Börnin urðu sum hver vitni að því sem gerð­ist síð­degis 25. júní. Þetta var síðla dags og þau á leið heim. Reynt var að halda þeim frá vett­vangi en ein­hver sáu óhjá­kvæmi­lega út um glugga heim­ila sinna eða af svölum þeirra eld loga og reyk leggja frá hús­inu á horni Vest­ur­götu og Bræðra­borg­ar­stígs. Þau sáu sjúkra­bíl­ana koma. Slökkvi­bíl­ana. Lög­reglu­menn á vett­vangi. Heyrðu hróp og köll. Jafn­vel ösk­ur. Urðu vitni af geðs­hrær­ingu for­eldra sinna sem hlupu á vett­vang til að reyna að aðstoða. Hjálpa. Í aðstæðum sem ekk­ert þeirra hafði áður lent í.

Dæmi eru um að börn hafi átt erfitt með svefn í kjöl­far­ið. Sofið jafn­vel í föt­unum vikum sam­an. Vildu vera til­búin að hlaupa út ef það kvikn­aði í heim­ili þeirra.

Þeir sem fyrst komu á vett­vang brun­ans sáu fólk í gluggum á efstu hæð húss­ins. Og þegar tvö þeirra gripu til þess örþrifa­ráðs að brjóta rúður og stökkva út. Þó að slökkvi­lið hafi verið komið á stað­inn innan fárra mín­útna frá fyrstu til­kynn­ingu til neyð­ar­lín­unnar fannst þeim tím­inn nán­ast standa í stað. Mín­útur liðu eins og klukku­stund.

Þegar slökkvi­starf­inu lauk seint um kvöldið fóru nágrann­arnir í Gamla Vest­ur­bænum að ráða ráðum sín­um, reyna að finna leiðir til að rétta þeim sem lifðu elds­voð­ann af hjálp­ar­hönd. Næstu dag­ana voru fleiri að hugsa á sömu nótum enda atburð­irnir átak­an­leg­ir. Minn­ing­ar­stund var haldin í Landa­kots­kirkju og hópur fólks, meðal ann­ars Pól­verjar, stóðu fyrir sam­stöðu­fundi á Aust­ur­velli.

Söfn­uðu nauð­synjum og útveg­uðu íbúð

Fyrir utan kyrrð­ar­stund­ina sem nágrann­arnir í Vest­ur­bænum skipu­lögðu í sam­ein­ingu hófu þeir að safna nauð­synj­um, hrein­læt­is­vörum, sæng­ur­fötum og klæðn­aði. Komust í sam­band við pólsk góð­gerð­ar­sam­tök og eft­ir­lif­endur sem sáu svo um að útdeila gjöf­unum til ann­arra sem höfðu misst allt sitt í elds­voð­an­um.

Þau aug­lýstu eftir íbúð fyrir eitt parið. Við­brögðin á Vest­ur­bæj­ar-grúbb­unum á Face­book létu ekki ekki á sér standa. Með þessum hætti fékk parið leigu­í­búð í nágrenn­in­u. Í marga daga lá megn bruna­lykt yfir hverf­inu. Í ákveð­inni vind­átt, nú tæpum fimm mán­uðum eftir elds­voð­ann, finnst hún enn­þá. 

Því þarna standa rústir húss­ins enn – huldar gráu neti – og minna alla sem ganga hjá á harm­leik­inn sem átti sér stað. ­Lyktin og húsa­rúst­irnar vekja líka sárar til­finn­ingar hjá mörg­um. Reglu­lega má sjá ný blóm, oft hvítar eða rauðar rós­ir, lagðar á gang­stétt­ina á horn­inu. „Alltaf þegar maður finnur þessa lykt og sér húsið þá rifj­ast þetta upp,“ segir einn nágrann­inn sem Kjarn­inn ræddi við. „Ég get því rétt ímyndað mér hvernig ást­vinum þeirra sem lét­ust líður þegar þeir sjá þetta og þeim sem lifðu af.“

Djúp­stæð áhrif

Sumir af við­mæl­endum Kjarn­ans kjósa að koma ekki fram undir nafni. Aðrir treysta sér alls ekki til að ræða það sem gerð­ist. Það segir sína sögu um það hversu djúp­stæð áhrif elds­voð­inn á Bræðra­borg­ar­stíg hafði á fólk – meðal ann­ars á það sem býr í nágrenn­inu og varð vitni að því sem gerð­is­t. Þeir sem bjuggu næst Bræðra­borg­ar­stíg 1 höfðu sumir hverjir sent athuga­semdir á borg­ar­yf­ir­völd og lýst áhyggjum sínum af hús­inu, við­haldi þess og aðbún­að­inum sem það taldi íbú­ana búa við. Nágrann­arnir höfðu svo oft í gegnum tíð­ina rætt málið sín á milli, hvað væri hægt að gera til að fá úrbæt­ur.

Nokkrum sinnum á síð­ustu árum hefur verið fjallað um aðbúnað leigj­enda í hús­inu. Einn þeirra lýsti því sem „óhæfum manna­bú­stað“ í sam­tali við Stund­ina árið 2015. Þá lýsti annar aðbún­aði í hús­inu í útvarps­þætti um svipað leyti. Þó að heim­il­is­fangið væri þar ekki nefnt átt­uðu þeir sem til þekktu sig á að Bræðra­borg­ar­stígur 1 umfjöll­un­ar­efn­ið.

En lítið sem ekk­ert var aðhafst. „Og það er það sem er svo ótrú­lega sár­t,“ segir einn nágrann­inn, „að hafa fylgst með þessu allan þennan tíma ... og svo ger­ist þetta.“

Hann brestur í grát. En heldur áfram: „Það er það sem situr í manni. Þetta er svo hræði­leg­t.“

End­ur­speglar hræði­legan veru­leika

Brun­inn afhjúpaði margt, segir annar við­mæl­andi Kjarn­ans. Hann afhjúpaði aðbúnað útlend­inga og hvernig komið er fram við þá á vinnu- og leigu­mark­aði og hann afhjúpaði þann skort á tengslum sem þeir hafa við aðra í okkar sam­fé­lagi. „Þetta end­ur­speglar svo hræði­legan veru­leika á Ísland­i,“ segir við­mæl­and­inn sem þekkir vel til aðstæðna fólks af erlendum upp­runa.

Face­book-grúbb­ur, þar sem inn­flytj­endur ræða sín á milli um allt milli him­ins og jarðar og veita hver öðrum stuðn­ing og aðstoð, log­uðu í kjöl­farið brun­ans á Bræðra­borg­ar­stíg og reynslu­sög­urnar streymdu inn. Sem dæmi greindi kona frá því hvernig hún hafði skyndi­lega misst leigu­hús­næði – án þess að hafa þing­lýstan leigu­samn­ing og þau rétt­indi sem hann trygg­ir. „Sú stað­reynd stendur enn eftir að það er stór gjá í okkar sam­fé­lagi sem þarf að vinna í að brú­a,“ segir Ásta Olga Magn­ús­dótt­ir, for­maður Íbúa­sam­taka Vest­ur­bæjar og full­trúi í íbúa­ráði Vest­ur­bæj­ar. Á dag­skrá næsta fundar ráðs­ins verður ályktun sem sam­þykkt var í lýð­ræð­is- og mann­réttinda­ráði borg­ar­innar í byrjun októ­ber þar sem fjallað var sér­stak­lega um brun­ann á Bræðra­borg­ar­stíg og úrbætur sem þurfa að eiga sér stað.

Ásta Olga fagnar álykt­un­inni en vill leggja aukna áherslu á þá aðgerð sem snýr að fræðslu- og upp­lýs­inga­gjöf. Hún hefur trú á því að hægt sé að veita mun meiri stuðn­ing inni í hverfum borg­ar­innar en nú er gert.

Hún bendir til dæmis á að fyrir nokkrum árum hafi þrjár þjón­ustu­mið­stöðvar í Hlíð­um, Mið­borg og Vest­urbæ verið sam­ein­aðar í eina. Starf­semi hennar er nú til húsa á Lauga­vegi. Þannig fjar­lægð­ist hún kjarna sumra hverf­anna sem heyra undir hana. „Við þurfum að finna betri leiðir svo að nær­sam­fé­lagið geti tekið þátt, geti gripið inn í þegar það telur eitt­hvað bjáta á og viti hvert á að leita.“

Betur færi á því að meiri starf­semi mið­stöðv­anna yrði færð inni í hverf­in, að starf­semi þeirra í sam­vinnu við íbú­ana, væri áber­andi svo sem flestir þekktu til þeirra og treystu sér til að leita þang­að. „Það vilja allir eiga hlut­verk í sínu sam­fé­lagi. Fólki líður betur þegar það hefur til­gang og teng­ing­ar.“

Á jaðri jað­ars­ins

Í gegnum skóla­starf er margt gott gert þegar kemur að fjöl­menn­ingu að mati Ástu Olgu. Þar mynd­ast tengsl milli starfs­manna skól­anna, for­eldra og barna af ólíkum upp­runa. „En hvað með þá inn­flytj­endur sem eru ekki með börn?“ spyr hún. „Sá hópur er enn meira á jaðr­in­um, hann er á jaðri jað­ars­ins.“ Það var einmitt fólk úr þeim hópi sem bjó að Bræðra­borg­ar­stíg 1. „Þessi hópur hefur oft litla eða enga teng­ingu inn í sam­fé­lag­ið, er jafn­vel algjör­lega utan­veltu. Þetta er fólkið sem hefur verið að byggja öll húsin hér síð­ustu ár og vinna í þjón­ustu­stör­f­unum í ferða­þjón­ust­unni og á veit­inga­hús­un­um. En þau eru ein­hvern veg­inn alveg ósýni­leg.“

Ásta Olga segir að áhersla sé lögð á fjöl­skyldu­fólk í starfi á vegum borg­ar­innar sem sé auð­vitað jákvætt og þarft. „En þetta þarf að útvíkka. Það má ekki gleyma hin­um. Því þarna er risa­stóra gjá­in.“

Hún seg­ist gera sér grein fyrir því að nágrannar vilji ekki vera með nefið ofan í því hvað fólk í næstum húsum er að gera og hvernig það býr. En með því að finna og skil­greina leiðir til að setja ákveðin áhyggju- eða þörf úrlausn­ar­efni í far­veg – ramma sem allir skilja og treysta sér til að leita í – megi gera margt betur í sam­ein­ingu. „Þannig geta fleiri tekið þátt í þessu fræðslu- og tengsla­hlut­verki sem er svo mik­il­vægt í sam­fé­lagi manna.“

Standa fyrir utan sam­fé­lagið

Annað sem Ásta Olga stingur upp á er að þjón­ustu­mið­stöðvar inni í hverf­unum teng­ist betur sjálf­boða­liða­sam­tökum og félaga­sam­tökum sem standa ákveðnum hópum hvað næst. „Í þannig sam­tökum er oft mikil gróska og gott gras­rót­ar­starf. En þau upp­lifa engu að síður að þau standi fyrir utan sam­fé­lag­ið. Það væri mjög áhrifa­ríkt að tengj­ast þeim betur og nýta þeirra góðu krafta.“

Því þetta eru ekki „við“ og „þau“, bendir Ásta Olga á. „Þetta erum við öll.“

Elds­voð­inn varð á fimmtu­degi. Aðfara­nótt föstu­dags bauð Rauði kross­inn íbú­unum sem misst höfðu heim­ili sitt gist­ingu. En þegar hans neyð­ar­þjón­ustu sleppti voru ein­hverjir þeirra ráða­laus­ir. Það var komin helgi – þjón­ustu­mið­stöðin lokuð og sumir ekki komnir með næt­ur­stað.

„Okkur fannst við vera úrræða­laus, ekki vita hvert við gætum bent þeim á að leita,“ segir Ásta Olga. Margir vildu hjálpa og lögðu sig fram við það, bæði stofn­an­ir, sam­tök og ein­stak­ling­ar, en engu að síður vant­aði þétt og skil­virkt utan­um­hald. Þarna hafði margt fólk af nokkrum þjóð­ernum misst heim­ili sitt og aleig­una hér á landi. Og þó að það hafi búið í sama húsi var það ekki endi­lega allt í nánum sam­skiptum sín á milli. Ýmis­legt sem gerð­ist í fram­hald­inu var því nokkuð til­vilj­ana­kennt. Mann­eskju­legri far­veg og skýrar leið­bein­ingar vant­aði.

„Hópar inn­flytj­enda eru ber­skjald­aðir gagn­vart mis­munun á hús­næð­is­mark­að­i,“ sagði í ályktun mann­rétt­inda-, nýsköp­unar og lýð­ræð­is­ráðs Reykja­víkur sem sam­þykkt var í haust og Ásta Olga vísar í. „Jað­ar­sett staða inn­flytj­enda sem tala ekki íslensku og hafa fá úrræði er mis­notuð í þessu sam­hengi og þeim gert að búa við óvið­un­andi húsa­kost. Það er með öllu óásætt­an­legt að þetta fái að við­gang­ast í okkar sam­fé­lag­i.“

Breyta þarf lögum og reglum

Hvatti ráðið til sam­tals milli rík­is­ins, Reykja­vík­ur­borgar og Hús­næð­is- og mann­virkja­stofn­unar og benti á að fara þurfi yfir lög og reglur og verk­lag þeirra stofn­ana sem bera ábyrgð á eft­ir­liti með bygg­ing­um, skerpa þurfi á ábyrgð og skýra eft­ir­lits­heim­ild­ir.

Breyt­ingar á reglu­verk­inu blasa við að mati Ástu Olgu. Hún er bjart­sýn á að þær verði að veru­leika. „Þetta eru engin geim­vís­indi. Það er búið að fara í gegnum mörg svipuð mál, leigu­mark­að­inn og aðbúnað útlend­inga, á hinum Norð­ur­lönd­un­um. Og það eru til rann­sóknir sem styðja við hvað þarf að ger­a.“ Hún seg­ist hafa mikla trú á sam­starfi og segir það lyk­il­at­riði í þeim breyt­ingum sem eru framund­an. „Ég myndi vilja sjá slökkvi­liðs­stjóra, borg­ar­stjóra og félags­mála­ráð­herra vinna saman – ekki full­trúa þeirra heldur þá sjálfa. Og varpa ein­fald­lega fram einni spurn­ingu: Hvenær?

Við vitum hvað þarf að gera ef raun­veru­legur vilji er fyrir hendi. Og nú þarf bara að byrj­a.“

Reynt að ná til allra

Slökkvi­lið höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins kallar Rauða kross­inn til þegar stór­bruni verð­ur. Rauði kross­inn sér um fyrstu áfalla­hjálp og útvegar gist­ingu fyrstu nótt­ina en í kjöl­farið eru stofn­anir á borð við þjón­ustu­mið­stöðvar kall­aðar til.

Sig­þrúður Erla Arn­ar­dótt­ir, fram­kvæmda­stjóri Þjón­ustu­mið­stöðvar Vest­ur­bæj­ar, Mið­borgar og Hlíða, segir í skrif­legum svörum við fyr­ir­spurn Kjarn­ans að í kjöl­far brun­ans á Bræðra­borg­ar­stíg hafi verið „reynt eftir fremsta megni“ að ná í alla sem höfðu búið í hús­inu til að bjóða þeim þá þjón­ustu sem þeir áttu rétt á.

Það tókst hins vegar ekki. Og eitt af því sem flækti málin var vill­andi lög­heim­il­is­skrán­ing. Þegar brun­inn varð voru um 70 skráðir til heim­ilis að Bræðra­borg­ar­stíg 1 í ein­stak­lings­skrá Þjóð­skrár og 32 til við­bótar á kerfis­kenni­tölu­skrá (áður utan­garðs­skrá). Þjón­ustu­mið­stöðin hafði hins vegar í fyrstu ein­ungis vit­neskju um þá íbúa sem þegar nýttu hennar þjón­ustu. Í hús­inu reynd­ist svo einnig búa fólk sem var ekki með skráð lög­heim­ili þar. „Þetta jók vissu­lega flækju­stig máls­ins, þar sem ekki var vitað hverjir voru raun­veru­lega til heim­ilis í hús­in­u,“ segir Sig­þrúð­ur.

Ýmsum leiðum beitt

Til að hafa uppi á íbúum var meðal ann­ars haft sam­band við pólska sendi­ráðið og pólsku­mæl­andi starfs­maður þjón­ustu­mið­stöðv­ar­innar var í sam­skiptum við íbúa. Þá var óskað eftir því að íbúar sem náðst hafði í kæmu skila­boðum til ann­arra. „Í gegnum slíkar leiðir höfðum við uppi á ein­stak­lingum sem reynd­ust þurfa á aðstoð að halda,“ segir Sig­þrúð­ur. Upp­lýs­ingar bár­ust einnig um nokkra til við­bótar sem höfðu dvalist í hús­inu. Ekki tókst að hafa uppi á þeim og þeir leit­uðu ekki til þjón­ustu­mið­stöðv­ar­inn­ar.

Í heild­ina fengu tólf manns aðstoð hjá vel­ferð­ar­sviði Reykja­vík­ur­borgar eftir brun­ann. Þeim var boðið upp á við­tal við félags­ráð­gjafa og þeir sem ósk­uðu var útvegað gisti­heim­ili þeim að kostn­að­ar­lausu í tvær vik­ur. Að auki var gert ein­stak­lings­bundið mat á því hvort íbúar féllu undir reglur um fjár­hags­að­stoð frá Reykja­vík­ur­borg. Allir íbúar gátu fengið neyð­ar­greiðslur fyrir mat og lyfj­um. Sú greiðsla nam 20 þús­und krón­um.

Sig­þrúður segir að tekju­lágum og þeim sem ekki hafi trygg­ingar sem bæti tjón, sé hægt að veita áfalla­að­stoð, sem nemi 100 þús­und krón­um. Einnig sé sá mögu­leiki fyrir hendi að sækja um styrk vegna ýmis konar ann­arrar þjón­ustu og fyrir til dæmis hús­bún­aði. Í til­felli þeirra sem Þjón­ustu­mið­stöðin náði til í kjöl­far brun­ans hafi þörf á slíku verð metin út frá stöðu hvers og eins.

Aðeins þrír þing­lýstir leigu­samn­ingar voru á Bræðra­borg­ar­stíg 1 er brun­inn varð, þar af tveir á ein­stak­linga. Aðrir íbúar voru ekki með slíka samn­inga sem er for­senda þess að geta sótt um húsa­leigu­bætur og sér­stakan hús­næð­is­stuðn­ing hjá Reykja­vík­ur­borg. Grunn­upp­hæð fjár­hags­að­stoðar til fram­færslu er enn­fremur hærri hjá þeim sem eru með þing­lýsta húsa­leigu­samn­ing.

Íbúum og vitnum veitt áfalla­hjálp

Brun­inn á Bræðra­borg­ar­stíg er með viða­mestu útköllum vegna hús­bruna sem við­bragðs­hópur Rauða kross­ins hefur sinnt á síð­ustu árum. Sál­rænn stuðn­ingur var veittur til íbúa á vett­vangi og hlúð að þeim. Þá höfðu aðstand­endur safn­ast saman við Land­spít­ala og fengu einnig stuðn­ing. Rauði kross­inn útveg­aði átta manns gist­ingu ýmist í eina eða tvær næt­ur. Þeim voru einnig útveguð föt. Fleiri fengu síðar einnig úthlutað fötum og sumir fengu sál­rænan stuðn­ing næstu vikur á eft­ir, bæði íbúar húss­ins og fólk sem varð vitni að elds­voð­an­um. Í heild aðstoð­aði Rauði kross­inn um fimmtán manns vegna atburð­anna á Bræðra­borg­ar­stíg, sam­kvæmt upp­lýs­ingum frá Bryn­hildi Bolla­dótt­ur, upp­lýs­inga­full­trúa Rauða kross Íslands.

Hlut­verk Rauði kross­ins er að veita neyð­ar­að­stoð og að bregð­ast við beiðnum um aðstoð. Sam­tökin reyna að vera aðgengi­leg öllum á vett­vangi slysa og ham­fara og hafa á sínum snærum sjálf­boða­liða sem tala ýmis tungu­mál. Eftir að þeirra neyð­ar­að­stoð sleppir eru það aðr­ir, svo sem félags­þjón­usta sveit­ar­fé­laga, sem á að taka við.

Sig­þrúður segir að allir þeir sem sóttu um áfram­hald­andi áfalla­að­stoð eða sál­fræði­þjón­ustu eftir að aðstoð Rauða kross­ins sleppti hafi fengið slíkt.

Að hennar mati er það verk­lag sem er til staðar gott, að slökkvi­lið og Rauði kross­inn fari fyrst á vett­vang og að í kjöl­farið komi til þjón­usta Reykja­vík­ur­borg­ar. Hún bendir á að í starfs­manna­hópi þjón­ustu­mið­stöðv­ar­innar sé fólk sem tali tungu­mál þeirra sem sækja þangað þjón­ustu. Mik­il­vægt sé hins vegar að bæta vinnu­lag Þjóð­skrár varð­andi lög­heim­il­is­skrán­ingar og þann fjölda þeirra sem hægt er að skrá á hvert heim­il­is­fang. „Það myndi auð­velda alla þjón­ustu og auka rétt­indi þeirra sem eru búsettir í land­in­u.“

Bryn­hildur segir að sam­vinna Rauða kross­ins við stofn­anir líkt og lög­reglu, slökkvi­lið, félags­þjón­ustu og sendi­ráð sé almennt mjög góð. „Hér var um ein­hvern mann­skæð­asta bruna seinni ára að ræða og umfangið mikið auk þess sem þolend­urnir höfðu ekki jafn mikið tengsla­net hér á landi og margir aðr­ir.“

Getum öll gert betur

Hún segir Rauða kross­inn sjá aukna þörf fyrir stuðn­ing við inn­flytj­endur og að bundnar séu miklar vonir við fyr­ir­hug­aða ráð­gjafa­stofu inn­flytj­enda. „Við, stjórn­sýslan, stofn­anir félaga­sam­tök, fyr­ir­tæki og ein­stak­lingar getum öll gert mun betur í því að greiða leið inn­flytj­enda inn í sam­fé­lag­ið, inn í störf við hæfi, menntun og aðstoðað þau við að byggja upp félags­legt bak­land. Starf sjálf­boða­liða Rauða kross­ins eru einn mik­il­vægur hlekkur í því.“