Það hefur engin lognmolla ríkt á íslenskum vinnumarkaði síðustu árin og er árið 2016 engin undantekning frá því. Skrifað var undir kjarasamning í upphafi árs og var það annar samningurinn á innan við ári. Stór skref voru tekin í vegferð okkar að bættum lífskjörum launafólks og jafnréttis á vinnumarkaði en við upplifðum einnig mikil vonbrigði þegar ljóst var að ekki tækist að ná samkomulagi um nýtt samningalíkan. Þó flestar hagtölur sýni sterka stöðu íslensks efnahagslífs og færi okkur von um bjartari tíma er ekki tímabært að slaka á klónni. Enn er óvissa á vinnumarkaði og staðan ótrygg.
Nýtt samningalíkan ekki í augsýn
Síðustu ár hafa einkennst af meiri ólgu á vinnumarkaði en við höfum lengi séð. Kjarasamningurinn í janúar var annar kjarasamningurinn á almennum vinnumarkaði á nokkurra mánaða tímabili og var undirritaður í kjölfar langvinnra átaka og forsendubrests. Markmið með þessum samningi var að tryggja jafnræði í kjaraþróun og samræmingu lífeyrisréttinda milli almenna og opinbera vinnumarkaðarins. Vonir stóðu til þess að í kjölfarið gætu aðilar á vinnumarkaði unnið saman að því að innleiða ný vinnubrögð við kjarasamningagerð eins og lagt var upp með fyrir þremur árum þegar formlegt samstarf okkar um nýtt kjarasamningalíkan hófst. Með nýju samningalíkani viljum við renna styrkari stoðum undir efnahagslegan og félagslegan stöðugleika á sama hátt og nágrönnum okkar á hinum Norðurlöndunum hefur tekist.
Forsenda þess að hægt sé að semja um nýjar leiðir í kjarasamningagerð er hins vegar jafnræði, bæði í launaþróun og lífeyrismálum. Kjarasamningurinn frá því í janúar fól í sér skuldbindingu um hvoru tveggja, svo fremi að sátt næðist um lífeyrismálin. Það gekk ekki eftir, því miður. Ágreiningur stjórnvalda og samtaka opinberra starfsmanna um breytingar á lífeyrismálum varð til þess að viðræður um nýtt samningalíkan fóru út um þúfur.
Þegar þessi orð eru rituð er hins vegar nýbúið að samþykkja á Alþingi frumvarp um jöfnun lífeyrisréttinda á vinnumarkaði. Þó ekki hafi ríkt einhugur um þetta frumvarp vona ég að það færi okkur tækifæri til að taka upp þráðinn á nýjan leik í viðræðum um nýtt samningalíkan á vinnumarkaði. En til þess að svo geti orðið, verða allir að koma að borðinu. Samningar eru í eðli sínu málamiðlun, enginn nær öllum sínum kröfum fram. Átök á vinnumarkaði og andstaða við nauðsynlegar breytingar eru ekki leiðin að því samfélagi sem við stefnum öll að. Okkar barátta í verkalýðshreyfingunni snýr fyrst og fremst að því að verja hagsmuni okkar félagsmanna – en við gerum það ekki í stríði við stjórnvöld eða hvert annað.
Stóru skrefin í húsnæðismálum
Húsnæðismálin hafa lengi verið ein af megináherslum verkalýðshreyfingarinnar á Íslandi enda er öruggt og viðráðanlegt húsnæði ein grunnforsenda mannsæmandi lífs. Á árinu náðust stórir áfangar í baráttu okkar fyrir öruggari húsnæði tekjulægri, samþykktar voru breytingar á lögum um húsnæðismál og hið opinbera skuldbatt sig til að leggja fjármagn í byggingu nýrra íbúða. Því ber að fagna, en það er deginum ljósara að meira þarf til.
Alþýðusambandið ákvað, á aldarafmæli sínu sem sambandið fagnaði í ár, að standa fyrir stofnun almenns íbúðafélags þar sem áhersla verður lögð á þá lægst launuðu. Fleiri í verkalýðshreyfingunni hafa síðan ákveðið að leggja okkur lið í þessu mikilvæga verkefni. Ljóst er að gríðarleg eftirspurn er eftir fjölbreyttara búsetuformi og við munum ekki láta staðar numið hér. Þörfin er brýn og okkur ekkert að vanbúnaði. En nú er bara að bretta upp ermarnar og koma vinnunni af stað.
Verjum réttindin – grunnurinn að starfinu
Svört atvinnustarfsemi og brot gegn réttindum launafólks, bæði ítrekuð og alvarleg, komu iðulega til umfjöllunar á árinu 2016. Slík brot eru því miður fylgifiskar uppsveiflu eins og við upplifum þessi misseri, ekki síst í ferðaþjónustu og byggingageiranum. Spáð er gríðarlegri fjölgun starfa á næstu árum og mikilvægt að standa vörð um grundvallarréttindi á vinnumarkaði. Réttindin sem við njótum í dag kostuðu þá sem á undan okkur komu fórnir og okkur ber skylda til að verja þau með ráð og dáð. Kjarninn í baráttu verkalýðshreyfingarinnar er einfaldlega að tryggja öllum lágmarksréttindi á vinnumarkaði - að tryggja að kjarasamningar séu virtir og mannréttindi í hávegum höfð.
Erlendir starfsmenn og ungt fólk sem er að kynnast vinnumarkaðnum í fyrsta skipti er sérstaklega í hættu hvað þetta varðar. Laun undir lágmarkskjörum, veikindaréttur ekki virtur, yfirvinna ógreidd, jafnaðarkaup, launalaus vinna og sjálfboðavinna eru bara nokkur dæmi um það sem stéttarfélögin hafa þurft að glíma við á síðustu misserum. Einn réttur, ekkert svindl er verkefni sem ASÍ hefur lagt mikla áherslu á með góðum árangri. Vinnustaðaeftirlit hefur verið eflt og samstarf aðila á vinnumarkaði tekur nú til fleiri þátta en áður. Þetta er rétta leiðin til að standa vörð um störfin okkar og réttindi.
Hvað næst?
Ný störf og nýjar kröfur kalla á breyttar áherslur í verkalýðshreyfingunni. Á næstu árum verðum við að bregðast við, endurskoða hvernig við gerum hlutina og á hvað við leggjum áherslu. Menntun mun spila stórt hlutverk í þeim miklu þjóðfélagsbreytingum sem við sjáum gerast. Þess vegna eru starfmenntamálin okkur svona hugleikin og þess vegna eru þau æ fyrirferðarmeiri í starfsemi stéttarfélaga. Þarna gefst okkur tækifæri til að styrkja félagsmenn okkar og opna fyrir þeim ný tækifæri. Þetta er jákvæð þróun sem við eigum að vera í fararbroddi fyrir.
En við sjáum einnig aðra þróun á vinnumarkaði sem er ekki eins jákvæð en kallar á virka þátttöku verkalýðshreyfingarinnar. Ég leyfi mér að fullyrða að sjúkrajóðir flestra, ef ekki allra stéttarfélaga, hafi þurft að bregðast við fjölgun skjólstæðinga með stoðkerfisvandamál eða geðræna röskun. Enn og aftur er það unga fólkið sem stendur höllum fæti. Hér verðum við að grípa í taumana, ekki bara verkalýðshreyfingin heldur samfélagið allt. Þetta snýst allt um forgangsröðun.
Sýnum samhug í verki
Þær hagtölur sem við lítum iðulega til gefa ástæðu til bjartsýni á næsta ári. Atvinnuleysi það sem af er þessu ári hefur að meðaltali verið liðlega 2%, kaupmáttur launa jókst um nær 8% á fyrstu níu mánuðum ársins og hagvöxtur um 6% á sama tímabili.
En svona mælingar segja hins vegar ekki alla söguna. Við getum hvorki slegið því föstu að við séum komin í varanlegt skjól né að allir njóti góðs af þessari góðu stöðu. Tölur um landsframleiðslu, kaupmátt og atvinnuleysi eru hvorki óskeikul né alhliða mæling á velferð, vellíðan launafólks eða stöðu hagkerfisins heldur einungis vísbending. Nýleg rannsókn Barnaheilla bendir til þess að 14% barna á Íslandi eigi í hættu á að búa við fátækt eða félagslega einangrun. Rauði krossinn hefur einnig bent á að þúsundir líði efnislegan skort, börn og fullorðnir.
Fátækt er ekki bara vandi fortíðar eða eitthvað sem er vandamál í útlöndum. Allt of margir glíma við efnislegan og félagslegan skort á íslandi í dag. Munum eftir þeim sem þurfa á aðstoð okkar að halda nú þegar við fögnum jólum.
Ég óska landsmönnum öllum farsældar á nýju ári.
Höfundur er formaður VR.
