Þegar bank­arnir þrír voru stofn­settir voru allar inn­stæður færðar yfir í þá. Til að standa undir þeim var mikið magn eigna, sem með réttu til­heyrði kröfu­höfum föllnu bank­anna, fært með. Virði þess­ara eigna var mjög óljóst. Í neyð­ar­lög­unum seg­ir: „Fjár­mála­eft­ir­lit­inu er heim­ilt að taka í sínar vörslur þær eignir sem mæta eiga skuld­bind­ingum fjár­mála­fyr­ir­tækis og láta meta verð­mæti eigna og ráð­stafa þeim til greiðslu áfall­inna krafna eftir því sem þörf kref­ur“. Við þær aðstæður sem ríktu um haustið 2008 og fram á vorið 2009 treysti sér hins vegar eng­inn til að meta eign­irnar nákvæm­lega og miklir fyr­ir­varar voru gerðir við öll möt sem skilað var.

Sam­kvæmt þeirri áætlun sem lagt var upp með í neyð­ar­lög­unum og við stofnun nýju bank­anna var slíkt verð­mat nauð­syn­legt. Kröfu­haf­arnir áttu að fá allt umfram­virði þeirra eigna sem færðar voru til nýju bank­anna til banka með skulda­bréfi þegar búið væri að leggja mat á þær. Eign­irnar voru sann­ar­lega færðar yfir á lágu virði. Það má segja að gef­inn hafi verið afsláttur af þeim. Sá afsláttur var ekki hugs­aður sem var­an­legur afslátt­ur. Alltaf stóð til að virð­is­aukn­ingu, eigna umfram það sem þurfti til að mæta inn­stæð­um, yrði skilað til kröfu­haf­anna.

Í bráða­birgða­stof­nefna­hags­reikn­ingum bank­anna þriggja, sem gerðir voru 14. nóv­em­ber 2008, var gert ráð fyrir að eignir þeirra yrðu 2.886 millj­arða króna virði. Þar af myndi ríkið leggja þeim til 385 millj­arða króna og síðan yrðu gefin út skulda­bréf til gömlu bank­anna sem greiðsla fyrir mis­mun eigna og skulda. Virði þeirra skulda­bréfa átti að vera 1.153 millj­arðar króna. Deloitte var síðan fengið til að leggja mat á yfir­færðar eignir og skuld­ir. Því mati var skilað 22. apríl 2009 og gaf til kynna að end­ur­heimtur lána sem færð voru yfir í nýju bank­anna yrðu 47-55 pró­sent. Það þýddi að útgefin skulda­bréf til gömlu bank­anna yrðu sam­tals 442-766 millj­arðar króna. Þau skulda­bréf áttu að greið­ast í erlendum gjald­eyri. Deloitte fór hins vegar fram á algjört skað­leysi. Sam­kvæmt því gat fyr­ir­tækið ekki undir neinum kring­um­stæðum verið gert ábyrgt fyrir mat­inu ef kröfu­hafar myndu rengja það fyrir dóm­stól­um.

Kröfu­hafar bank­anna voru ekki sáttir við þá áætlun sem lögð hafði verið fram. Þeir töldu hana ein­hliða og að þeir hefðu ekki haft mögu­leika á að gæta hags­muna sinna með almenni­legum hætti. Íslenskir ráða­menn voru smeykir um að kröfu­haf­arnir gætu, á grund­velli inn­lends og alþjóð­legs skipta­rétt­ar, eða á eign­ar­rétt­ar­á­kvæði stjórn­ar­skrá­ar­inn­ar, farið með deil­una fyrir dóm­stóla. Þar hrædd­ust þeir ekki ein­ungis mögu­legt tap heldur einnig áhrif þess að draga draga fjár­mögnun nýju bank­anna úr hófi. Ef ekki tæk­ist að fjár­magna þá og hefja vinn­una við að end­ur­skipu­leggja atvinnu­lífið yrðu áhrif krepp­unnar mun verri en þegar stefndi í. Auk þess blasti við sú blá­kalda stað­reynd að íslenska ríkið var ein­fald­lega ekki í stakk búið til að fjár­magna alla bank­ana þrjá. Það hefði þýtt auka­skuld­setn­ingu upp á nokkur hund­ruð millj­arða króna og auka vaxta­kostnað sem myndi fylgja henni.

Í huga Stein­gríms J. Sig­fús­son­ar, sem tók við emb­ætti fjár­mála­ráð­herra snemma árs 2009, og þeirra sem unnu náið með honum gerðu þessar aðstæður það að verkum að þrjár leiðir voru fær­ar: Að sam­komu­lag næð­ist við kröfu­hafa um end­an­legt virði þeirra eigna sem teknar voru yfir í nýju bank­anna, að gerð­ar­dómur yrði feng­inn til að skera úr um slíkt eða að haldið yrði áfram með ein­hvers konar upp­gjörs- og mats­ferli, þar sem við­bót­ar­virði eigna yrði skilað í þrota­bú­ið. Þeim þótti lang­skyn­sam­leg­asta leiðin á þeim tíma að ná sam­komu­lagi við kröfu­haf­ana. Sú afstaða stjórn­valda leiddi til þess að end­ur­reisn­ar­á­ætlun banka­kerf­is­ins var breytt þannig að ákveðið var að reyna að ná nið­ur­stöðu um virði eigna með samn­ingum frekar en með ein­hliða ákvörð­un.

Fyrsta hreina tveggja flokka vinstri stjórnin við völd

Fjár­mála­ráðu­neytið sá um við­ræður fyrir hönd nýju bank­anna. Til að leiða þær var Þor­steinn Þor­steins­son ráð­inn, vanur samn­inga­maður sem hafði meðal ann­ars starfað lengi hjá Nor­ræna fjár­fest­inga­bank­an­um. Síðar var alþjóð­lega ráð­gjafa­fyr­ir­tækið Hawk­point einnig fengið til að koma að við­ræð­unum fyrir Íslands hönd. Hinum megin við borðið sátu skila­nefndir gömlu bank­anna, studdar af full­trúum kröfu­hafa.

Á þessum tíma­punkti, snemma árs 2009, var fyrsta hreina tveggja flokka vinstri stjórnin nýsest að völdum á Íslandi. Stein­grímur J. Sig­fús­son fékk það verk­efni að bera ábyrgð á end­ur­skipu­lagn­ing­ar­vinn­unni. Það blasti við Stein­grími og stjórn­völdum að það yrði að koma bönk­unum í gang strax. Þeir yrðu að fá end­an­legan efna­hags­reikn­ing og þá yrði að fjár­magna hratt og örugg­lega. Án þess yrði ekk­ert tekið á vanda­málum atvinnu­lífs­ins og ein­stak­linga.

Samn­inga­við­ræð­urnar fóru að mestu leyti fram í Reykja­vík í hús­næði rík­is­sátta­semj­ara en einnig í London í hús­næði Hawk­point og undir lokin í Reykja­vík í höf­uð­stöðvum LOGOS, sem var ráð­gjafi skila­nefnda Glitnis og Lands­bank­ans. Við­ræð­urnar voru eðli­lega afar flókn­ar, bæði út frá fjár­málum og lög­fræði. Að þeim kom fjöldi ráð­gjafa fyrir hönd allra sem þær snertu. Þar á meðal voru fjöl­margar lög­fræði­stof­ur, bæði inn­lendar og erlend­ar, og alþjóð­legir bankarisar á borð við UBS, Morgan Stan­ley, Barclays og Deutsche Bank.

Deutsche Bank átti mikið undir á Íslandi. Full­trúar hans höfðu kvartað mikið við íslensk stjórn­völd vegna neyð­ar­laga­setn­ing­ar­innar sem gerði inn­lán að for­gangs­kröf­um. Vegna stærðar sinnar í kröfu­hafa­hópnum og mik­illa tengsla við Ísland um margra ára skeið var aðgengi full­trúa Deutsche Bank að íslenskum ráða­mönnum meira en margra ann­arra. Bank­inn gat því lagt fram ýmsar „lausnir“ á Íslands­vand­anum sem aðrir fengu ekki tæki­færi til að leggja fram.

Ein slík lausn, sem virt­ist fylgja tölu­verð alvara, var að bank­inn myndi koma inn í og leysa Ices­a­ve-­málið þegar deilur um það stóðu sem hæst. Deutsche Bank lagði til að bank­inn myndi yfir­taka allar Ices­a­ve-inn­stæð­urnar ásamt eignum á móti, eða gamla Lands­bank­ann allan, og gera síðan upp lág­marks­inn­stæður við Breta og Hol­lend­inga, sem höfðu þá þegar greitt slíkar út til Ices­a­ve-­reikn­ings­eig­enda í lönd­unum tveim. Sam­hliða þessu yrði end­ur­samið um greiðslur á við­bót­ar­greiðslum land­anna til inn­stæðu­eig­enda umfram lág­marks­trygg­ing­una (e. top-up) sem höfðu einnig verið greiddar út og gerðar að for­gangs­kröf­um. Deutsche Bank og fleiri kröfu­hafar voru á því að umfram­greiðsl­urnar ættu aldrei að fá for­gang og að hægt yrði að auka end­ur­heimtir almennra kröfu­hafa með því að láta reyna á það. 

Af þessu varð aldrei.

Hvernig voru bank­arnir end­ur­reist­ir?

Þann 20. júlí 2009 var skrifað undir ramma­samn­ing (e. Head of Terms) við Glitni og Kaup­þing um hvernig ætti að ná sátt við kröfu­haf­ana. Sam­bæri­legur samn­ingur var gerður við Lands­bank­ann 10. októ­ber sama ár. Ástæður þess að ekki var samið saman við alla bank­ana sam­tímis var að í kröfu­hafa­hópi Glitnis og Kaup­þings voru skulda­bréfa­eig­endur ráð­andi. Hjá Lands­bank­anum var ráð fyrir því gert að meiri líkur en minni væru á því að ekki myndi nást að end­ur­heimta nægi­lega mikið af pen­ingum til að gera upp við for­gangs­kröfu­hafa, sem voru að mestu leyti Ices­a­ve-inn­stæðu­eig­end­ur.  

Í grófum dráttum sner­ist sam­komu­lagið við kröfu­hafa Glitnis og Kaup­þings um að þrotabú bank­anna, fyrir hönd kröfu­hafa, myndu eign­ast uppi­stöð­una í nýju bönk­unum sem stofn­settir voru utan um hluta eigna og skulda þeirra. Þannig myndi við­bót­ar­virði þeirra eigna sem færðar voru yfir í nýju bank­anna alltaf renna til kröfu­haf­anna með ein­hverjum hætti, án þess að það þyrfti að fara mats­leið til þess. Á móti losn­aði íslenska ríkið undan því að fjár­magna þessa tvo banka. En það sem mestu skipti á þessum tíma­punkti var að ef kröfu­haf­arnir gengju að sam­komu­lag­inu myndu bank­arnir fljót­lega verða full­fjár­magn­aðir og til­búnir til að takast á við þau umfangs­miklu end­ur­reisn­ar­verk­efni sem blöstu við í atvinnu­líf­inu.

Ritað var undir aðal­samn­inga við Glitni og Kaup­þing í byrjun sept­em­ber, en síðar varð nauð­syn­legt að gera tvo breyt­ing­ar­samn­inga við Kaup­þing. Sam­kvæmt þeim eign­uð­ust kröfu­hafar 87 pró­sent í Arion banka og 95 pró­sent í Íslands­banka. Afgang­ur­inn yrði í eigu íslenska rík­is­ins. Þegar samn­ing­unum lauk kom í ljós að þær eignir sem færðar höfðu verið frá Glitni til Íslands­banka voru 52 millj­örðum krónum verð­mæt­ari en þær skuldir sem færðar voru þang­að. Íslands­banki gaf því út skulda­bréf fyrir þeirri fjár­hæð til þrota­bús­ins. Hins vegar reynd­ust þær eignir sem voru færðar til Arion banka 38 millj­örðum krónum verð­minni en yfir­færðar skuld­ir. Kaup­þing þurfti því að gefa út skulda­yf­ir­lýs­ingu til Arion banka. Glitnir not­aði skulda­bréfið sitt til að eign­ast sinn 95 pró­senta hlut í Íslands­banka en Kaup­þing þurfti að leggja Arion banka til nýjar eignir til að greiða fyrir 87 pró­senta eign­ar­hlut sinn, sem var lágmarks­eign­ar­hlutur sam­kvæmt þeim mörkum sem íslensk stjórn­völd höfðu sett í við­ræð­un­um.

Önnur staða hjá Lands­bank­anum

Eins og áður sagði var staðan önnur hjá Lands­bank­an­um. Þar var kröfu­hafa­hóp­ur­inn öðru­vísi sam­sett­ur, líkur á almennum end­ur­heimtum taldar minni, auk þess sem þáver­andi fjár­mála­ráð­herra hafði engan áhuga að láta stærsta end­ur­reista bank­ann frá sér. Ríkið skyldi eiga hann áfram. Það var póli­tísk ákvörðun rík­is­stjórn­ar­innar sem sat að völd­um.

Sam­komu­lagið sem gert var með Lands­bank­ann og var und­ir­ritað í des­em­ber 2009 var þannig að ríkið hélt 81,3 pró­senta hlut í bank­anum en kröfu­haf­arnir fengu 12,7 pró­sent. Sam­hliða gaf Lands­bank­inn hins vegar út tvö skulda­bréf. Ann­að, sem var upp á 260 millj­arða króna í erlendri mynt, átti að greið­ast til baka fyrir árs­lok 2018 vegna yfir­tek­inna eigna. Hitt, sem var svo­kallað skil­yrt skulda­bréf, var bundið við virð­is­þróun eigna í tveimur eigna­söfn­um, Pegasus og Pony. Annað er safn lána til stærri fyr­ir­tækja og hitt til smærri fyr­ir­tækja.

Lána­söfnin voru færð yfir í nýja Lands­bank­ann á lágu verði. Ef virð­is­aukn­ing ætti sér stað átti nýi Lands­bank­inn að fá 15 pró­sent hennar en 85 pró­sent áttu að renna til þrota­bús gamla bank­ans. Sá hluti sem átti að fara til þrota­bús­ins átti að greið­ast með skil­yrta skulda­bréf­inu. Ef virði þess næði 92 millj­örðum króna fyrir árs­lok 2012 átti þrota­búið auk þess að afhenda eign­ar­hlut sinn í nýja bank­anum til rík­is­ins og nýja bank­ans.

Skemmst er frá því að segja að eign­irnar voru mun verð­meiri en reiknað var með í upp­hafi. Í apríl 2013 var skil­yrt skulda­bréf upp á 92 millj­arða króna gefið út til þrota­bús­ins og um 17 pró­senta hlutur var í stað­inn afhentur íslenska rík­inu, sem á þar með 98 pró­senta hlut í nýja Lands­bank­an­um. Það sem upp á vant­ar, tveggja pró­senta hlut­ur, rann til Lands­bank­ans og á þar að mynda stofn fyrir kaupauka­kerfi starfs­manna. Virði þess hlutar var um 4,5 millj­arðar króna í lok árs 2012. Í yfir­lýs­ingu sem bank­inn sendi frá sér vegna kaupauka­kerf­is­ins snemma árs 2010 sagði að af „frum­kvæði kröfu­hafa var gert sam­komu­lag á milli skila­nefndar Lands­banka Íslands hf. (gamla bank­ans), fjár­mála­ráðu­neyt­is­ins f.h. rík­is­sjóðs og Lands­bank­ans (NBI hf.) um að hluti hluta­bréfa í NBI hf. sem skila­nefndin heldur nú á, myndi stofn fyrir kaupauka­kerfi sem næði til allra starfs­manna“.

Kaupauka­kerfið átti þannig að verða verð­laun fyrir starfs­fólk bank­ans ef það næði að inn­heimta lánin sem voru inni í Pegasus og Pony söfn­unum með meiri ávinn­ingi fyrir þrota­bú­ið. Eins konar rukk­un­ar­verð­laun.

Þessi skulda­bréf sem samið var um að greiða kröfu­höfum Lands­bank­ans í erlendum gjald­eyri voru í upp­hafi árs 2013 ein sýni­leg­asta ógnin sem til staðar var gagn­vart íslenskum fjár­mála­stöð­ug­leika. Íslend­ingar voru ein­fald­lega ekki að fram­leiða nægi­lega mik­inn gjald­eyri til að hægt yrði að greiða þessa hund­ruði millj­arða króna.

Minni en lagt var upp með í byrjun

Eftir að samið hafði verið við kröfu­haf­ana um bank­ana þrjá og verð­meta eignir þeirra var stof­nefna­hags­reikn­ingur þeirra 1.760 millj­arðar króna. Auk þess var svokölluð skil­yrt verð­mæta­aukn­ing upp á 215 millj­arða króna. 

Í ein­földu máli sner­ist hún um að auknum inn­heimtum af ýmsum lánum til fyr­ir­tækja var skipt á milli þrota­bú­anna og nýju bank­anna. Sam­tals gerðu þetta eignir upp á tæp­lega 2.100 millj­arða króna. Bank­arnir reynd­ust því vera minni en lagt var upp með í byrjun en þeir voru samt mjög vel fjár­magn­aðir og til­búnir til að takast á við þær miklu afskriftir sem óhjá­kvæmi­lega myndu fylgja end­ur­skipu­lagn­ingu á rúm­lega 2/3 hluta íslensks atvinnu­lífs.

Frétta­skýr­ingin byggir að hluta til á efni sem birt­ist áður í bók­inni Ísland ehf - Auð­menn og áhrif eftir hrun eftir Magnús Hall­dórs­son og Þórð Snæ Júl­í­us­son.