Þegar Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra, kynnti fjárlagafrumvarp fyrir árið 2021 var að finna í því áætlun um rekstur ríkissjóðs í fyrra, á árinu 2020. Tekjur ríkissjóðs voru áætlaðar 769 milljarðar króna en útgjöld 1.038 milljarðar króna. Það þýddi að fjárlagahallinn átti að verða 269,2 milljarðar króna, sem yrði mesti halli frá því að byrjað var að mæla slíka í íslenska ríkisrekstrinum. Meiri en á hrunárunum 2008 0g 2009.
Í gær birti Hagstofa Íslands bráðabirgðatölur um afkomu hins opinbera á síðasta ári. Í þeim tölum kemur fram að tekjur íslenska ríkisins hafi verið mun hærri en áætlað var, eða 890,4 milljarðar króna. Tekjur sem skiluðu sér til íslenska ríkisins voru því, á endanum, 121,4 milljörðum krónum meiri en reiknað var með við framlagningu fjárlaga en 45 milljörðum krónum minni en þær voru árið 2019. Útgjöld voru líka hærri en reiknað hafði verið með, eða 1.091 milljarður króna, en þar skeikaði minna en á tekjuhliðinni.
Niðurstaðan er sú að hallinn á ríkissjóð er mun minni en áætlað var við framlagningu fjárlagafrumvarpsins, eða 201 milljarðar króna. Fjárlagahallinn 2020 var því 68,2 milljörðum krónum minni en ríkisstjórnin reiknaði með, eða fjórðungi minni.
Mikill kostnaður vegna atvinnuleysis
Þegar fjárlög fyrir 2020 voru samþykkt í nóvember 2019 var gert ráð fyrir að halli á ríkissjóði yrði tíu milljarðar króna. Sú mikla breyting sem orðið hefur á bæði útgjöldum og tekjum ríkissjóðs síðan að sú áætlun var lögð fram má rekja að langstærstu leyti til áhrifa af COVID-19.
Hinir svokölluðu sjálfvirku sveiflujafnarar virkuðu líka til hækkunar á ákveðnum útgjöldum og lækkunar á skatttekjum. Helsti útgjaldaliðurinn sem þeir hækka eru kostnaður við rekstur Atvinnuleysistryggingasjóðs vegna útgreiðslu almennra atvinnuleysisbóta. Sá kostnaður fór úr 23 milljörðum króna árið 2019 í 54 milljarða króna í fyrra sem er aukning um 136 prósent. Almenna atvinnuleysið, það sem mælir þá sem eru að öllu leyti án atvinnu, var enda 11,4 prósent í lok síðasta mánaðar. Það þýðir að 21.352 einstaklingar voru án vinnu að öllu leyti um liðin mánaðamót. Auk þess voru 4.331 að nýta sér hlutabótaleiðina og því voru samtals 25.683 án atvinnu að öllu leyti eða hluta í febrúar. Það eru lítillega færri en voru það í janúar þegar atvinnuleysið náði sínum hæsta punkti frá því að faraldurinn hófst. Samanlagt atvinnuleysi nú mælist 12,5 prósent.
Alls höfðu 4.719 almennir atvinnuleitendur verið án atvinnu í meira en tólf mánuði í lok febrúar, en þeir voru 4.508 í janúarlok 2021. Hins vegar voru þeir 1.893 í febrúarlok 2020. Langtímaatvinnulausum hefur því fjölgað um 2.826 milli ára, eða um 149 prósent.
Fjárfesting dróst saman í kreppu
Fjárfesting hins opinbera, sem samanstendur að uppistöðu af ríkissjóði og sveitarfélögum, dróst saman milli áranna 2019 og 2020. Samkvæmt tölum Hagstofunnar voru áætluð fjárfestingarútgjöld 104,4 milljarðar króna í fyrra og drógust saman um sex milljarða króna milli ára.
Hagstofan segir að þennan samdrátt megi rekja til þess að fjárfestingar sveitarfélaga landsins hafi dregist saman um tæpa tíu milljarða króna milli ára, en getur þess þó að fjárfesting þeirra hafi mælst talsvert mikil á árunum 2018 og 2019 samanborið við árin þar á undan.
Samkvæmt greining sem Samtök iðnaðarins birtu eftir síðasta Útboðsþing þeirra þá var heildarverðmæti allra opinberra framkvæmda á síðasta ári 29 prósentum minna heldur en boðað var á Útboðsþinginu í fyrra. Úr þeirri greiningu má lesa að ríkisstofnanir- og fyrirtæki framkvæmdu mun minna á árinu 2020 heldur en áætlað var á Útboðsþingi 2020. Þar munaði mest um að Vegagerðin, Isavia og Nýi Landsspítalinn framkvæmdu öll fyrir minna fjármagn en boðað hafði verið.
Í útgáfu Alþjóðagjaldeyrissjóðsins um ríkisfjármál, sem birt var í fyrrahaust, voru þróuð ríki hvött til að stórauka opinberar fjárfestingar til að komast fljótar upp úr kórónuveirukreppu. Í útgáfunni stóð að hagkvæmt sé að taka lán fyrir slíkri fjárfestingu út af lágum vöxtum og uppsafnaðri þörf.
Áætluð vaxtagjöld hins opinbera hafa lækkað umtalsvert síðustu ár og sem hlutfall af landsframleiðslu námu þau fjögur prósent á árinu 2020 samanborið við 6,9 prósent árið 2015.
