Lofts­lags­mál voru svo sann­ar­lega áber­andi þetta árið. Afleið­ingar lofts­lags­breyt­inga og sam­verk­andi áhrif þeirra á félags- og efna­hags­legar áskor­anir vöktu mikla athygli, nýjum hæðum var náð í fjár­fest­ingum í end­ur­nýj­an­legri orku og sögu­legum alþjóð­legum sam­þykktum var fagn­að. Orku­kreppan setti svo hæði okkar á jarð­efna­elds­neyti í nýtt sam­hengi, en hún er ekki ein­ungis afleið­ing stríðs heldur ein af fjöl­mörgum birt­ing­ar­myndum ára­tuga aðgerða­leysis í lofts­lags- og orku­mál­um. Að við­burða­ríku ári liðnu er úr mörgu að velja, en hér verður stiklað á stóru yfir helstu atburði árs­ins á inn­lendum og erlendum vett­vangi.

Afleið­ingar ham­fara­hlýn­unar

Afleið­ingar ham­fara­hlýn­unar voru í kast­ljós­inu á árinu sem ein­kennd­ist af hita­bylgj­um, skóg­ar­eld­um, þurrkum og flóð­um. Þessum öfga­kenndu atburðum fylgdu bæði dauðs­föll og ann­ars konar skaði sem hafði áhrif á millj­ónir manna og dýra víða um heim. Einna verstar voru afleið­ing­arnar í Pakistan en þar dundu yfir verstu flóð í sögu lands­ins. Þriðj­ungur Pakistan var undir vatni á einum tíma­punkti, meira en þús­und manns lét­ust og millj­ónir neydd­ust til að flýja heim­ili sín. Líkur á slíkum ham­förum eru mun meiri vegna áhrifa lofts­lags­breyt­inga á veð­ur­far síð­ustu ára­tugi og leiddu rann­sóknir í ljós að þessar til­teknu ham­farir hafi að miklu leyti átt sér stað vegna lofts­lags­breyt­inga. 

Hækkun yfir­borðs sjávar náði nýju meti í ár og sömu­leiðis var met­bráðnun í jöklum evr­ópsku Alpanna. Einnig átti sér stað sögu­legur atburður er það rigndi (í stað þess að snjóa) á toppi Græn­lands­jök­uls í sept­em­ber í fyrsta skipti síðan mæl­ingar hófust árið 1987. 

Þessar afdrifa­ríku afleið­ingar ham­fara­hlýn­unar á árinu settu mark sitt á and­rúms­loftið fyrir stærstu lofts­lags­sam­komu árs­ins, COP27.

COP27

Aðild­ar­ríkja­þing Lofts­lagsamn­ings Sam­ein­uðu þjóð­anna, COP27, var haldið í Sharm el-S­heikh í Egypta­landi í nóv­em­ber. Nið­ur­stöður fund­ar­ins voru af mörgum toga en stærsta ákvörð­unin var vafa­laust stofnun lofts­lags­ham­fara­sjóðs til að aðstoða þau ríki sem verða fyrir verstu afleið­ingum ham­fara­hlýn­un­ar.

Hins vegar á eftir að fjár­magna sjóð­inn og útfæra marga lausa enda, líkt og hver skuli greiða í hann, hvaða upp­hæðir er um að ræða og hvaða ríki geta sótt fjár­magn í sjóð­inn. Sér­stök 23ja manna nefnd mun sjá um að útfæra þessi atriði og verður að öllum lík­indum komin mun skýr­ari mynd á sjóð­inn fyrir næsta aðild­ar­ríkja­þing, COP28. Stofnun sjóðs­ins er gríð­ar­lega mik­il­vægt skref í átt að lofts­lags­rétt­læti, en krafan um fjár­stuðn­ing vegna lofts­lags­ham­fara er yfir 30 ára göm­ul.

Ham­fara­sjóð­ur­inn markar tíma­mót er varðar aðgerðir til að taka á verstu afleið­ingum lofts­lags­breyt­inga. Hins vegar mistókst hrapa­lega að taka á orsökum vand­ans þar sem ekki náð­ist sam­staða um að herða orða­lag um jarð­efna­elds­neyti í loka­sam­þykkt þings­ins. Nið­ur­staðan var því end­ur­tekn­ing orða­lags úr loka­sam­þykkt COP26 í fyrra um að draga hratt úr kola­notk­un, í stað þess að láta klaus­una ná til alls jarð­efna­elds­neyt­is. Ljóst er að betur má ef duga skal, en sam­kvæmt Alþjóða Orku­mála­stofn­un­inni (IEA) verðum við að hætta taf­ar­laust nýjum fjár­fest­ingum í jarð­efna­elds­neyti til að eiga mögu­leika á að ná mark­miðum Par­ís­ar­sátt­mál­ans.

Á COP27 var því miður tek­ist á um mark­mið alþjóða­sam­fé­lags­ins um að tak­marka hnatt­ræna hlýnun við 1,5 °C. Slík átök verður að taka alvar­lega þar sem fremsta vís­inda­fólk heims hefur sam­mælst um að mark­miðið um 1,5 °C sé grunn­for­senda fyrir far­sælli fram­tíð kom­andi kyn­slóða.

Bless­un­ar­lega varð ekki bakslag er varðar orða­lag um 1,5 °C í sam­þykktum þings­ins en samt sem áður er ljóst að í ár mjök­uð­umst við ekki mikið nær því að ná mark­mið­inu, bæði er varðar hertar aðgerðir og svo raun­veru­legan sam­drátt í los­un. Í skýrslu Umhverf­is­stofn­unar Sam­ein­uðu þjóð­anna (UNEP) um losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda 2022 kemur fram að núver­andi mark­mið stefna okkur í 2,6 °C hlýn­un, og núver­andi lofts­lags­stefnur í 2,8 °C hlýn­un. Í loka­sam­þykkt COP27 voru aðild­ar­ríki því hvött til að upp­færa mark­mið sín fyrir næsta þing að ári liðnu. Slíkt ákall á ekki síst við um Ísland, sem lagði ríka áherslu á mark­miðið um 1,5 °C í mál­flutn­ingi sín­um. 

Þrátt fyrir að Ísland hafi ekki látið kné fylgja kviði er varðar full­nægj­andi lofts­lags­mark­mið og aðgerðir á aðild­ar­ríkja­þing­inu var ánægju­legt að sjá Ísland og Síle ýta úr vör sam­eig­in­legu verk­efni um verndum freð­hvolfs­ins (cryosphere). Fram­takið hlaut nafnið „Ambition on Melt­ing Ice“ og er ætlað að vekja athygli á bráðnun jökla, heim­skauta­svæða og þiðnun sífrera og afleið­ingum þessa. Sömu­leiðis er fagn­að­ar­efni að í ár var fyrsta skiptið sem Ísland styrkir Aðlög­un­ar­sjóð­inn og bind ég vonir við að slíkt hið sama muni eiga við um hinn nýstofn­aða lofts­lags­ham­fara­sjóð þegar hann er kom­inn á lagg­irn­ar.

COP15

Í des­em­ber í Montréal fór fram ekki síður mik­il­væg ráð­stefna sem hlaut því miður tölu­vert minni athygli. Þar var um að ræða fimmt­ánda aðild­ar­ríkja­þing Sam­ein­uðu þjóð­anna um líf­fræði­lega fjöl­breytni (COP15).

Þar komu aðild­ar­ríki saman með það að meg­in­mark­miði að stöðva hnignun líf­fræði­legrar fjöl­breytni og stuðla að verndun og end­ur­heimt vist­kerfa sem og sjálf­bærri nýt­ingu líf­fræði­legra auð­linda. Einn stærsti sigur þings­ins var sam­þykkt svo­kall­aðs „30x30 mark­miðs“ sem snýr að því að vernda 30% af landi og hafi Jarðar fyrir árið 2030 (nú eru um 17% land­svæða og 8% haf­svæða undir vernd).

Marg­vís­leg und­ir­mark­mið voru sett fram þessu til stuðn­ings en m.a. sam­þykktu þróuð ríki að veita að minnsta kosti 30 millj­arða doll­ara árlega til þró­un­ar­ríkja til að stuðla að líf­fræði­legum fjöl­breyti­leika fyrir 2030. Loka­sam­þykktir fund­ar­ins eru sögu­legar og hefur þeim verið líkt við það sam­komu­lag sem náð­ist á sviði lofts­lags­mála árið 2015 við und­ir­ritun Par­ís­ar­sátt­mál­ans. Þrátt fyrir að um sé að ræða mis­mun­andi aðild­ar­ríkja­þing er mis­vísandi að tala um lofts­lags­mál og líf­fræði­lega fjöl­breytni sem aðskilin mál­efni, því þau eru tvær hliðar á sama pen­ingi. Þessi tengsl birt­ust hvað skýr­ast í mats­skýrslu vinnu­hóps 2 (AR6-WGII) hjá Milli­ríkja­nefnd Sam­ein­uðu þjóð­anna um lofts­lags­breyt­ingar (IPCC), sem kom út í febr­úar og fjall­aði um afleið­ingar lofts­lags­breyt­inga, aðlögun og tjón­næmi.

Skýrsla IPCC 

Í apríl kom svo út önnur mats­skýrsla frá áður­nefndri Milli­ríkja­nefnd SÞ um lofts­lags­breyt­ing­ar,  að þessu sinni frá vinnu­hópi 3 (AR6-WGI­I­I), en þar var fjallað um mót­væg­is­að­gerðir til að draga úr los­un. Sam­kvæmt skýrsl­unni hefur hnatt­ræn losun auk­ist og hefur hún í raun aldrei verið meiri, þótt hægt hafi á aukn­ingu í los­un. Mót­væg­is­að­gerðir þurfa að marg­fald­ast eigi alþjóða­sam­fé­lagið að eiga mögu­leika á að stand­ast mark­mið Par­ís­ar­sátt­mál­ans.

Skýrslan sýndi einnig fram á að þær aðgerðir sem þarf til að tak­marka hnatt­ræna hlýnun við 2 °C munu ein­ungis draga lítið úr hag­vexti. Með því að taka einnig með í reikn­ing­inn þann fjöl­breytta (beina og óbeina) ávinn­ing sem hlýst af mót­væg­is­að­gerðum verður efna­hags­legur ávinn­ingur af þeim aðgerðum sem lagst er í og lífs­gæði batna. Enn fremur er ljóst að kostn­aður við aðgerðir mun ein­ungis hækka eftir því sem við bíðum lengur með fram­kvæmd þeirra. Dýrasta aðgerðin er því aðgerða­leysi!

Afgreiðsla á þriðja áfanga ramma­á­ætl­unar

Þriðji áfangi ramma­á­ætl­unar, þ.e. áætl­unar um vernd og orku­nýt­ingu land­svæða, var loks­ins afgreiddur í júní. Loka­út­koman var óneit­an­lega umdeil­an­leg, sér í lagi sú ákvörðun að færa kosti sem verk­efn­is­stjórn hafði sett í bið­flokk í nýt­ing­ar­flokk og sömu­leiðis úr vernd­ar­flokki í bið­flokk en ljóst er að þar laut nátt­úru­vernd í lægra haldi. Einnig var sam­þykkt að stækk­anir á virkj­unum sem þegar eru í rekstri verði und­an­þegnar máls­með­ferð ramma­á­ætl­un­ar, jákvætt skref sem hraðar fram­kvæmdum sem auka afkasta­getu núver­andi virkj­anna.

Það er vissu­lega fagn­að­ar­efni að loks­ins hafi tek­ist að sam­þykkja ramma­á­ætlun eftir margra ára patt­stöðu og liðka fyrir aflaukn­ingu núver­andi virkj­ana. Þó er enn að mörgu að huga í orku­málum en það skortir skýra fram­tíð­ar­sýn sem og reglu­verk og aðgerðir til fylgja henni eft­ir. Líkt og Orku­mála­stjóri hefur ítrekað bent á, er nú engin trygg­ing fyrir því að fram­tíðar raf­orka rati raun­veru­lega í orku­skipt­in. Til að eiga mögu­leika á að stand­ast lofts­lags­mark­mið stjórn­valda sem og alþjóð­legar skuld­bind­ingar þurfum við reglu­verk sem tryggir að fram­tíðar orku sé for­gangs­raðað í þágu orku­skipta.

Lofts­lags­dag­ur, Lofts­lags­festi­val & Lofts­lags­verk­fall

Tveir nýjir við­burðir litu dags­ins ljós á árinu. Í maí stóðu Umhverf­is­stofnun og nokkrar sam­starfs­stofn­anir fyrir fyrsta Lofts­lags­deg­inum í Hörpu, en stefnt er á að gera hann að árlegum við­burði. Sömu­leiðis urðu tíma­mót þegar fyrsta Lofts­lags­festi­val Íslands fór fram á Menn­ing­arnótt, skipu­lagt af breið­fylk­ingu Lofts­lags­verk­falls­ins og átta öðrum sam­tök­um. Hátíð­ar­höldin fóru fram á Aust­ur­velli en þar var boðið upp á mat, drykki, tón­list­ar­at­riði og eldræður til að vekja athygli á því neyð­ar­á­standi sem ríkir vegna lofts­lags­breyt­inga og ófull­nægj­andi aðgerðum íslenskra stjórn­valda í mála­flokkn­um. 

Þann 16. des­em­ber stóð svo Lofts­lags­verk­fallið fyrir sínu tvö­hund­rað­asta verk­falli. Lofts­lags­verk­fallið er lengsta yfir­stand­andi verk­fall Íslands­sög­unnar en við höfum staðið vakt­ina á Aust­ur­velli hvern ein­asta föstu­dag í rúm­lega þrjú og hálft ár (að sam­komu­tak­mörk­unum und­an­skild­um) til að mót­mæla ófull­nægj­andi aðgerðum íslenskra stjórn­valda í lofts­lags­mál­um. Ekki er laust við að mann­skap­ur­inn sé far­inn að fyll­ast óþol­in­mæði en að þremur á hálfu ári liðnu erum við enn án heild­rænnar stefnu í lofts­lags­mál­um. Árang­ur­inn er svo í sam­ræmi við það, líkt og nýj­ustu skýrslur sýna svart á hvítu.

Fram­reikn­ingar Umhverf­is­stofn­un­ar 

Í mars skil­aði Umhverf­is­stofnun skýrslu um fram­reikn­aða losun til 2040 til ESB fyrir hönd Íslands. Skýrslan sýnir að við eigum afar langt í land ef við eigum að ná settum lofts­lags­mark­mið­um.

Íslensk stjórn­völd stefna á 55% sam­drátt í losun sem flokk­ast undir beina ábyrgð Íslands (ESR) árið 2030, sam­an­borið við 2005. Hins vegar sýna fram­reikn­ing­arnir að við munum ein­ungis ná 28% sam­drætti miðað við núgild­andi aðgerð­ir.

Einnig er áhuga­vert að setja fram­reikn­ing­ana í sam­hengi við mark­mið stjórn­valda um kolefn­is­hlut­leysi 2040 en það virð­ist enn langsótt­ara í ljósi nið­ur­staðna Umhverf­is­stofn­un­ar. Fram­reikn­ing­arnir sýna að nettó­heild­ar­los­un, miðað við núgild­andi aðgerð­ir, mun ein­ungis verða 10% lægri árið 2040 en árið 2005, sem er langt frá þeim 100% sam­drætti í nettólosun sem kolefn­is­hlut­leysi felur í sér.

Álit Lofts­lags­ráðs

Í júní gaf Lofts­lags­ráð út álit þar sem ítrekað var að lofts­lags­að­gerðir íslenskra stjórn­valda væru ekki í sam­ræmi við við­var­anir Milli­ríkja­nefndar SÞ um lofts­lags­breyt­ing­ar. Líkt og kemur fram í álit­inu eru mark­mið stjórn­valda um sam­drátt í losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda fram til 2030 óljós og ófull­nægj­andi og fram­kvæmd aðgerða­á­ætl­unar ómark­viss.

Slíkum full­yrð­ingum verður að taka alvar­lega, en ljóst er að hljóð fylgir ekki mynd er kemur að mark­miði stjórn­valda að gera Ísland leið­andi í lofts­lags­mál­um. Við höfum vissu­lega sett okkur háleit mark­mið, 55% sam­dráttur í losun á beinni ábyrgð fyrir 2030 (m.v. 2005) og kolefn­is­hlut­laust og jarð­efna­elds­neyt­is­laust Ísland árið 2040. Hins vegar er enn á huldu hvernig við ætlum að ná þessum mark­miðum og líkt og nýj­ustu skýrslur sýna eigum við afar langt í land. Án skil­grein­ingar á (og loks fram­kvæmd) þeirra aðgerða sem þarf að ráð­ast í eru þau lít­ils virði, við þurfum að láta verkin tala. 

2023, ár hug­rekkis í lofts­lags­mál­um?

Ljóst er að árið sem er að líða var við­burða­ríkt hvað varðar lofts­lags­mál, en hér hefur verið stiklað á stóru um afleið­ingar lofts­lags­breyt­inga, sam­tvinnun þeirra við líf­fræði­legan fjöl­breyti­leika, ákall vís­inda­sam­fé­lags­ins og almenn­ings um breyt­ing­ar, mik­il­væga áfanga­sigra sem unn­ust á inn­lendum og alþjóð­legum vett­vangi og, síð­ast en ekki síst, hvar eru tæki­færi til að gera bet­ur. 

Um ára­mót horfa flest til fram­tíðar og mörg setja sér mark­mið. Því er ekki úr vegi að spyrja hvers konar fram­tíð við viljum og hvort við séum til­búin að ráð­ast í þær aðgerðir sem nauð­syn­legar eru til að sú fram­tíð­ar­sýn verði að veru­leika. Þegar 2023 gengur í garð eru aðeins tvö ár til 2025, árs­ins þegar hnatt­ræn losun má í sein­asta lagi ná hámarki, og ein­ungis sjö ár til 2030 þegar hún þarf að hafa dreg­ist saman um 43% miðað við 2010. Það er því löngu orðið of seint fyrir lítil skref, tími kerf­is­lægra breyt­inga er runn­inn upp. Góðu frétt­irnar eru að við getum nýtt þær umbreyt­ingar sem þarf að ráð­ast í ekki ein­ungis til að skapa sam­fé­lag sem lifir af í síhlýn­andi heimi, heldur betra sam­fé­lag en það sem við búum í núna. Valið er okkar og til alls er að vinna. Látum 2023 ein­kenn­ast af hug­rekki í lofts­lags­mál­um!

Höf­undur er umhverf­is- og auð­linda­fræð­ing­ur, for­seti Ungra umhverf­is­sinna og full­trúi í Lofts­lags­ráði.