Ég var örugg­lega ekki ein um að undr­ast fréttir af því að maður sem, sam­kvæmt hæsta­rétt­ar­dómi átti að vera að afplána nokk­urra ára fang­els­is­dóm, lenti í þyrluslysi. Þessi atburð­ur, nýja fang­elsið á Hólms­heið­inni og umfjöllun um breyt­ingar á lögum um fulln­ustu refs­inga hafa valdið mér heila­brotum und­an­far­ið.

Þetta er svo sem ekki í fyrsta sinn sem ég hef áhyggjur af refsi­vörslu­kerf­inu eða hvernig málum þar er hátt­að. Og ástæðan fyrir því að þetta er mér svo hug­leikið er að í flestum til­fellum held ég að um mann­legan harm­leik sé að ræða, harm­leik sem sam­fé­lagið okkar hefði átt að koma í veg fyrir áður en svo margir sköð­uð­ust. Hvort það hefði bjargað útrás­ar­vík­ingnum frá þyrluslys­inu er þó ekki víst.

Af hverju fremur fólk glæpi og hvað gerum við til þess að reyna að koma í veg fyrir það? Við þeirri spurn­ingu er auð­vitað ekki til neitt stutt og laggott svar en það er mik­il­vægt að reyna að skilja vand­ann.

Í nýlegu svari inn­an­rík­is­ráð­herra við fyr­ir­spurn Páls Vals Björns­sonar þing­manns Bjartrar fram­tíðar segir að sam­kvæmt nýrri en óbirtri rann­sókn áttu tæp­lega 60% fanga við vímu­efna­vanda að glíma og 10% til við­bótar höfðu átt í slíkum vanda. Hér væri hægt að álykta að vímu­efnin valdi glæpum en málið er auð­vitað ekki svo ein­falt, þótt um 25% fanga sitji inni fyrir fíkni­efna­brot og að vímu­gjafar teng­ist enn fleiri brotum. Fólk mis­notar vímu­efni nefni­lega ekki bara upp úr þurru. Í áður­nefndu svari inn­an­rík­is­ráð­herra kemur fram að um helm­ingur fang­anna upp­fylltu skimun­ar­við­mið fyrir athygl­is­brest og ofvirkni í æsku og meiri­hluti þess hóps sýndi enn þau ein­kenni þegar rann­sóknin fór fram. Mun fleiri fangar í þeim hópi greindust einnig með félags­kvíða og per­sónu­leika­röskun en aðr­ir. Því miður spurði Páll Valur ekki um fleira, svo sem þung­lyndi, sjálf­skað­andi hegðun eða félags­lega stöðu en sjálf­sagt mætti veiða meiri upp­lýs­ingar úr rann­sókn­inni sem inn­an­rík­is­ráð­herra vísar til. Vand­inn virð­ist nefni­lega skap­ast snemma en við gerum ekki nærri nóg til að leysa hann þegar hann kemur upp; byrgja brunn­inn áður en barnið dettur í hann. Sál­fræði­þjón­usta er eins og hver annar lúx­usvarn­ingur á Íslandi sem aðeins þeir efna­meiri geta veitt sér og börnum sín­um. Og þegar annar félags­legur vandi, t.d. fátækt, bæt­ist við marg­fald­ast erfiðleik­arn­ir.

Á­standið í fang­els­is­málum hér á landi hefur verið hrika­legt en nú horfir til betri vegar í þeim efn­um. Nítj­ándu aldar fang­els­inu við Skóla­vörðu­stíg hefur loks verið lokað og brátt tekur nútíma­legt fang­elsi á Hólms­heiði við fyrstu íbúum sínum.

Ástandið í fang­els­is­málum hér á landi hefur verið hrika­legt en nú horfir til betri vegar í þeim efn­um. Nítj­ándu aldar fang­els­inu við Skóla­vörðu­stíg hefur loks verið lokað og brátt tekur nútíma­legt fang­elsi á Hólms­heiði við fyrstu íbúum sín­um. Það er eitt­hvað bogið við að gleðj­ast yfir nýju fang­elsi en það er eig­in­lega ekki annað hægt. Með Hólms­heið­inni getum við lagað sumt af því sem pynt­ing­ar­nefnd Evr­ópu­ráðs­ins hefur bent á í skýrslum sínum, svo sem skilið karla og konur í afplánun að og boðið upp á fjöl­breytt­ari störf, nám og virkni­úr­ræði. Fólk verður nefni­lega oft galið ef það hefur ekk­ert við að vera.

Pynt­ing­ar­nefndin hefur líka sett fram athuga­semdir við ýmis­legt sem ekki er hægt að laga með bygg­ing­ar­fram­kvæmd­um. Íslend­ingum hættir til að reyna að leysa öll vanda­mál með steypu og stór­virkum vinnu­vélum en í mörgum til­fellum er skortur á þjón­ustu rót vand­ans. Eftir að fólk brýtur af sér ætti að vera auð­veld­ara að nálg­ast það og veita með­ferð. Það er alla­vega á vísum stað. Það gullna tæki­færi notum við illa. Í síð­ustu skýrslu pynt­ing­ar­nefnd­ar­innar er bent á að heil­brigð­is­þjón­usta fanga á Íslandi er í mol­um. Með­ferð­ar­úr­ræði fanga eru alltof fá og þeir þurfa jafn­vel að greiða fyrir þau. Þá er heil­brigð­is­þjón­usta sögð ófull­nægj­andi og skortur á lækn­is­skoðun og eft­ir­liti þegar fangar hefja afplánun óásætt­an­leg, sér­stak­lega þegar þeir glíma við frá­hvarfsein­kenni vegna vímu­efna­neyslu. Hættan á sjálfs­vígum og útbreyðslu smit­sjúk­dóma í fang­els­unum stór­eykst við slíka van­rækslu. Skrán­ing áverka, bæði við komu og meðan á afplánun stóð var einnig ábóta­vant. Alvar­leg­ustu athuga­semd­irnar lúta þó að geð­heil­brigð­is­þjón­ustu en geð­læknir hafði ekki við­komu á Litla-Hrauni nema tvisvar í mán­uði, þrátt fyrir marg­þættan vanda margra fanga og að fang­els­is­stjór­inn hafi talið að minnst fjórir vist­menn ættu frekar að vera á heil­brigð­is­stofnun en í fang­elsi. Geð­læknir heim­sótti fang­elsið á Akur­eyri á þriggja mán­aða fresti og það sjá allir að það gerir ekki neitt fyrir neinn. Þá skorti algjör­lega með­ferð­ar­úr­ræði fyrir kyn­ferð­is­af­brota­menn.

Staðan virð­ist því sú að við gerum alltof lítið til að koma í veg fyrir að börn í áhættu­hópum lendi í djúp­stæðum vanda en þegar það ger­ist og þau, sem full­orðið fólk, er komið inn í refsi­vörslu­kerfið gerum við alltof lítið til að hjálpa því að vinna úr vand­anum og kom­ast út í lífið aft­ur.

Ný lög­gjöf um fulln­ustu refs­inga felur í sér nokkrar bætur á því beyglaða kerfi sem við höfum búið við, þ.e. ef farið verður eftir lög­un­um. Til þess þarf fjár­magn sem ég held að hafi ekki fylgt með en lögin tóku gildi strax við sam­þykkt í mars. Þar er t.d. kveðið á um að fangar eigi kost á að geta stundað náms- og starfs­þjálfun í fang­elsi og ýmis­legt fleira sem mér finnst gáfu­legt.

Annað kemur á óvart, t.d. að í kjöl­far laga­setn­ing­ar­innar fengu sumir þeirra sem hæsta dóma hafa fengið fyrir efna­hags­brot á Íslandi tæki­færi til að afplána refs­ingu á áfanga­heim­il­inu Vernd í stað þess að dúsa í hefð­bundnu fang­elsi. Um þetta áttu Helgi Gunn­laugs­son pró­fessor í afbrota­fræði og frétta­maður RÚV ágætt spjall í útvarp­inu um dag­inn þar sem hvor­ugur virt­ist botna nokkuð í því hvernig fangar með svo þunga og alvar­lega dóma á bak­inu gátu verið svíf­andi um á þyrl­um. „Fyrir almenn­ing sem horfir upp á þetta dettur manni fyrst í hug að þarna sé ekki um brota­mann í iðrun að ræða. Skila­boðin sem þetta veit­ir, að vera í útsýn­is­flugi yfir hausa­mót­unum á þjóð­inni sem hafði bara nýlega sent við­kom­andi í fang­elsi með þungan dóm á bak­inu, virka í fljótu bragði ekki fælandi fyrir brot. En svo kemur hin hliðin að þessu líka, varð­andi end­ur­hæf­ingu og aðlögun að sam­fé­lag­i,“ sagði Helgi í við­tal­inu.

Og það er nefni­lega mál­ið. Við lokum fólk inni þegar það brýtur af sér til að tryggja öryggi ann­arra borg­ara, kenna því lexíu og fæla aðra frá brot­um. Þetta með öryggi borg­ar­anna getur staðið fyrir sínu og við sem upp­lifðum hrunið finnst full ástæða til að vernda okkur fyrir þeim sem hafa framið alvar­leg efna­hags­brot. Iðr­unin virð­ist þó hvergi sjá­an­leg hjá okkar ást­sælu útrás­ar­vík­ingum og umfjöllun um sum­ar­húsa­ferðir og þyrlu­flug þess­ara manna mun vart fæla nokkurn mann frá alvar­legum efna­hags­brot­um. Ekki er annað að sjá en að þau marg­borgi sig. 

Heima úr sóf­anum virð­ist það ansi góður díll að þurfa bara að dvelja á Vernd yfir blánótt­ina en geta verið að reka fyr­ir­tækin sín sem fengu einmitt afskrif­aða tugi millj­arða eftir hrunið meðan almenn­ingur var ekki svo hepp­inn. Á sama tíma býðst öðrum föngum ekki að dvelja á Vernd vegna þess að þeir geta ekki greitt fyrir veru sína þar. Á Vernd þurfa menn annað hvort að vera í námi eða vinna. Fangar eiga ekki alltaf auð­velt með að útvega sér vinnu og þeir sem eru í námi geta oft ekki greitt fyrir dvöl­ina á Vernd því þeir eru tekju­laus­ir. Ég er ekki alveg viss um hvernig það stenst jafn­ræð­is­á­kvæði stjórn­ar­skrár­inn­ar.

Á Vernd þurfa menn annað hvort að vera í námi eða vinna. Fangar eiga ekki alltaf auð­velt með að útvega sér vinnu og þeir sem eru í námi geta oft ekki greitt fyrir dvöl­ina á Vernd því þeir eru tekju­laus­ir. Ég er ekki alveg viss um hvernig það stenst jafn­ræð­is­á­kvæði stjórnarskrárinnar.

Kannski þurfum við að geta beitt refsi­vörslu­kerf­inu með skap­andi og ein­stak­lings­mið­aðri hætti. Fólk í vanda hefur held ég almennt ekk­ert sér­stak­lega gott af því að vera lokað inni en þegar það er gert er synd að reyna ekki að nota tím­ann til upp­bygg­ingar og raun­veru­legrar betr­un­ar. Auk þess er það líka miklu dýr­ara fyrir okkur öll. Glæpir kosta nefni­lega sam­fé­lagið allt pen­inga. Með­ferð og hjálp kostar líka en það er samt miklu ódýr­ara að veita slíka aðstoð en gera það ekki. 

Í skólum lands­ins er gjarna talað um ein­stak­lings­miðað nám þar sem skól­inn mætir hverjum nem­anda þar sem hann er stadd­ur. Við ættum kannski að fara að huga að því hvort hægt sé að bjóða upp á ein­stak­lings­mið­aða betr­un? Fang­inn sem er í námi og hefur því ekki tekjur til að geta greitt með sér á Vernd þyrfti í mörgum til­fellum meira á slíkum stuðn­ingi og aðlögun að halda en menn sem keyra um á Land Cru­iser­um.

Ég veit ekki hvað hægt er að gera við útrás­ar­vík­ing­ana. Sumum finnst að þeir ættu að vera í raun­veru­legri sam­fé­lags­þjón­ustu að bæta fyrir brot sín; hugsa um gamla fólkið okkar eða sjúk­linga. Það virð­ist ágæt hug­mynd alveg þar til maður hugsar um þiggj­endur þjón­ust­unn­ar. Myndi maður treysta útrás­ar­vík­ingi fyrir ömmu sinni? Ég er ekki viss. Hitt virð­ist aug­ljóst; að senda þá aftur í vinn­una sína, þar sem brotin voru fram­in, er ekki að virka held­ur.