Opin­berum sótt­varn­ar­að­gerðum vegna heims­far­ald­urs Covid 19 var aflétt á Íslandi 25. febr­úar 2022. Árið hófst því á grímu­skyldu og sam­komu­tak­mörk­un­um. Nú rekur maður upp stór augu í hvert skipti sem maður rekst á ein­hvern með sótt­varn­ar­grímu. Spritt­brúsar eru sjald­séð­ir. Áminn­ingar um að halda fjar­lægð eru horfnar í versl­unum og opin­berum stofn­un­um. Fyrir 2020 var það vissa margra að það tæki 5-10 ár að þróa og fram­leiða bólu­efni gegn óþekktri veiru­sýk­ingu á borð við óværuna sem orsak­aði spænsku veik­ina. Núna vitum við að það tók 18-24 mán­uði að sigr­ast á Covid veirunni. Kannski byggð­ist þessi stutti tíma á heppni. Kannski er hægt að stytta hann enn meira með því að fjár­festa í fyr­ir­byggj­andi aðgerðum á sviði rann­sókna á sviði bólu­efna­þró­unar og sýkla­fræði.

Það er því tæki­færi nú, um ára­mót, að gefa gaum að ýmsu því sem ekki er tengt veiru og við­brögðum við alheims­far­aldri. Ég get ekki stillt mig um að segja frá stórri hag­fræði­til­raun sem gerð var í Bret­landi, mestu mis­tökum árs­ins og velta upp sjón­ar­miðum sem snúa að kjara­samn­ings­ferl­inu á Íslandi.

Mis­heppnuð hag­fræði­til­raun

Árin 2012 og 2013 var gerð merki­leg til­raun í Kansas fylki í Banda­ríkjum Norður Amer­íku. Að til­lögu þáver­andi rík­is­stjóra, repúblikan­ans Sam Brown­back ákvað fylk­is­þingið að lækka efsta tekju­skatts­þrepið um 30 pró­sentu­stig og afnema tekju­skatt fyr­ir­tækja í ákveðnum grein­um. Til­gang­ur­inn, jafn þver­sagn­ar­kennt og það kann að hljóma, var að styrkja tekju­grund­völl fylk­is­fjár­lag­anna! Hug­mynda­fræðin sótt hag­fræð­ings að nafni Arthur Laf­fer. Sér­fræð­ingar í fjár­málum hins opin­bera höfðu lengi gert sér grein fyrir að sam­hengi skatt­tekna og skatt­hlut­falls væri ólínu­legt, lágar við lágt skatt­hlut­fall og sömu­leiðis ef skatt­hlut­fall væri mjög hátt (90-100%). Það væri því eitt­hvað skatt­hlut­fall milli 0 og 100% sem gæfi hámarks skatt­tekjur fyrir sér­hvern skatt­stofn.

Um þetta er almennt sam­komu­lag meðal hag­fræð­inga. Það er ekki ein­falt mál að meta hvaða skatt­hlut­fall hámarkar skatt­tekj­ur. En Laf­fer lét það ekki trufla sig og hélt því fram skatt­heimta í USA væri öfugum megin á skatt­heimtu­ferl­inum ef svo má segja. Af því dró hann þá ályktun að hægt væri bæði að auka tekjur hins opin­bera og almenn­ings með því að lækka skatta almennt. Í raun hélt Laf­fer því fram að með lækkun skatt­hlut­falla mætti reiða fram ókeypis hádeg­is­verð! Í kjöl­far skatt­kerf­is­breyt­inga í USA sem Ron­ald Reagan stóð fyrir fékkst meiri efni­viður til að leggja mat á til­gátu Laf­fers. Í sem stystu máli tókst ekki að fá gögnin til að styðja hana almennt. Und­an­tekn­ingin var að Banda­ríkja­menn með yfir $200.000 í árs­tekjur á verð­lagi áranna upp úr 1980 (jafn­gildir $600.000 á verð­lagi árs­ins 2022 eða um 85 millj­ónum íslenskra króna). Þeir juku vinnu­fram­lag nægj­an­lega til að fjár­magna lækkun hámarks­tekju­skatts. Þrátt fyrir að gögn styddu ekki ályktun Laf­fers nema að mjög tak­mörk­uðu leiti voru hægri sinn­aðir hag­fræð­ingar óþreyt­andi við að tala fyrir skatta­lækk­unum með þeim rökum að þær myndu borga fyrir sig sjálf­ar.

Rík­is­stjór­inn í Kansas varð fórn­ar­lamb þess­arar orð­ræðu: Mich­ael Maz­erov og Tracy M. Turner og Brandon Blagg lögð­ust yfir gögnin og komust að þeirri nið­ur­stöðu að afnám tekju­skatts fyr­ir­tækja hefðu engin áhrif á atvinnustig eða umsvif tveimur árum eftir að til­raunin hófst. Maz­erov bendir á að þetta sé ekki eina til­raunin af þessu tagi sem hafi mis­tek­ist. Fjöldi rík­is­stjóra úr báðum stóru flokk­unum hafi gert svip­aðar til­raunir og nið­ur­stöður í svip­uðum dúr og hér er rak­ið. Í þeim til­vikum sem skatta­lækk­anir hafa töl­fræði­lega mark­tæk jákvæð áhrif á atvinnu­þróun eru áhrifin létt­væg og duga því ekki til að fjár­magna tekju­tap hins opin­bera, rétt eins og kennt er í hefð­bundnum þjóð­hag­fræði­kennslu­bók­um. Í grófum dráttum má slá því föstu að lækkun skatt­hlut­falla valdi lækkun skatt­tekna hins opin­bera og kunni að hafa smá­vægi­leg jákvæð áhrif á þá starf­semi sem skatt­heimtan bein­ist að. Nið­ur­staðan er ekki algild, heldur háð aðstæð­um, skatt­stofn­inum og mörgu öðru. Skatt­heimta sem snýr að arði af staðbundnum auð­lindum (fisk­ur, olía, raf­orka) er t.d. talin skil­virk­ari og hag­kvæm­ari en skatt­heimta sem snýr að vinnu­fram­lagi (tekju­skatt­ar).

Víkur nú sög­unni til Stóra Bret­lands. Árið 2012 lögðu Liz Truss og Kwasi Kwar­teng fram hug­myndir sínar um efna­hags­um­bætur undir nafn­inu Britannia Unchained. Umkvört­un­ar­efnin svipuð og borin voru á borð í Brexit umræð­unni allri sam­an: „Upp­blás­inn rík­is­rekst­ur, háir skattar og reglu­gerða­fargan“. Þessi sjón­ar­mið féllu ágæt­lega að orð­ræðu Borisar Johson eftir að hann varð for­sæt­is­ráð­herra 2019. En fram­kvæmdin féll ekki að orð­ræð­unni. Bæði kall­aði Covid og kosn­inga­lof­orð á umtals­verða aukn­ingu rík­is­út­gjalda. Risi Sunak, fjár­mála­ráð­herra Borisar, mætti þessum aðstæðum með til­lögum um skatta­hækk­anir og hækk­anir á iðgjöldum til sjúkra­trygg­inga á vegum hins opin­bera.

Boris John­son hrökkl­að­ist úr emb­ætti af ástæðum sem óþarft er að fjöl­yrða um. Liz Truss og Risi Sunak voru meðal þeirra sem börð­ust um emb­ætti for­sæt­is­ráð­herra í fram­hald­inu. Sunak hafði meiri­hluta þing­manna Íhalds­flokks­ins að baki sér, en Truss náði meiri­hluta í kosn­ingu meðal með­lima flokks­ins. Meðal stefnu­mála var að taka til baka ýmsar þeirra skatta­hækk­ana sem Sunak hafði lagt upp með eða fengið sam­þykkt­ar. Truss náði mark­miði sínu, setti saman rík­is­stjórn þar sem vinur hennar og vopna­bróð­ir, Kwasi Kwar­teng gegndi hlut­verki fjár­mála­ráð­herra. Fyrsta verk­efni Truss gekk reyndar þvert á stefnumið henn­ar, en það var að aug­lýsa umtals­verðar útgjöld til nið­ur­greiðslu á orku­reikn­ingi lands­manna.

En síðan var tekið til óspilltra mál­anna. Ráðu­neyt­is­stjóri fjár­mála­ráðu­neyt­is­ins, hok­inn af reynslu og þekk­ingu, var tal­inn geta orðið óþægur ljár í þúfu og var lát­inn taka pok­ann sinn. Síðan lögðu þau Truss og Kwar­teng upp svokölluð „Min­i-fjár­lög“. Það var svosem ekk­ert „mini“ við hug­myndir þeirra annað en nafn­ið! Hámark á bónusa banka­manna (upp­á­finn­ing hins illa ESB) var fjar­lægt, sömu­leiðis 45% jað­ar­skattur á árs­tekjur yfir GBP150.000 (26 millj­ónir ISK). Nið­ur­staðan í „min­i-fjár­lög­un­um“ fól í sér ófjár­magn­aðar skatta­lækk­anir að upp­hæð 45 millj­arðar punda. Í raun voru Liz Truss og Kwasi Kwar­teng að veðja á að lækk­aðir skattar á þá ríku myndu smám saman örva þá til neyslu og fram­kvæmda í því mæli að skatta­lækk­unin borg­aði sig sjálfa! Kwar­teng áætl­aði að með þessum aðgerðum næð­ist að koma hag­vext­inum í 2,5%.

Glöggir les­endur hafa vænt­an­lega áttað sig á að rík­is­stjór­innn í Kansas var þegar búinn að gera til­raun­ina sem Truss og Kwar­teng voru að leggja upp með. Kaup­endur og selj­endur skulda­bréfa breska rík­is­sjóðs­ins (Gilts) og kaup­endur og selj­endur á gjald­eyr­is­mark­aði átt­uðu sig sömu­leiðis á að hér var að fara af stað til­raun sem var dæmd til að mis­takast. Skv. BBC hækk­uðu vextir á 30 ára skulda­bréfum breska rík­is­sjóðs­ins úr um 3,6% að kvöldi fimmtu­dags­ins 22. sept­em­ber í 4,2-4,3% að morgni morgni mánu­dags­ins 26. sept­em­ber. Þ.e.a.s. lán­töku­kostn­aður breska rík­is­sjóðs­ins hækk­aði um 17% á einni helgi! Pundið lækk­aði úr 1,10-1,12 doll­urum 23. sept­em­ber í 1,05 doll­ara 26. sept­em­ber. Afleið­ing af þessu öllu saman var að vextir á nýjum íbúða­lánum hækk­aði umtals­vert á sama tíma Eng­lands­banki neydd­ist til að kaupa rík­is­skulda­bréf fyrir 65 millj­arða punda til að forða líf­eyr­is­sjóðum frá alls­herj­ar­gjald­þroti.

Eft­ir­leik­ur­inn varð svo sá að Liz Truss fer í sögu­bæk­urnar sem sá íbúi Down­ings­tætis 10 sem skemmst hefur setið á valda­stóli. Gera má ráð fyrir að nafn hennar lifi lengi í heims­meta­bók Guiness og hjá spurn­inga­höf­undum Gettu betur og bjór­kvölda hinna ýmsu félaga­sam­taka.

Mis­tökin

Höf­undur stæstu mis­taka árs­ins er efa­lítið Vla­dimir Pútín. Á fyrstu dögum árs­ins 2022 veltu margir fyrir sér hvort styrj­öld væri yfir­vof­andi á landa­mærum Úkra­ínu og Rúss­lands. Hern­að­ar­sér­fræð­ingar og hag­fræð­ing­ar, ég þar á með­al, töldu að lítil lík­indi væru á inn­rás. Þetta álit byggði á til­tölu­lega ein­faldri rök­semda­færslu: Inn­rás í Úkra­ínu yrði vænt­an­lega ekki mætt með beinni hern­að­ar­þátt­töku NATÓ ríkja. En inn­rás myndi engu að síður kalla á harka­legar efna­hags­legar refsi­að­gerð­ir.

Fyrir hag­fræð­ing var ekki erfitt að setja upp við­eig­andi kostn­að­ar­-á­bata­grein­ingu. Ávinn­ingur Rússa af alþjóða­við­skiptum aug­ljós. Mikil áhætta fólgin í að keyra þau við­skipti niður að frost­marki þar sem landið er ekki sjálfu sér nægt í fram­leiðslu tækni­varn­ings af ýmsu tagi. Það myndi til dæmis taka mörg ár og ómælt erf­iði að komu upp tölvukubbafram­leiðslu sem teld­ist not­hæf. Ein­hverjir túlk­uðu því liðs­söfnuð Rússa við úkra­ínsku landa­mærin þannig að Pútín og klíkan í kringum hann vildi kanna þan­þol þol­in­mæði NATÓ ríkj­anna. Hversu langt væri hægt að kom­ast með yfir­gang og notkun lepp­stjórna í aust­ur­hér­uðum Úkra­ínu. En, eftir á að hyggja er ljóst að Pútín og klíka hans hafði dregið sínar álykt­anir af und­an­láts­semi Nató ríkj­anna í tegn­slum við inn­limun­ina á Krím árið 2014. Hann virð­ist hafa ætlað sér að nota sömu tækni árið 2022 og þá: Leift­ur­sókn og „þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu“ um sam­ein­ingu Úkra­ínu og Rúss­lands. En, eins og svo oft áður, fífldirfska sem eitt sinn gaf góða raun gerir það ekki endi­lega sé leik­ur­inn end­ur­tek­inn.

Hvers vegna skal ég láta öðrum fróð­ari eftir að greina. Kannski taldi Pútín sig ekki eiga ann­ars úrkosti en að dreifa huga lands­lýðs­ins í ljósi stöðn­unar í efna­hags­líf­inu frá alda­mótum á sama tíma og hag­vöxtur tók kipp í þeim fyrrum aust­an­tjalds­ríkjum sem höfðu hallað sér í vest­ur­átt. Hvað um það, aug­ljóst að Pútín og liðið í kringum hann hafði ekki fulla yfir­sýn yfir getu eigin her­afla og and­spyrnu­þrek Úkra­ínu­manna. Sam­kvæmt Fin­ancial Times töldu helstu efna­hags­sér­fræð­ingar í kringum Pútín að efna­hags­starf­semin myndi stöðvast kæmi til víð­tækra aðgerða af hálfu umheims­ins. Herman Gref, gam­all sam­starfs­maður hans, fór í gegnum Power­Point glær­urnar á fjöl­mennum fundi efna­hags­sér­fræð­inga og banka­manna nokkrum dögum áður en Pútín lét til skara skríða í Ukra­ínu. Pútín á að hafa þaggað niður í honum og eng­inn annar opn­aði munn­inn. Graf er núna „út í kuld­an­um“. Enn sem komið er hefur tæknikröt­unum og óeirða­lög­regl­unni tek­ist að halda banka­kerf­inu gang­andi og forða því að verstu sviðs­myndir frá Power­Point fyr­ir­lestri Grafs raun­gerð­ust. Engu að síður má draga þá ályktun að heims­byggð­in, og þó sér­stak­lega rúss­neska þjóð­in, munu súpa seiðið af afleið­ingum inn­rásar Pútíns í ár og ára­tugi.

Vinnu­mark­aðslíkanið íslenska

Það er dýrt að standa í samn­inga­þófi. Samn­inga­menn og konur beggja vegna borðs eyða miklum tíma í samn­inga­ferlið, tíma sem vel hefði mátt nýta til fram­leiðslu á sölu­hæfri vöru og þjón­ustu. Þá felst einnig kostn­aður í þeirri stað­reynd að þegar samn­ingar eru lausir opn­ast gluggi fyrir verka­lýðs­fé­lög að boða til verk­falls og fyrir atvinnu­rek­endur að boða verk­bann. Þegar samn­ingar eru í gildi eru vinnu­stöðv­anir á vegum verka­lýðs­fé­laga óheim­ilar nema við sér­stakar aðstæð­ur. Af þessum tvennu er eðli­legt að draga þá ályktun að aukin skil­virkni fylgi því að lengja samn­ings­tím­ann sem mest. Enda virð­ist það ósk bæði atvinnu­rek­enda og laun­þega að kjara­samn­ingar séu að minnsta kosti til 3ja ára hverju sinni.

Það hefur færst í vöxt að verka­lýðs­fé­lög geri kröfu á ríkið um aðkomu að kjara­samn­ing­um. Aðkoman hefur verið í formi fjár­út­láta og/eða laga­breyt­inga. Einnig í formi breyt­inga á skatta­kerfi eða til­færslu­kerfi hins opin­bera. Jóhannes Karls­son og und­ir­rit­aður höfum á öðrum vett­vangi rakið hvernig aðilar vinnu­mark­að­ar­ins breyttu upp­bygg­ingu skatta­kerf­is­ins sér í hag. Árið 1986 voru tollar lækk­aðir á bílum sem liður í kjara­samn­ing­s­pakka! Ætla má að rík­is­stjórn og rík­is­stjórn­ar­meiri­hluta á þingi þyki frekar óþægi­legt að láta aðila út í bæ segja sér fyrir verk­um. En mögu­leik­inn á alls­herj­ar­verk­falli er ekki þægi­leg til­hugsun fyrir þá sem bæði bera ábyrgð á efna­hag lands­ins og eiga end­ur­kjör sitt undir að sá efna­hagur þró­ist bæri­lega.

Nú eru aðilar vinnu­mark­að­ar­ins, sér þvert um geð, að ganga frá skamm­tíma samn­ing­um, enda óvissa um efna­hags­fram­vind­una næstu mán­uði og miss­eri afar mik­il. En hvað er eðli­legt að samn­ings­tími sé lang­ur? Af hverju eru 3 ár betri en 2 ár? Þarf að semja um alla hluti í einu? Það er umhugs­un­ar­efni að nor­rænir nágrannar okkar hafa svarað þessum spurn­ingum með öðrum hætti en við Íslend­ing­ar. Í Nor­egi er bein­línis samið í tveimur hollum til tveggja ára í senn. Annað árið er um mið­læga samn­inga að ræða þar sem iðn­grein­ar­sam­bönd og lands­sam­bönd semja við atvinnu­rek­endur í sam­ræmi við svo­kallað und­an­fara­líkan (front­fag­mod­ellen). Þá semja fyrst full­trúar val­inna útflutn­ings­greina með hlið­sjón af sam­keppn­is­hæfni þeirra greina. Samn­ings­nið­ur­staða und­an­far­anna leggur lín­urnar fyrir þá sem á eftir koma. Gangi illa að ná sam­komu­lagi eiga verka­lýðs­fé­lögin þann kost að boða til verk­falls. Samn­ing­arnir eru til tveggja ára. Það ár sem ekki er samið mið­lægt er samið á vett­vangi fyr­ir­tækis eða vinnu­stað­ar. Þá er mögu­leiki á að semja um breyt­ingar á til­högun vinnu­tíma, s.s. neyslu­hlé, breyt­ingar á mönnun á ein­stökum starfs­stöðvum o.s.frv. Vinnu­staða­samn­ingar eiga sér stað undir merkjum frið­ar­skyldu. Þ.e.a.s. ekki er heim­ilt að beita verk­falls­hótun til að knýja á um nið­ur­stöðu. Þetta kerfi mið­lægra samn­inga og vinnu­staða­samn­inga er bæði stíft og sveigj­an­legt. Stífleik­inn felst í að haldið er aftur af höfr­unga­hlaups-til­burðum með því að leggja stóra rammann fyrir heild­ar­hækkun launa í mið­lægum samn­ingi. Í stórum dráttum hækka nafn­laun í sam­ræmi við verð­bólgu­mark­mið og heild­ar­fram­leiðni­aukn­ingu. En sveigj­an­leik­inn felst í að starfs­fólk í fyr­ir­tækjum þar sem fram­leiðni­þróun er hrað­ari en ann­ars staðar hafa tök á því að semja um hlut­deild í umfram­fram­leiðni­þró­un­inni í vinnu­staða­samn­ings­ferl­inu.

Nor­ræna/norska kerfið hefur aug­ljósa kosti fram yfir það íslenska frá sjón­ar­hóli heild­ar­hags­muna, skil­virkni og stöð­ug­leika þó svo það sé ekki galla­laust frekar en önnur mann­anna verk. Kerfi þar sem deilu­efni sem snúa að ein­stökum vinnu­stöðum og fyr­ir­tækjum er fund­inn skil­virkur far­vegur ein­faldar vinn­una við að ákvarða hina almennu launa­þró­un. Íslenska vinnu­mark­aðslíkanið er miklu síður fallið til þess.

Loka­orð

Lýð­heilsu­fræð­ingar og far­sótt­ar­fræð­ingar segja okkur að Covid-19 sé alls ekki síð­asti heims­far­ald­ur­inn. Spurn­ingin sé bara hvers langur tími líði uns næsti far­aldur brýst út, 5 ár eða 50 ár? Lík­lega verða stjórn­mála­menn og sótt­varn­ar­yf­ir­völd betur und­ir­búin næst enda mikil þekk­ing safn­ast í þekk­ing­arsarp­inn. En munu stjórn­mála­menn læra af mis­tökum Pútíns og Truss? Ég er ekki alveg jafn sann­færður um það. Sömu­leiðis þyk­ist ég þess full­viss að langt sé í að við­eig­andi end­ur­bætur verði gerðar á vinnu­mark­aðslík­an­inu íslenska.

Höf­undur er pró­­­­­fessor í hag­fræði við Háskóla Íslands.