Allt í einu fór orðið Úkra­ína að glymja í frétt­un­um. Hvers vegna? Jú, Don­ald Trump, for­seti Banda­ríkj­anna hafði hringt í nýkjör­inn for­seta Úkra­ínu, Valdi­mar Sel­en­skí (Volody­myr Zel­en­sky), en hann er eins­konar „Jón Gnarr“ þeirra Úkra­ínu­manna, grínisti sem á met­tíma kleif til æðstu met­orða. Jón Gnarr varð borg­ar­stjóri Reykja­vík­ur, Sel­en­skí fór skref­inu lengra og velti úr sessi „súkkulaði­kóng­in­um“ Petro Porósjenkó í for­seta­kosn­ingum í apr­íl. Sá hefur auðg­ast á fram­leiðslu og sölu á súkkulaði.

Flokk­ur­inn „Þjónn fólks­ins“ fékk svo síðar á árin 2019 meiri­hluta á úkra­ínska þing­inu, „Verk­hovna Rada“ en um er að ræða sama nafn og grín­þættir Sel­en­skís báru og gerðu hann vin­sæl­an. Bæði í Úkra­ínu og Banda­ríkj­unum eru því sjón­varps­stjörnur við völd. Það er ef til vill tím­anna tákn.

Hið „full­komna“ sím­tal

Áður­nefnt sím­tal Trumps sner­ist í fyrstu um að óska Sel­en­skí til ham­ingju með stór­sig­ur­inn í kosn­ing­unum og sjálfur lýsti Trump sím­tal­inu sem „full­komn­u“. Síðar í sím­tal­inu gerð­ist hins vegar það sem nú liggur til grund­vallar ákæru á hendur Trumps um brot í starfi (e. impeach­ment). 

Þá bað Trump Sel­en­skí um að afla upp­lýs­inga/njósna um einn helsta and­stæð­ing sinn, Joe Biden, fyrrum vara­for­seta Banda­ríkj­anna og son hans, Hunter Biden. Joe Biden býður sig fram til for­seta gegn Don­ald Trump í for­seta­kosn­ingum í Banda­ríkj­unum í nóv­em­ber 2020 og ákveðnar líkur eru á að hann verði mót­fram­bjóð­andi Trumps.

Spill­ing útbreidd

Hunter Biden, sem er lög­fræð­ingur að mennt, hafði verið feng­inn til þess að rann­saka spill­ingu innan gas­fyr­ir­tæk­is­ins Buris­ma, sem er einn stærsti orku­fram­leið­andi Úkra­ínu. Meðal ann­ars sætti eig­andi þess, Mykola Zlochev­sky, rann­sókn varð­andi pen­inga­þvætti. Hann er einn af rík­ustu mönnum Úkra­ínu, til­heyrir þeim sem kall­aðir eru „ólíg­ar­k­arn­ir“ og hafa safnað ótrú­legum auð­æf­um. Spill­ing er land­lægt vanda­mál í Úkra­ínu og talið er að margir þess­ara auð­manna hafi nýtt sér það í gegnum tíð­ina. Sem stendur er Úkra­ína númer 120 af 180 löndum yfir spill­ingu, með um 32 stig, þar sem 100 stig eru þau lönd sem eru með minnsta spill­ingu. Dan­mörk er í efsta sæti list­ans með um 88 stig, minnst spilltasta land í heimi.

En málið með sím­talið ger­ist enn flókn­ara. Úkra­ína er eitt af fyrrum lýð­veldum fyrrum heims­veldis sem einu sinni hét Sov­ét­ríkin (1922-1991). Þetta mikla komm­ún­ista­veldi lið­að­ist end­an­lega í sundur árið 1991 og urðu þá öll lýð­veldi þess sjálf­stæði ríki. Þar með talið Úkra­ína. Ástandið í Úkra­ínu hefur hins vegar ein­kennst af gríð­ar­legum póli­tískum átökum og gríð­ar­legri spill­ingu síðan þá. 

For­set­inn hrak­inn frá völdum

Vet­ur­inn 2013-14 kom til mik­illa mót­mæla í Kiev gegn þáver­andi for­seta lands­ins, Viktor Janúkó­vits, sem naut stuðn­ings Vla­dimírs Pútíns, for­seta Rúss­lands. Mót­mælin sner­ust í raun um afstöðu Úkra­ínu til Evr­ópu/vest­urs­ins. Mót­mælin hófust þegar Janúkó­vits hætti snögg­lega við að und­ir­rita sam­starfs­samn­ing við ESB-­ríkin og hall­aði sér enn frekar að Rússum í stað­inn. Mót­mælin mögn­uð­ust og fóru fram á Madi­an-­torg­inu („Mai­dan“ þýðir torg) í mið­borg Kiev. Í febr­úar 2014 skutu leyniskyttur á mót­mæl­endur og talið er að tugir hafi fall­ið. Landið rambaði á barmi borg­ara­stríðs, en mót­mæl­unum lauk með því að Janúkó­vits flúði land, til Rúss­lands. Í fram­haldi af þessu var Petro Posjénkó svo kos­inn for­set­i.   

Pútín hrifsar Krím­skag­ann

Í kjöl­far þess­ara atburða, þann 27. febr­úar 2014, tóku óein­kenn­is­klæddir her­menn frá Rúss­landi yfir stjórn­ar­bygg­ingar á Krím­skaga. Á næstu vikum inn­lim­aði Vla­dimír Pútín í raun skag­ann inn í Rúss­land. Um sama leyti lýstu þjóð­ern­is­sinn­ar, hlið­hollir Pútín, í aust­ustu hérð­uðum Úkra­ínu (svo­kallað Don­bas-­svæði) yfir sjálf­stæði og þar með skall á stríð milli yfir­valda í Úkra­ín­u/Kiev og aðskiln­að­ar­sinna, sem vilja til­heyra Rúss­landi. Um er að ræða hér­uðin Donetsk og Luhansk, sem í des­em­ber fengu í reynd sjálf­stæði innan Úkra­ínu.

Í þessum átökum er talið að allt að 13.000 manns hafi lát­ist fram að þessu og talið er að banda­rísk yfir­völd hafi veitt stjórn Úkra­ínu um  einn og hálfan millj­arð doll­ara í hern­að­ar­að­stoð frá 2014. Það eru um 200 millj­arðar íslenskra króna. Minna er hins­vegar vitað um hversu miklu Rússar hafa dælt í stríðs­rekst­ur­inn í Úkra­ín­u. 

Í klemmu milli aust­urs og vest­urs

Með þessu er Úkra­ína í raun í klemmu á milli aust­urs og vest­urs, van­bú­inn her Úkra­ínu hefur ekki getað staðið almenni­lega gegn herjum aðskiln­að­ar­sinna, sem eru ræki­lega studdir af Rúss­landi, meðal ann­ars með full­komnum BUK-­loft­varn­arflaug­um, sem aðskiln­að­ar­sinnar not­uðu til að skjóta niður far­þega­þotu frá rík­is­flug­fé­lagi Malasíu sum­arið 2014. Þar lét­ust um 300 sak­lausir borg­ar­ar.

Vla­dimír Pútín, ásamt aðskiln­að­ar­sinn­um, hefur tek­ist að búta Úkra­ínu í sund­ur. Það er gott fyrir Pútín, veik og óstöðug Úkra­ína er eitt­hvað sem passar honum vel. Hann hefur ekki áhuga á að Úkra­ína nálgist „vestrið“ meira en nú er. Pútin hefur þar að auki lýst mik­illi van­þóknun sinni á aðild ýmissa ríkja fyrrum Aust­ur-­Evr­ópu og Eystra­salts­land­anna að bæði ESB og NATO. Úkra­ína er hvorki í NATO eða ESB og Pútín vill halda því þannig.

Frysti hern­að­ar­að­stoð

Víkur þá aftur að „sím­tal­inu full­komna“ á milli Trump og Sel­en­skí. Komið hefur í ljós að tæpum tveimur klukku­stundum eftir sím­tal­ið, þá hafi hern­að­ar­að­stoð til Úkra­ínu upp á um 390 millj­ónir doll­ara verið stöðvuð af banda­rískum yfir­völdum (Hvíta hús­inu = Don­ald Trump). Talið er þetta hafi átt að nota sem eins­konar „skipti­mynt“ og borga út þegar aðilar í Úkra­ínu væru búnir að „grafa upp skít“ („dig up dirt“) á Joe Biden og son hans, Hunt­er. 

Mál­sókn banda­ríska þings­ins gegn Don­ald Trump grund­vall­ast á þessu, því svona lagað gerir ekki for­seti Banda­ríkj­anna að mati þeirra sem standa í mála­rekstr­inum gegn Trump og telja Demókratar (sem eru með meiri­hluta í full­trúa­deild­inni) að með þessu hafi Trump brotið stjórn­ar­skrá Banda­ríkj­anna. 

Full­trúa­deild banda­ríska þings­ins greiddi atkvæði um málið fyrir skömmu og nið­ur­staða þess var að ákæra Trump í tveimur atrið­um; a) mis­notkun valds, (e. abuse of power) og b) hindrun á störfum þings­ins (e. obstruct­ion of con­gress). Þaðan fer málið til öld­unga­deild­ar, þar hafa repúblikanar völdin og þar skal dæmt í mál­inu. Litlar sem engar líkur eru á að málið fari í gegn þar. Engu að síður stendur eftir að Trump er þriðji for­seti í sögu Banda­ríkj­anna sem er ákærður fyrir emb­ætt­is­brot.

Væng­stýft land með merka sögu

Hvað Úkra­ínu varð­ar, þá er staðan þannig að á 20 ára valda­fmæli sínu getur Vla­dimír Pútin státað sig af því að hafa „væng­stýft“ Úkra­ínu á margan hátt. Úkra­ína er efna­hags­lega veik­burða og hafa verið gríð­ar­legar sveiflur í hag­vexti und­an­farin á. Árið 2009 varð sam­dráttur upp á um 15% og tæp 10% árið 2015. Síðan þá hefur landið heldur rétt úr kútnum og í fyrra var hag­vöxtur um 3.5%. Landið er í 127. sæti hvað varðar þjóð­ar­tekjur á ann sam­kvæmt lista Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóðs­ins. Ísland er í 5. sæti á þeim lista.

Úkraína (orðið þýðir í raun „jað­ar­svæð­i/út­jað­ar“) á sér merka sögu og segja má að í Kiev og þar í kring hafi grunn­ur­inn að því Rúss­landi sem við þekkjum í dag verið lagð­ur. Þetta ger­ist um 800 eftir Krist, eða um svipað leyti og byggð var að hefj­ast á Íslandi. Talið er að það hafi verið skand­in­av­ískir menn sem lögðu grunn að Kiev. Og rétt eins og á Íslandi og Norð­ur­löndum var vík­inga­menn­ing ráð­andi á þessu svæði á þessum tíma. Vík­ingar sigldu eftir ám Úkra­ínu og Evr­ópu, t.d. ánni Dnépr, sem höf­uð­borgin Kiev, sem kölluð var Kænu­garður í forn­sög­um, stendur við.

Ungir leið­togar í erf­iðum verk­efnum

Úkra­ína er skil­greint sem „ný-­mark­aðs­svæð­i“, þ.e. ríki sem er að feta sig eftir braut mark­aðs­bú­skap­ar, frá komm­ún­isma og alræði. En þessi ganga hefur enn sem komið er verið þyrnum stráð, mest­megnis vegna stríðs, póli­tískra átaka og botn­lausrar spill­ing­ar. Sel­en­skí, hinn nýi for­seti, er meðal ann­ars að reyna að bæta úr þessu, sem og sam­skipt­unum við Rússa, þ.e.a s. Pútín. Fyrir inn­limun Krím og borg­ar­innar Seva­stopol voru íbúar Úkra­ínu um 48 millj­ón­ir, en telj­ast nú vera um 42 millj­ón­ir. Það þýðir að Úkra­ína er ein fjöl­menn­asta þjóð Evr­ópu. Það er mikið i húfi fyrir þessa „nýfrjálsu“ þjóð að vel tak­ist upp og að hún geti kom­ist á braut lýð­ræð­is, mann­rétt­inda og mark­aðs­bú­skap­ar.

Volodomyr Sel­en­skí for­seti Úkra­ínu verður 42 ára gam­all í lok jan­ú­ar. Hann ber sama for­nafn og ein fræg­asta sögu­per­sóna lands­ins, prins Volody­myr/­Valdi­mar, sem var uppi seint á 10. öld. Ef Úkra­ína er talin með Evr­ópu, þá er Sel­en­skí yngsti ríkj­andi for­seti álf­unnar og lands­ins sjálfs. Það er mikil áskorun fyrir hann að sinna þessu emb­ætti, í póli­tísku umhverfi sem er þrungið bæði spenn­u/­stríði og spill­ingu. Til stuðn­ing hefur hann rík­is­stjórn Oleksiy Honcharuk , sem verður 36 ára gam­all á árinu. Með­al­aldur nýs þings Úkra­ínu er einnig sá lægsti í Evr­ópu, eða um 40 ár. Verk­efni hins unga þings og þess­ara ungu manna næstu miss­erin eru því ærin, en þeir stefna að veru­legum umbótum í anda frjáls­lyndis á úkra­ínsku sam­fé­lagi.

Höf­undur er MA í stjórn­mála­fræði frá A-Evr­ópu­deild Upp­sala­há­skóla í Sví­þjóð.