Hið nýja íslenska hag­kerfi, þar sem ferða­þjón­ustan er lang­sam­lega fyr­ir­ferða­mesta atvinnu­grein­in, gefur til­efni til þess að velta fyrir sér á hvaða leið hag­kerfið er.

Hag­fræð­ingar hafa ýmsar skoð­anir á hlut­un­um, eins og geng­ur, og það er aldrei hægt að treysta þeirra leið­sögn vegna þess hve mis­mun­andi sýn þeir hafa á hlut­ina. Það er ekk­ert óeðli­legt við það, enda hag­fræðin lif­andi fag eins og öll önn­ur.

Eitt virð­ist blasa við þessi miss­er­in. Áhættan af því að vera með næst minnsta sjálf­stæða pen­inga­kerfi heims­ins (á eftir Seychelles eyj­um, þar sem fjár­mála­ráð­herra þekkir ágæt­lega til við­skipta­hátta) hefur magn­ast upp að und­an­förnu.

Best að kasta krón­unni

Best væri núna að vera ein­fald­lega með Banda­ríkja­dal eða evru, frekar en krón­una. Ferða­þjón­ustan er betur sett með erlenda mynt, enda hefur hún sínar tekjur að mestu í erlendri mynt. Það kæm­ist meiri vissa í áætl­anir með erlenda mynt, eins og atvinnu­rek­endur hafa marg bent á.

Og án krón­unn­ar, þá væru stjórna­mála­menn ekki að hafa eins miklar áhyggjur af því að hingað væru að koma of margir ferða­menn. Ofris krón­unn­ar, sem að miklu leyti má rekja til inn­spýt­ingar frá erlendum ferða­mönn­um, er eitt­hvað sem getur ekki verið hluti af umhverfi alþjóð­legra fyr­ir­tækja til lengd­ar.

Von­andi tapar fólk sér ekki í veisl­unni núna. Staðan er góð, að mörgu leyti, en það er ekki krón­unni að þakka heldur ferða­mönnum og neyð­ar­að­gerðum í fjár­mála­hrun­inu. Núna er besta tæki­færið í Íslands­sög­unni til að losa okkur við krón­una fyrir fullt og allt. Rétt­ast væri að gera það.

Mörg fyr­ir­tæki í vanda

Hugsið ykkur stöð­una. Tökum dæmi.

Hug­bún­að­ar­fyr­ir­tæki seldi þjón­ustu fyrir millj­arð, í erlendri mynt, árið 2016, og hagn­að­ist um 100 millj­ón­ir. Fyrir sömu tekjur í erlendri mynt komu 850 millj­ónir í kass­ann ári síð­ar, og laun höfðu að auki hækkað um 10 til 15 pró­sent, meðal ann­ars útaf því hvernig stjórn­mála­stéttin hélt á hag­stjórn­inni. Allur hagn­að­ur­inn er far­inn, og varn­ar­bar­átta tekin við.

Svona er þetta víða í hag­kerf­inu, en stjórn­mála­menn á ofur­launum sínum - sem þeir skömmt­uðu sér með því að sam­þykkja alltof brattar hækk­anir kjara­ráðs - virð­ast ekki nenna að hafa fyrir því að tengja sig inn í þennan hluta hag­kerf­is­ins.

Krón­u­á­hætta í veiði­gjöld­unum

Sjáv­ar­út­veg­ur­inn er annað dæmi. Sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki glíma nú við vanda, meðal ann­ars vegna þess að olía er að hækka, launa­skriðið alltof mikið og hratt (blasir við) og krónan sterk. Það er vel hægt að deila um hvernig eigi að inn­heimta auð­linda­gjöld í sjáv­ar­út­vegi, en stað­reyndin er sú að hækkun veiði­gjalda núna kæmi á versta tíma fyrir mörg fyr­ir­tæki, sér­stak­lega þau minni. Þetta blasir við, í ljósi versn­andi rekstr­ar­skil­yrða, og er ekki ein­göngu ein­hver almenn skoðun tals­manna kvóta­kerf­is­ins. Inn­heimta veiði­gjald­anna verður alltaf snúin í krón­u­sveifl­un­um, af þessum sök­um. Umræða um sátt í sjáv­ar­út­vegi held ég að hangi meira saman við hversu þröngt eign­ar­haldið er á sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækj­un­um, heldur en að þau séu ekki að greiða nægi­lega mikið í veiði­gjöld. Með dreifð­ara eign­ar­haldi væri meiri sátt, en það er önnur saga.

Inn­heimta auð­linda­gjald­anna væri auð­veld­ari við­fangs með erlendar myntir og líka skyn­sam­legri fyrir fyr­ir­tæk­in. Þau hefðu meiri vissu í sínum rekstri og gætu áttað sig á hlut­unum og séð fyrir hornið í efna­hagn­um.

Þetta er öðru­vísi núna

Af hverju nær þetta ekki augum og eyrum ráða­manna? Ástæðan er sú, meðal ann­ars, að hag­töl­urnar eru taldar svo ljóm­andi góð­ar. This time it’s differ­ent.

Samt er það þannig að grunn­rekstrar skil­yrði þekk­ing­ar­fyr­ir­tækj­anna í útflutn­ingi hafa versnað stór­kost­lega á skömmum tíma.

Neyð­ar­lögin og höftin lögðu grunni að við­spyrn­unni, þetta blasir við núna, tæpum ára­tug síð­ar, en til lengdar litið hlýtur áskor­unin að vera sú, hvernig Ísland á að geta verið sam­keppn­is­hæft í alþjóða­væddum heimi. Hvernig ætl­uðum við að vera þátt­tak­endur í hon­um? 

Í landamæra­lausum heimi tækn­innar er þetta stórt atriði. Ein­angrun með sér­tækar pen­inga­mála­lausnir gæti orðið slæm fyrir fram­tíð­ar­kyn­slóð­ir.

Ójafn leikur

Það var fróð­legt að heyra Jón Björns­son, for­stjóra Festi sem rekur meðal ann­ars versl­anir undir merkjum Krón­unn­ar, ræða um sam­keppn­is­stöð­una við útlönd í smá­söl­unni, í spjalli hjá Íslands­banka á dög­un­um. Þar blasir við staða sem gerir leik­inn heldur ójafn­an. Ann­ars vegar eru það alþjóð­leg fyr­ir­tæki sem geta fjár­magnað sig með alvöru gjald­miðlum á lágum vöxt­um, með sveigj­an­legri fjár­mögn­un, og síðan vaxta­okrið sem fylgir íslensku krón­unni.

Þetta snýst ekki bara um Costco, heldur stöð­una almennt eins og hún blasir við núna. Íslenska krónan er að verða að stærri hindrun en áður í íslenska hag­kerf­inu, og er þegar farin að magna upp áhætt­una í kerf­inu, eins og þetta horfir við mér.

Ef Ísland væri núna með Banda­ríkja­dal eða evru, þá væri áhættan í ferð­þjón­ust­unni, þekk­ing­ar­iðn­aði og svo til öllum öðrum rekstri, miklu minni en hún er núna. Til fram­tíðar hefði ung og vel menntuð þjóð sam­keppn­is­for­skot á margar aðrar þjóð­ir, ef ekki væri fyrir þetta ein­angr­aða pen­inga­kerfi, fyrir 200 þús­und manna vinnu­mark­að, sem landið býr við.

Áhug­inn á breyt­ingum er hins vegar lít­ill sem eng­inn, og eins og hefur sést á stjórn­mála­lands­lag­inu þá virð­ast flokk­arnir sem nú eru við völd, Vinstri græn, Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn og Fram­sókn­ar­flokk­ur­inn, ekki hafa mik­inn áhuga á breyt­ing­um.

Klárum vinn­una

Bene­dikt Jóhann­es­son, fyrr­ver­andi fjár­mála­ráð­herra og for­maður Við­reisn­ar, hefur árum saman haft skýra sýn á pen­inga­mál þjóð­ar­inn­ar, og viljað kastað krón­unni og tengja Ísland betur inn í alþjóða­væddan heim með upp­töku evru og inn­göngu í Evr­ópu­sam­band­ið. Í ljósi stöð­unnar núna, eftir upp­gang ferða­þjón­ust­unn­ar, ættum við líka að vera opin fyrir upp­töku Banda­ríkja­dals, sem er mögu­legt og for­dæmi fyrir því.

Eins og áður hefur verið bent á, þá eru gjald­mið­ils­málin ekk­ert einka­mál hag­fræð­inga, enda sýnir sagan að sjón­ar­mið þeirra eru mörg og breyti­leg, eins og geng­ur. Von­andi verða stjórn­völd til­búin til þess að halda áfram með vinn­una sem Bene­dikt og Við­reisn börð­ust fyr­ir, sem leiddi meðal ann­ars til skip­unar starfs­hóps, sem hefur nú pen­inga­málin til skoð­un­ar. Þetta er mik­il­væg vinna sem verður að fá að halda áfram. Ekki verður unað við það, að krón­u­á­hættan fái að verða hluti af veru­leika Íslands til allrar fram­tíð­ar. Það er engin ástæða til þess, og breytt staða hag­kerf­is­ins býður upp á breyt­ingar til batn­að­ar.