Nágranna­löndin okkar nota orðið grund­lov um sínar stjórn­ar­skrár, grunn­lög, sem dregur vel fram það eðli þessa plaggs að vera grund­völlur allrar laga­setn­ingar í land­inu, og þar með sam­skipta okkar borg­anna hvert við ann­að. Þetta er sam­fé­lags­sátt­máli. Eig­in­lega hefur stjórn­ar­skráin að geyma nokk­urs konar boð­orð okkar allra sem myndum saman þetta sam­fé­lag, æðstu lög lands­ins og grund­völlur íslenskrar stjórn­skip­un­ar. Þetta er plaggið sem tryggir okkur öllum til­tekin grund­vall­ar­rétt­indi og skil­greinir skyldur okkar gagn­vart sam­borg­unum okkar – skyldur þeirra við okkur – og skyldur rík­is­valds­ins við okk­ur. Þetta varðar okkur öll. 

Og þess vegna þurfum við öll – svo sem kostur er – að koma að gerð þessa sam­fé­lags­sátt­mála. Að sjálf­sögðu eru síðan ótal flókin tækni­leg úrlausn­ar­at­riði og álita­mál við sjálfa útfærsl­una sem þarf að ráða fram úr með hjálp og atbeina þeirra sem fást við það dag­lega að túlka lögin og fram­fylgja þeim. En stjórn­ar­skráin er ekki einka­mál lög­spek­ing­anna – þetta varðar okkur öll.

Stöndum vörð um ferlið

Þetta eru boð­orð. En þau eiga ekki að koma að ofan úr upp­hæðum heldur verða til í sam­tali og sam­ráði okkar sem myndum þetta sam­fé­lag. Sumir líta á núgild­andi stjórn­ar­skrá eins og steintöfl­urnar sem Móse kom með niður af Sína­ífjalli; end­an­legt plagg samið af Guði almátt­ugum og afhent sér­legum trún­að­ar­mönnum hans til að færa okkur þjóð­inni. Gott ef við sjáum ekki hrein­lega þessa hugsun á högg­mynd­inni af Krist­jáni IX framan við stjórn­ar­ráð­ið: Hans hátign Krist­ján níundi af guðs náð réttir okkur upprúllað plagg, „frels­is­skrá úr föð­ur­hendi“ þess sem tal­inn var starfa í sér­stöku umboði frá Guði og með hans vel­þókn­un, sam­kvæmt þeirri hug­mynda­fræði ein­veld­is­ins sem lifði hér á landi löngu eftir að ein­veldið hafði verið form­lega afnumið. 

Þó gerðu íslenskir ráða­menn sér grein fyrir því árið 1944 að plaggið væri til bráða­birgða og þyrfti end­ur­skoð­unar við – um það má meðal ann­ars lesa í fróð­legri grein frá árinu 2011 eftir sagn­fræð­ing­inn Guðna Th. Jóhann­es­son, Tjaldað til einnar næt­ur. Upp­runi bráða­birgða­stjórn­ar­skrár­innar. Krafan um þjóð­ar­ein­ingu varð til þess að menn lögðu til hliðar og frest­uðu ágrein­ings­efn­um, sem að sjálf­sögðu gagn­að­ist fyrst og fremst þeim sem högn­uð­ust á óbreyttu ástand­i.  Ákveðið var að breyta sem minnstu frá þeirri dönsku stjórn­ar­skrá sem hér hafði ríkt í þáver­andi mynd frá 1920 en fyrr­greindur Krist­ján IX hafði fært okkur árið 1874. 

Síðan hafa ótal nefndir tek­ist á við það verk­efni að end­ur­skoða stjórn­ar­skrána, og ein­stakir kaflar og greinar hafa verið end­ur­skoðuð en heild­ar­end­ur­skoð­unin hefur ekki tek­ist. 

Auð­linda­á­kvæðið

Þetta varðar okkur öll. Ekki síst auð­linda­á­kvæð­ið. Í umræðum sem fóru fram á Alþingi um þessi mál á dög­unum komu fram ólíkar hug­myndir um þjóð­ar­eign. Hægri­menn vilja helst ekki sjá þessi tvö fjög­urra stafa orð saman – þjóð og eign – telja hug­takið vera  sós­í­al­isma og þver­sögn í sjálfu sér: þjóð geti ekki átt neitt – og er þessum öflum þó tamt að vísa til þjóðar þegar kemur að því að berj­ast gegn því sem talin er utan­að­kom­andi ógn, ekki síst bálkum Evr­ópu­sam­bands­ins um rétt neyt­enda og sam­keppni á mark­aði.

Aðrir stjórn­mála­menn hægra megin eru ekki jafn stífir á bók­stafnum í varð­stöð­unni um einka­eigna­rétt­inn og ljá máls á orð­inu „þjóð­ar­eign“ í stjórn­ar­skránni, ef tryggt sé að orðið sé merk­ing­ar­laust og hafi engar afleið­ingar umfram þær sem fylgja núver­andi ákvæði í í 1. grein fisk­veiði­stjórn­ar­laga – sem krötum tókst á sínum tíma að troða þar inn um að nytja­stofnar á Íslands­miðum séu „sam­eign íslensku þjóð­ar­inn­ar“. Þessir praktísku hægri­menn telja að þótt talað sé um „þjóð­ar­eign“ í stjórn­ar­skránni verði áfram tryggður sér­stakur aðgangur hinna fáu og stóru og vold­uðu og einka­réttur þeirra til að draga óveiddan fisk úr sjó geti áfram gengið kaupum og sölum út í hið óend­an­lega. Í auð­linda­á­kvæði er hvorki talað um „fullt gjald“ né „eðli­legt“ – eins og í fyrri drögum – heldur ein­ungis „gjald“, með afleið­ingum sem við þekkjum öll: ofsa­gróða útval­inna sem vita varla sitt rjúk­andi ráð af ríki­dæmi en standa í umfangs­miklum sýnd­ar­við­skiptum á auðri skrif­stofu ein­hvers staðar á Kýpur til að halda utan um það sem þeir álíta djá­snið sitt – en er eign okkar allra.

Til hvers?

Sam­fylk­ingin og Píratar hafa á und­an­förnum þingum haldið líf­inu í því ferli sem hófst með frum­kvæði rík­is­stjórnar Jóhönnu Sig­urð­ar­dóttur að því að þjóðin fengi nýja stjórn­ar­skrá, eins og staðið hafði til að gera frá lýð­veld­is­stofn­un, og var í þessu skyni efnt til víð­tæks sam­ráðs á þjóð­fundum og svo var kosið til stjórn­ar­laga­þings, sem voru svo lýð­ræð­is­legar kosn­ingar – einn mað­ur, eitt atkvæði óháð búsetu – að íhalds­mönnum ofbauð og kærðu nið­ur­stöð­urnar sem voru ómerktar í Hæsta­rétti vegna ónógrar hæðar á skil­rúm­um. 

Stjórn­laga­þing/ráð skil­aði til­lögum eftir merki­legt starf þar sem fólk úr ólíkum áttum reyndi að mæt­ast með sín ólíku sjón­ar­mið og vinna eftir þeim leið­ar­ljósum sem þjóð­fund­irnir höfðu kveikt. Þessar til­lögur fóru svo til með­ferðar í þing­inu – hlustað var á ráð­gjöf inn­lendra og erlendra sér­fræð­inga – og svo lagt fram full­búið frum­varp, 2013, sem náði aldrei að greiða atkvæði um vegna mál­þófs stjórn­ar­and­stöðu­flokk­anna þáver­andi, sem nú eru í rík­is­stjórn með VG. Þessa sögu þekkjum við – og Píratar og Sam­fylk­ing hafa á und­an­förnum árum skipst á að leggja þetta frum­varp fram á þing­inu.

Katrín Jak­obs­dóttir leggur nú sjálf fram stjórn­ar­skrár­frum­varp, með breyt­ingum á hlut­verki for­seta, ákvæði um íslenska tungu, ákvæði um íslenska nátt­úru – og svo fyrr­greindu auð­linda­á­kvæði, sem styrinn hef­ur  einkum staðið um. Í til­lögum Sam­fylk­ingar og Pírata er talað um að auð­lindir séu „sam­eig­in­leg og ævar­andi eign þjóð­ar­inn­ar“ en Katrín lætur duga að segja: „Auð­lindir nátt­úru Íslands til­heyra íslensku þjóð­inni“ sem óneit­an­lega er svip­m­inna orða­lag (auk þess sem móðir mín kenndi mér að sögnin „að til­heyra“ væri dönsku­sletta og þar með ekki fal­legt mál). Hitt er verra að tíma­mörk eru horfin á nýt­ing­ar­rétt­inum og „eðli­legt gjald“ – upp­haf­lega „fullt gjald“ er hjá Katrínu bara „gjald“.

Skiptir þetta máli? Gjaldið sem stór­út­gerðin greiðir – þar á meðal hinir miklu umsvifa­menn á lok­aðri skrif­stofu á Kýpur – dugir ekki einu sinni fyrir kostn­aði rík­is­ins af þjón­ustu við útgerð­ina.

Í umræð­unum á þing­inu spurðu hægri­menn ítrekað eftir því í hvaða löndum sé að finna sam­bæri­leg ákvæði um þjóð­ar­eign á auð­lind­um, og virt­ust nokkuð hróð­ugir yfir því að slík ákvæði skyldi ekki að finna nema ef til vill í aflögðum komm­ún­ista­ríkjum eða löndum sem ekki hafa getið sér orð fyrir lýð­ræði og góða stjórn­ar­hætt­i. 

Á móti mætti spyrja: hvaða önnur þjóð reiðir sig á gjafir hafs­ins á við­líka hátt og við Íslend­ing­ar? Skyldu margar þjóðir standa í við­líka sam­bandi við þessa miklu mat­ar­kistu sem hélt líf­inu í þjóð­inni um aldir með ógur­legum fórnum – í næstum hverri íslenskri fjöl­skyldu eru sögur af mönnum sem fór­ust við það færa björg í bú.

Skyldu þeir sem spyrja svo fávís­lega um gildi fiski­mið­anna fyrir íslenska þjóð vera búnir að gleyma ítrek­aðri útfærslu land­helg­innar á síð­ustu öld og þorska­stríð­unum sem við háðum til þess að ráða sjálf yfir fisk­veiði­auð­lind­inni okkar og nýt­ingu henn­ar? Við stóðum ekki í því öllu til þess að gera nokkrar fjöl­skyldur ofsa­ríkar eða til að leggja heil byggða­lög í eyði. Það var gert til að tryggja skyn­sam­lega nýt­ingu og stjórn á þessum veið­um, en um leið var ætl­unin alltaf sú að jafn­ræði og rétt­læti ríkti og menn stæðu jafn­fætis í því að sækja sjó­inn, það væri komið undir dugn­aði manna og þekk­ingu hvernig þeim farn­að­ist í útgerð­inni frekar en bók­halds­fimi og sér­rétt­indum – og síð­ast en ekki síst væri tryggt að þjóðin fengi eðli­legan og rétt­látan arð af auð­lind sinni, á svip­aðan hátt og Norð­menn hafa tryggt sinn þjóð­ararð af olíu­auð­lindum sín­um. 

Þetta varðar okkur öll. Mis­skipt­ing gerir sam­fé­lagið verra en ella. Við eigum að stuðla að jöfn­uði, jöfnum tæki­færum fólks, jöfnum kjörum og jöfnum aðgangi að gæð­um. Nú er lag: við getum sett það í stjórn­ar­skrána að sjáv­ar­auð­lindin sé ekki bara sam­eig­in­leg eign þjóð­ar­innar heldur geti eng­inn nýtt hana nema í tak­mark­aðan tíma, og tryggt sé um leið að við­kom­andi greiði eðli­legt gjald eig­and­anum þjóð­inni, sem nýtir féð til upp­bygg­ingar hvers kyns inn­viða öllum til heilla og hags­bóta.

Höf­undur er þing­maður Sam­fylk­ing­ar­innar