á Íslandi og um leið að gera ensk­una enn ­stærri hlut af íslenskri menn­ingu. Þá var textun á mynd­bands­spólum mik­il­vægt skref til að við­halda íslensk­unni. Slíkar tak­mark­anir voru mögu­legar þegar um raun­veru­legar landamæra­hindr­anir var að ræða. Í dag erum við í allt öðrum ­sporum og við getum verið sátt eða ósátt við það.

Kannski er stóra breyt­ingin samt sú að afþrey­ing­ar­menn­ing hætti allt í einu að vera einnota. Flestar bíó­myndir komu í bíó og síð­an ­mögu­lega í sjón­varp­inu. Myndir og sjón­varps­þættir eign­uð­ust fram­halds­líf. Það að bíó­myndir og sjón­varps­þættir í dag geta byggt á enda­lausum vís­unum í eldra efni er mögu­legt vegna þess að eldra efnið var til taks. Á Íslandi birtist þetta kannski helst í því að fólk horfði aftur og aftur á ára­mótaskaup og gat vitnað í þau fram og til baka. Mig grunar að það end­ur­tekn­ingin sé stór hlut­i af ástæð­unni fyrir því að margir telja skaupin 1984-1986 vera þau bestu. Þau voru nefni­lega tekin upp á öðru hverju heim­il­i."

Verk­efnið er að finna hér.