Í magn­aðri bók Robert S. McEl­vaine, um Krepp­una miklu (The Great Depression 1929 til 1941), er sagt frá bið­röð­un­um. Nið­ur­læg­ing­unni. Fólk, sem áður hafði átt sér fastan grunn í fjöl­skyldu­lífi, stóð ber­skjald­að, alls­laust og beið eftir því að fá mat, föt og stundum pen­inga frá borg­ar­sjóði New York borg­ar, sem var síðan fjár­magn­aður af banda­ríska rík­inu.

Nap­urt

Á köldum dögum í þessum magn­að­asta suðu­potti mann­lífs sem um getur í heim­in­um, er þetta með því nap­ur­leg­asta sem hægt er að hugsa sér. Svip­aða sögu var að segja um allan heim. Í Evr­ópu magn­að­að­ist örvænt­ing­in, þjóð­ern­is­hyggjan og spennan milli stétt­anna. Sem að lokum átti sinn þátt í því að færa valda­þræð­ina í hendur brjál­æð­inga sem höfðu falskt sjálfs­traust sitt upp úr nöprum veru­leika fólks­ins.

Mitt í þessu alls­leysi birt­ist hug­mynda­fræði­legt upp­gjör, í efna­hags­legu til­liti. Nánar til­tekið í bið­röð­unum sjálf­um, þar sem fólk beið eftir styrk úr sam­eig­in­legum sjóðum fólks­ins. Þegar á reyndi þá hafði fólk ekki önnur ráð, ekki í önnur hús að leita. 

Upp úr efna­hags­legum aðgerðum Banda­ríkja­stjórnar og borg­ar­sjóða vítt og breitt um Banda­rík­in, þó einna helst í New York, varð til nýr grunnur að lífi fólks­ins. Það byrj­aði að koma blóð í efna­hags­legar æðar á nýjan leik.

Skelf­ingin var svo mikil og þús­undir manna frusu í hel og dóu úr hungri, innan um allsnæktir yfir­stétt­ar­inn­ar. And­stæð­urnar á Man­hattan hafa lík­lega aldrei verið átak­an­legri en eftir Krepp­una miklu, á árunum 1929 til 1941. En með umfangs­miklum og for­dæma­lausum efna­hags­að­gerðum fædd­ist smátt og smátt - vissu­lega á löngum tíma - von í huga fólks­ins. Í New York unnu til dæmis konur þrek­virki þegar þær skipu­lögðu gríð­ar­lega umfangs­miklar sauma­stof­ur, sem borgin fjár­magn­aði upp­bygg­ing­una á. Þetta reynd­ust með bestu fjár­fest­ingum krepp­unnar þar sem flík­urnar björg­uðu manns­lífum og hjálp­uðu fyr­ir­tækjum að kom­ast af stað á nýjan leik við erf­iðar aðstæð­ur. 

Umfangs­miklar bygg­inga­fram­kvæmdir - fjár­magn­aðar með opin­berum sjóðum - fengu hjólin til að snú­ast hrað­ar. Ekki var hægt að stóla á neinn frjálsan mark­að, einn og óstudd­an. Hin stór­kost­lega bygg­ing The Emp­ire State, við 34. stræti á Man­hatt­an, tók að rísa árið 22. jan­úar 1930. Á fjórða þús­und verka­menn, aðal­lega áður atvinnu­lausir inn­flytj­endur frá Evr­ópu, báru hit­ann og þung­ann af verk­inu. William F. Lamb hann­aði bygg­ing­una og tók aðeins tvær vikur til verks­ins, enda þoldi það enga bið. Til­komu­mikið yfir­bragð bygg­ing­ar­innar byggði á fyrri hönnun sem stofa hans hafði unnið að, Reynolds bygg­ing­unni í Norð­ur­-Kar­ólín­u. 

Stein fyrir stein. Sam­hent hand­tak. Bygg­ingin reis og vonin með. 

Hug­mynda­fræði­legt upp­gjör

Það vill stundum gleym­ast að sagan er upp­full af „leið­rétt­ing­um“, og „end­ur­ræs­ing­um“, svo allt geti kom­ist rétta leið á nýjan leik. Líkt og eftir Krepp­una miklu þá er það sam­rekst­ur­inn sem nýttur er til að koma hlut­unum af stað.

Þeir sem aðhyll­ast mark­aðs­hyggj­una vita að hún getur ekki ein og óstudd ver­ið. Þrátt fyrir það er oft um hana rætt eins og svo sé. Á und­an­förnum árum, eftir hremm­ing­arnar 2007 til 2009 - sem kom­ast hvergi nærri skelf­ing­unni í Krepp­unni miklu - hefur þetta birst með alveg tærum hætti. Þung­inn í gang­verki efna­hags­lífs­ins er ekki síst hjá seðla­bönk­um, sem tóku á sig gríð­ar­lega miklar skuld­bind­ingar í fjár­málakrepp­unni fyrir tæpum ára­tug. Þessar skuld­bind­ingar eru að lokum á herðum almenn­ings og skatt­greið­enda. Umfangið er með ólík­ind­um, eins og marg­földun efna­hags­reikn­inga seðla­banka heims­ins ber með sér. Sann­ar­lega umhugs­un­ar­efni hvenær muni koma að skulda­dög­um.

Það eina sem kom í veg fyrir algjört hrun mark­aða og eigna­verðs í heim­inum var inn­grip rík­is­ins í gegnum seðla­banka og rík­is­sjóði. Í til­felli Íslands má síðan horfa til neyð­ar­laga og fjár­magns­hafta. Það reynd­ust björg­un­ar­hringir Íslend­inga í efna­hags­legum ólgu­sjó. 

Hvernig mát­ast þetta við sögu­lega atburði áður fyrr? Sagan virð­ist end­ur­taka sig en það er hollt fyrir fólk að hugsa til þess að vanda­málin núna eru óra­fjarri þeirri skelf­ingu sem skap­ast í Krepp­unni miklu.

Hugsum um biðrað­irnar

Í bók McEl­vaine er skrifuð upp saga upp­bygg­ingar í Banda­ríkj­unum - einkum New York - en líka hvernig neyðin birt­ist eins og þruma úr heið­skíru lofti. Hrun mark­að­ar­ins - sem mikil til­trú hafði mynd­ast á - var ófyr­ir­séð fyrir flest­um, eins og reyndin var fyrir tæpum ára­tug. Það skall á venju­legu fólki sem byrj­aði í kjöl­farið nýtt líf.

Biðrað­irn­ar, eitt helst mynd­ræna ein­kenni Krepp­unnar miklu, eru bæði styttri nú á tímum en þær voru og vonin er meiri og hjálpin sömu­leið­is. Í efna­hags­legri vel­sæld, eins og Ísland gengur nú í gegn­um, ættum við að huga að þeim sem eru í bið­röð­unum að óska eftir hjálp. Þau eru að bíða eftir aðstoð sem sam­fé­lagið ætti að geta veitt. Sagan sýnir að það borgar sig að hjálpa og nýta til þess að sam­eig­in­lega sjóði. Það er góð fjár­fest­ing.