Jörðin okkar er farin að láta á sjá og ef ekk­ert verður að gert í lofts­lags­málum og brugð­ist við hlýn­un, ótæpi­legri mengun og gegnd­ar­lausri rányrkju á nátt­úru­auð­lindum erum við í miklum vanda.

Vís­inda­menn hafa varað við því að ýmsar öfgar í veð­ur­fari fylgi hlýnun loft­hjúps­ins og yfir­borðs sjáv­ar. Þar má nefna hita­bylgj­ur, þurrka, aukna úrkomu og kröft­uga felli­bylji.

Vart þarf að tíunda frekar þá und­ar­legu og óvenju­legu atburði sem eru að ger­ast í veð­ur­fari jarð­ar­inn­ar.

Við sem búum á Íslandi trúum því vart að við eigum mik­inn þátt í því að menga og hafa áhrif á alla þá þætti sem tengj­ast loftslas­gs­vánni og hve mengun á jörð­inni er gríð­ar­leg.

En jú, Íslend­ingar eru sann­ar­lega þátt­tak­end­ur. Við reiðum okkur á ferða­menn sem stóran hluta afkomu okkar sem þurfa að kom­ast til og frá land­inu og flug­vélar og far­þega­skip menga svo sann­ar­lega. Skipa­flot­inn okkar er nær allur knú­inn elds­neyti úr kolefn­is­sam­böndum og við notum meira plast en flestar þjóð­ir. Næstum allir hlutir sem almenn­ingur á vest­ur­löndum notar hvers­dags eru að ein­hverju leyti gerðir úr plasti.

Í áætlun umhverf­is- og auð­linda­ráðu­neyt­is­ins gegn umhverf­isvá af völdum plasts frá árinu 2020 kemur fram að árleg fram­leiðsla þess nærri tvö­fald­að­ist á milli áranna 2000 og 2017.

Sem betur fer er raf­orkan okkar upp að vissu marki vist­væn þó að stórum land­svæðum þurfi að fórna vegna þeirra uppi­stöðu­lóna sem nauð­syn­leg eru til að knýja áfram túrbín­urnar sem fram­leiða raf­straum­inn.

Við erum öll orðin svo­lítið þreytt á því að ræða þessi mál en við megum ekki gef­ast upp. Margir töldu að loft­lags­mál yrðu hita­mál nýaf­stað­inna Alþing­is­kosn­inga en svo varð ekki raun­in. Íslend­ingar ákváðu að treysta enn á flokka sem eru lítt eða ekk­ert til við­tals um þennan mála­flokk.

Er önnur pláneta í boði?

„They used to say that if Man was meant to fly, he'd have wings. But he did fly. He discovered he had to.“ James T. Kirk, Return to Tomor­row.

„Full­yrt var að ef mann­inum væri ætlað að fljúga hefði hann vængi. En hann hóf sig á loft. Mað­ur­inn upp­götv­aði að hann varð að fljúga.“ James T. Kirk, Return to Tomor­row.

Þessi til­vitnun hér að ofan er laus­lega þýdd og er ein af fjöl­mörgum fleygum setn­ingum úr sjón­varps­þátta- og kvik­mynda­röð­inni Star Trek.

Hinn níræði kanadíski leik­ari William Shatner sem lék kaptein James T. Kirk æðstráð­anda á geim­skip­inu USS Enter­prise í Star Trek í mörg ár brá sér af bæ fyrir nokkrum dög­um. Með hjálp auð­kýf­ings­ins Jeff Bezos, stofn­anda og eig­anda Amazon og Blue Origin geim­flauga­fyr­ir­tæk­is­ins, fór leik­ar­inn í skreppitúr út í geim. Ferðin tók innan við fimmtán mín­útur en Shatner var ekki samur á eft­ir. Er hann hafði aftur fast land undir fótum á eyði­mörk í Texas í Banda­ríkj­unum sagði hann eitt­hvað á þessa leið: „Ég vona að ég nái mér aldrei eftir þetta.“ Shatner stóð innan um kampa­kátt fólk sem hróp­aði, kall­aði og skál­aði í freyði­víni á meðan hinn aldni leik­ari stóð grát­klökkur hjá. Bezos hugg­aði hann og Shatner hélt áfram og tjáði þessum auð­ug­asta manni heims: „Það sem þú hefur gefið mér er magn­að­asta lífs­reynsla sem ég hef orðið fyr­ir.“

Þessi frétt sló mig og var ekki laust við að ég fyndi fyrir dep­urð þegar ég las hana. Bezos er ekki eini auð­mað­ur­inn sem vinnur að því að fara í reglu­legar ferðir út í geim með ærnum til­kostn­aði. Kollegar hans þeir Elon Musk, eig­andi Tesla og Ric­hard Bran­son stofn­andi Virgin flug­fé­lags­ins, eru með svipuð verk­efni á prjón­unum og hafa verið í nokkur ár. Elon Musk seg­ist ætla að senda mannað far til Mars í þeirri von að hægt verði að nýlendu­væða eða „nýplánetu­væða“ rauðu reiki­stjörn­una.

Nú velti ég því hrein­lega fyrir mér hvort ekki væri heilla­væn­legra að ein­beita sér að því að bjarga mál­unum hér á okkar bláa hnetti frekar en að storma út í ævin­týri sem eru hugs­an­lega enn um sinn ekki tíma­bær. Fleiri en ég hall­ast að þess­ari skoðun en þegar við­brögð sam­tíma­manna við tækninýj­ungum og upp­götv­unum í vís­indum eru skoðuð þá er það nú svo að þeir sem fram­sæknir eru eiga erfitt með að sann­færa sam­tíma­menn sína. Þeir Wright bræður sem fyrstir flugu með hjálp vél­arafls fengu að finna fyrir háðs­glósum efa­semda­manna en þær heyrð­ust aðeins þangað til að upp­finn­ing þeirra var orðin á allra vörum enda getur mann­kynið nú vart ímyndað sér ver­öld­ina án flug­véla.

Þetta kom upp í hug­ann en ég tel þó að núna þurfum við að gæta að okkur og lag­færa það sem þarf áður en við neyð­umst til að leggja á flótta út í geim. Okkur ber að stöðva þróun sem leiðir af sér brott­hvarf frá reiki­stjörnu þar sem við átum upp auð­lindir og þurrk­uðum út líf­ríkið og þar með grunn við­ur­væris okkar sjálfra.

Vil­hjálmur Breta­prins er mér sam­mála og telur til dæmis að brýnna sé að bjarga jörð­inni en að stunda geim­ferða­mennsku. Meira liggi við að „vernda þessa plánetu en að finna næsta stað til að búa á“.

En þeir sem eru í þeim óform­lega klúbbi sem á meiri­hluta eigna og auð­æfa heims­ins eru ekki alltaf til­búnir að láta segj­ast.

Það er alltaf gott að vitna í bækur þó að mis­góðar séu

Fyrir nokkrum árum las ég bók­ina Stark eftir enska grínist­ann, rit­höf­und­inn, leik­ar­ann og leik­stjór­ann Ben Elton. Íslend­ingar þekkja hann senni­lega helst sem annan hand­rits­höf­unda sjón­varps­þátt­anna um Svörtu nöðr­una eða Blackadder þar sem Rowan Atk­in­son fór á kostum í tit­il­hlut­verk­inu.

Bók Eltons kom út 1989 og naut tölu­verða vin­sælda í Bret­landi og í Ástr­alíu þar sem sögu­svið hennar er. Aðal­sögu­hetjan Colin Dob­son, kall­aður CD lifir frekar leið­in­legu lífi í ekki svo fjar­lægri fram­tíð. Líf­ríki jarðar er að nið­ur­lotum komið og svokölluð „skriðu­föll“ sem fylgja ástand­inu gera það að verkum að allt er að fara til and­skot­ans líkt og er raun­veru­lega víða að ger­ast akkúrat núna.

Stark er leyni­legur félags­skapur rík­ustu manna ver­aldar sem hafa lengi vitað að líf­ríki jarðar nálg­ast algjört hrun. Í ára­tugi hafa þeir skotið á loft ómönn­uðum geim­förum fullum af vistum sem bíða þess á spor­baug um jörð og tungl að not verði fyrir farm þeirra.

Það sem auð­mönn­unum gengur til er að bjarga eigin skinni og hafa til þess, með mik­illi leynd, smíðað geim­för sem ætlað er að flytja þá til tungls­ins. Þar er ætl­unin að 250 manns setj­ist að og lifi áfram á meðan jörðin ferst. Sögu­þráð­ur­inn vitnar í sög­una um örk­ina hans Nóa sem, sam­kvæmt því sem segir í Bibl­í­unni, bjarg­aði pari af hverri dýra­teg­und jarð­ar­innar undan synda­flóð­inu.

Bók Ben Elton endar hins­vegar á því að upp kemst um fyr­ir­ætl­anir hinna ofur­ríku, sem renna þar með út í sand­inn. Sam­fara því sjá íbúar jarð­ar­innar að sér, líf­rík­inu er bjargað og allt virð­ist falla í ljúfa löð.

Þó að langt sé síðan ég las bók­ina þá gat ég ekki annað en rifjað hana upp nú þegar þrír full­trúar þeirra sem öllu virð­ast ráða hér á jörð eru að dunda sér við að kom­ast frá plánet­unni í stað þess að hjálpa við að bjarga því sem bjargað verð­ur, eins og Vil­hjálmur prins leggur til.

Enn vitna ég í kónga­fólk­ið. Það hlýtur eitt­hvað mjög und­ar­legt að vera að ger­ast þegar Elísa­bet II Breta­drottn­ing heyr­ist segja á fundi: „Það er magn­að, er það ekki, ég hef fræðst um COP26 ... en veit ekki enn hverjir koma. Ekki hug­mynd. Við vitum bara um þá sem koma ekki ... Það er mjög pirr­andi þegar þeir tala bara, en gera ekki neitt.“

Þessi orð lét drottn­ingin falla nýverið á und­ir­bún­ings­fundi sem hald­inn var af velska þing­inu til und­ir­bún­ings COP26, sem er hvorki meira né minna en tuttug­asta og sjötta ráð­stefna Sam­ein­uðu þjóð­anna um lofts­lags­breyt­ing­ar. Hún verður haldin í Skotlandi nú í nóv­em­ber.

Fyrsti ráð­herra Skotlands, Nicola Stur­geon sem tók þátt í ráð­stefnu um mál­efni norð­ur­slóða hér í Reykja­vík nú fyrir skömmu, gekk svo langt að segja að COP26 væri trú­leg­ast síð­asta tæki­færi ráða­manna til að stemma stigu við aðsteðj­andi vá lofts­lags­breyt­inga.

En stjórn­mála­menn og aðrir þeir sem stjórna lífi okkar og til­veru fyrir utan þennan eina dag á um það bil fjög­urra ára fresti þegar við fáum að krota X í box á kjör­seðli hafa ekki staðið sig í stykk­inu. Nú er svo komið að fljót­lega verður hugs­an­lega of seint í rass­inn grip­ið.

Nýleg ræða sænska ung­lings­ins Gretu Thun­berg eins ein­arð­asta lofts­lags­að­gerða­sinna okkar tíma er hugs­an­lega lýsandi fyrir það von­leysi sem nú rík­ir.

Und­ir­bún­ings­fundur fyrir COP26 var hald­inn í Doha höf­uð­borg Persaflóa­rík­is­ins Katar fyrir skömmu. Fund­ur­inn var ekki ætl­aður kónga­fólki og ráða­mönnum heldur ungu fólki hvaðanæva að úr ver­öld­inni.

Greta stóð við púltið og varð að beygja hljóð­nem­ana niður á við svo að örugg­lega heyrð­ist í henni. Hún þurfti að standa á tám þar sem púltið var of hátt fyrir hana. Þessi fremur lág­vaxna unga kona lét það ekki slá sig út af lag­inu heldur lét stjórn­mála­menn og þá sem þykj­ast ráða svo sann­ar­lega fá það óþveg­ið.

Þetta er hin svo­kall­aða BLA, BLA ræða Gretu sem óneit­an­lega hefur sam­hljóm með orðum Elísa­betar II. Greta segir í stuttu máli að nóg sé komið af orða­flaumi sem enga þýð­ingu hafi meðan ekk­ert er að gert og tím­inn hleypur frá okk­ur.

Hér verð ég að taka fram að það er fjarri mínum lífs­skoð­unum að styðja fólk sem hlýtur völd sín að erfð­um. Það á jafnt við um kon­ung­borið fólk og þá sem fá kvóta í vöggu­gjöf. Þó ber vita­skuld að við­ur­kenna það sem vel er gert. Sonur Elísa­betar Breta­drottn­ing­ar, rík­is­arf­inn Karl og synir hans hafa til að mynda talað kröft­ug­lega með því að aðgerða sé þörf í lofts­lags­mál­um.

Alpha karl­arnir sem ráða

Hins­vegar standa valda­miklir menn þétt­ings­fast á brems­unni, og já þetta eru oft­ast nær karl­menn á borð við Boris John­son for­sæt­is­ráð­herra Bret­lands, Vla­dimir Putin for­seta Rúss­lands, Don­ald Trump fyrr­ver­andi Banda­ríkja­for­seta og Xi Jin­p­ing for­seta Kína. Þeir standa í vegi fyrir nauð­syn­legum aðgerðum og bera fyrir sig að fjörið verði að halda áfram, „the show must go on“, ella hrynji efna­hags­kerfi heims­ins.

En kerfið okk­ar, sem krefst enda­lauss hag­vaxt­ar, byggir á kap­ít­al­isma. Það má vel vera að kín­verskir ráða­menn við­ur­kenni ekki bein­línis að þeirra ismi sé kap­ít­al­ismi en ég full­yrði að svo sé. Við getum skellt þeirri kenn­ingu fram að þar hafi orðið til eitt­hvað sem kalla mætti alræði­skap­ít­al­ismi. En við skulum láta það sem Kín­verjar segja sem vind um eyru þjóta því nú er komið að end­ur­skoð­un. Alræði­skap­ít­al­ismann þarf að end­ur­skoða rétt eins og hinn rétta og slétta kap­ít­al­isma vest­ur­landa, ekki síður en aðra þá isma og lífs­skoð­anir sem hafa komið og farið í gegnum tíð­ina.

Joe Biden núver­andi Banda­ríkja­for­seti virð­ist hafa áttað sig á hvert stefn­ir, í átt að hruni líf­ríkis jarð­ar­innar verði ekki gripið inn í og spornað við yfir­stand­andi þró­un. Hann virð­ist vita full­vel að aðgerða er þörf þótt kapita­list­arnir vilji og krefj­ist enn að fá vilja sínum fram­gengt.

Þó leyfi ég mér að efast stór­lega um að aðgerð­irnar sem for­set­inn vill beita dugi til. Hann stendur nú í þeim sporum að það eru ekki bara Repúblikanar sem standa í vegi fyrir því sem hann ætlar að reyna að koma í fram­kvæmd heldur einnig Demókrat­ar, sam­flokks­menn hans.

Hér má til dæmis nefna Joe Manchin þriðja, öld­unga­deild­ar­þing­mann demókrata í Vest­ur­-Virg­in­íu, sem um var skrifað hér í Kjarn­anum fyrir skömmu.

Manchin hefur greint Banda­ríkja­stjórn frá því að hann muni ekki greiða atkvæði með fyr­ir­hug­uðum aðgerðum Bidens.

Þetta gerir hann þrátt fyrir að ríkið sem hann er full­trúi fyrir verði illa úti í flóðum og hugs­an­lega öðrum nátt­úru­ham­förum, ef fram heldur sem horf­ir. Ham­förum sem þegar hér er komið sögu má rekja til mann­anna verka. Ástæður skoð­ana Manchins má lík­leg­ast rekja til þess að hvergi í Banda­ríkj­unum er unnið meira af kolum og jarð­gasi en í Vest­ur­-Virg­in­ía. Þar að auki á Manchin sjálfur fyr­ir­tæki sem verslar með kol, sam­kvæmt heim­ildum frá New York Times.

Svona ger­ast semsé kaupin á eyr­inni. Öll heims­byggðin er undir og örfáir menn sem eiga gríð­ar­legra hags­muna að gæta geta komið í veg fyrir aðgerðir sem okkur öllum eru nauð­syn­leg­ar.

Núvit­und kemur að gagni

Aðgerðir þær sem grípa þarf til í lofts­lags­málum og afleið­ingar þeirra verða að vera til hags­bóta fyrir sem flesta. Við þurfum örugg­lega öll að færa ein­hverjar fórn­ir, mis­miklar og mis­erf­ið­ar. Með hug­ar­fars­breyt­ingu og kerf­is­breyt­ingu ber okkur von­andi gæfa til þess að skila bláa hnett­inum okkar í við­un­andi ástandi til kom­andi kyn­slóða.

Eitt af lyk­il­orð­unum er nýtni. Vel getur verið að við þurfum að láta okkur duga að kaupa færri spjarir og láta þær end­ast leng­ur. Við þurfum líka örugg­lega að fara um á tveim jafn­fljótum oftar og lengra en hingað til. Almenn­ings­sam­göngur eru einn af lyklum þess að okkur tak­ist að draga úr útblæstri og minnka umhverf­is­vána. Auk þess þarf að herða hrað­ann í nýorku­væð­ingu skipa- og flug­véla­flot­ans að ógleymdu því að láta af öllu hern­að­ar­brölti sem ásamt því að vera skelfi­legt fyrir fórn­ar­lömb þess er óhugn­an­lega óum­hverf­is­vænt.

Ekki þykir mér mjög lík­legt að sól­ar­orka verði virkjuð hér á landi í stórum stíl en beislun vind­orku þarf að skoða enn frekar en nú er gert. Ekki getum við fært allt landið undir uppi­stöðu­lón og nóg er rok­ið. En lyk­il­spurn­ingin er auð­vitað hvort það sem kemur í stað­inn fyrir kolefna­eld­neyti sé meiri skaði fyrir umhverf­ið. Sól­ar­speglar og raf­hlöður kosta umhverfið drjúgt og fram­leiðsla þeirra er skað­leg. Vind­myllur eru hugs­an­lega ekki fagrar ásýnd­um, líf­rík­inu umhverfis þær getur hugs­an­lega stafað ógn af þeim og efni­viður til smíði þeirra er alls ekki óskað­legur og umhverf­is­vænn.

Mér gengur það eitt til að hvetja til umræðu þar sem ekki er gert ráð fyrir því að ein­hver ein lausn sé gald­ur­inn. Kjarna máls­ins liggur ein­fald­lega í að velja ekki aðeins eina lausn til fram­tíð­ar.

Jú, Ísland er rokrass­gat en það er líka nokkuð víst að fjár­festar henda ekki pen­ingum sínum í bygg­ingu vind­mylla ef það er feigð­ar­flan.

Brýnt er að skapa val um hvað tekur við af kolefna­elds­neyt­inu þannig að allur heim­ur­inn verði ekki upp á einn orku­gjafa kom­inn eins og nú er.

Já, ég stend við það að heilt yfir litið eru jarð­efnin kol, olía og gas í raun­inni sú eina teg­und orku­gjafa sem við erum háð.

Brennslu elds­neytis úr kolefnum verður að stöðva og eins ber að draga veru­lega úr notkun á plasti, sem að stærstum hluta er fram­leitt úr jarð­ol­íu. Þó hefur notkun syk­ur­reirs og sterkju rutt sér til rúms við fram­leiðslu plast á und­an­förnum árum. En skoða þarf hvort ræktun sem þessi sé lausnin þar sem ekki fækkar fólk­inu sem býr á plánet­unni. Lík­leg­ast þarf allt rækt­an­legt land­svæði til þess að brauð­fæða okkur öll.

Án efa verður snúið að draga úr plast­noktun enda nýt­ist það til dæmis mjög vel til geymslu á mat­væl­um. Raf­magns­tæki sem við notum dag­lega eru búin til úr plasti. Við reiðum okkur á plast við smíði bygg­inga og fram­leiðslu bíla, smíði hús­gagna, fram­leiðslu umbúða, sjón­tækja, fatn­aðar og svo ótal­margs ann­ars.

Við Íslend­ingar notum ógrynni af plasti ár hvert. Í sjálfu sér er mik­ill vandi að draga úr plast­notkun en velta má fyrir sér hvort minnka megi þörf­ina fyrir plast. Það mætti gera með því að láta tæki, tól og umbúðir end­ast lengur og sömu­leiðis að hvetja fram­leið­endur til að draga úr öllum þessum umbúð­um. Jafn­vel umbúðum úr plasti utan um aðrar umbúð­ir, líka úr plasti, utan um plast­hlut­inn sem við vorum að kaupa.

Eins þarf að huga enn betur en nú er gert að því að end­ur­vinnsla verði hluti af fram­leiðslu­ferl­inu, sem drægi þá enn úr þörf­inni fyrir fram­leiðslu nýs plasts og þar með eft­ir­spurn eftir jarð­ol­íu.

Á síð­asta ári kynnti umhverf­is- og auð­linda­ráðu­neytið áætlun í 18 liðum til að stemma stigu við þeirri umhverf­isvá sem plast í umhverf­inu veld­ur.

Fram­leið­endur vilja almennt ekki að þær vörur sem við kaupum end­ist of lengi þar sem við­skipta­mód­elið sem unnið er með krefst þess að meira sé selt í dag en í gær. Hugs­an­lega verðum við að sætta okkur við að greiða hærra verð fyrir grip­ina sem við kaupum en á móti kemur að þeir end­ast okkur leng­ur.

Hér þarf líka hug­ar­fars­breyt­ingu neyt­enda, mikla hug­ar­fars­breyt­ingu, afger­andi og algera hug­ar­fars­breyt­ingu í raun. Við þurfum að hætta, eða að minnst kosti minnka það að kaupa nýj­ustu græjurn­ar, nýjasta bíl­inn, nýj­ustu tísku­fötin um leið og þau koma á markað þótt okkur kunni að finn­ast þau flott­ari og sval­ari en þau sem við keyptum í síð­asta mán­uði, í fyrra eða hitteð­fyrra.

Ný regla Evr­ópu­sam­bands­ins um tæki seld innan landamæra þess snýst um það að fram­leið­endum er ekki lengur leyfi­legt að bræða saman plastið sem notað er við smíði þeirra. Með því á að tryggja að unnt verði að taka tækið í sundur svo að gera megi við það þegar íhlutir þess bila. Einnota vörur eru ekki í boði leng­ur.

Allt í kringum okkur er fólk að finna lausnir sem vert er að skoða. Lengi hefur verið hægt að leigja brúð­ar­kjóla, smókinga og þess­háttar spari­föt. Nú hefur fyr­ir­tæki verið sett á fót hér á landi sem leigir alls­konar föt, ekki bara spari­föt. Sú lausn hentar vita­skuld ekki öllum en ég efast ekki um að mörgum þyki hún aðlað­andi. Önnur vanga­velta hvort fólk þurfi að að eiga bíl, þvotta­vél, ískáp eða síma eða getur sann­gjörn leiga verið mál­ið? Enda­laus tæki­færi skap­ast til að gera góða hluti í sam­ein­ingu þegar lofts­lags­váin og ástæður hennar eru skoðuð án sleggju­dóma.

Til þess að við getum unnið okkur út úr aðsteðj­andi vanda er nauð­syn­legt fyrir okkur öll að taka saman höndum og reyna að hugsa sem heild. Verk­efnið er risa­stórt því að ég er ekki aðeins að tala um okkur Íslend­inga heldur okkur öll, íbúa jarð­ar­inn­ar.

Höf­und­ur­inn er kvik­mynda­gerða­maður og höf­undur skáld­sög­unnar The Ban­ana Gar­den.