Hinn 14. desember var lagt fram frumvarp á Alþingi, sem Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra mælti fyrir. Þegar það er orðið að lögum, sem hefur ekki gerst enn, þá munu eigendur aflandskróna geta farið með fjármuni úr landi.
Segja má að þetta sé lokahnykkurinn í þeirri fordæmalausu fjárhagslegu endurskipulagningu sem Ísland hefur farið í gegnum frá því að neyðarlögum var beitt í október 2008 og fjármagagnshöftum komið á mánuði síðar.
Aflandskrónur, það er kvikar krónueignir í eigu erlendrar fjárfesta, eru nú rúmlega 80 milljarðar króna en á undanförnum árum hefur með markvissum hætti verið unnið að því að minnka þessa kviku krónueign. Már Guðmundsson, seðlabankastjóri, lét hafa eftir sér í desember síðastliðnum, þegar frumvarpið var kynnt, að brátt yrði aflandskrónuvandinn úr sögunni og það væri stórt og mikið skref.
Svo virðist sem þessi tímamót hafi hreyft við erlendum fjárfestum sem hafa verið nokkuð umsvifamiklir hér á landi í viðskiptum. Þeir hafa verið að selja eignir á Íslandi og fara með þær úr landi, sem hefur sett þrýsting á krónuna til veikingar. Seðlabankinn hefur brugðist við þessu með inngripum í viðskipti, þar sem hann hefur keypt gjaldeyri og þannig unnið á móti veikingu krónunnar. Fjóra viðskiptadaga í röð - föstudaginn fyrir viku, mánudaginn 8. janúar, þriðjudaginn 9. janúar og miðvikudaginn 10. janúar greip hann að minnsta kosti sjö sinnum inn í viðskipti, þar af þrívegis á þriðjudaginn og í það minnsta tvívegis á miðvikudag. Samanlagt hafa viðskipti seðlabankans verið upp á rúmlega fjóra milljarða króna.
Viðmælendur Kjarnans sögðu þetta óvenjulega tíð inngrip, og svo virtist sem ákveðið stefnuleysi réði ríkjum, hvað þetta varðaði. Már hefur sjálfur nefnt, að inngripastefnu bankans þurfi að skýra betur, og það sé vinna sem sé í gangi. Inngripin á gjaldeyrismarkaði eru öðru fremur til að koma meiri stöðugleika á markaðinn og draga úr óeðlilegum sveiflum. Inngripin virðast einnig skýrast af því, að það sé mat bankans að undirliggjandi stærðir í hagkerfinu bendi til þess að krónan hafi veikst óhóflega, meðal annars þegar áhyggjur komu fram vegna slæmrarstöðu flugfélaga.
Gengissveiflur krónunnar hafa verið hluti af íslenskum veruleika alla tíð og seðlabankinn vill draga úr þeim, meðal annars til að koma í veg fyrir of skaðleg áhrif á verðbólgu. Innan fjármagnashafta tókst að halda verðbólgunni í skefjum, en í um fjögur ár fór verðbólgan ekki yfir 2,5 prósent verðbólgumarkmiðið. Á meðan gjaldeyristekjurnar jukust jafnt og þétt, ekki síst vegna mikils vaxtar í ferðaþjónustu, þá styrkist gengi krónunnar, sem svo dró úr verðbólguþrýstingi.
Önnur tíð er nú á mörkuðum, en segja má að það hafi verið töluverð tímamót þegar fjármagnshöftum var aflétt. Á þeim tíma, á vormánuðum 2017, var eftirhrunsgóðærið í hámarki. Árleg hækkun fasteignaverðs mældist þá 23,5 prósent, hlutabréf höfðu hækkað umtalsvert árin á undan, ferðamenn heimsóttu landið sem aldrei fyrr, og endurskipulagning fjármálakerfisins hafði skapað alveg nýjan grundvöll til framtíðar litið, eins og rakið var í ítarlegri fréttaskýringu á þessum vettvangi í síðustu viku.
Frá þessum tíma hefur aðeins kólnað í hagkerfinu. Fjárfesting hefur í meira mæli færst úr landi enda má segja að mikil uppsöfnuð þörf hafi verið fyrir hendi, þegar kemur að erlendri fjárfestingu. Lífeyrissjóðir landsins hafa ekki síst verið duglegir við að fjárfesta utan landsteinana.
Eignir lífeyrissjóða námu 4.324 milljörðum króna í lok nóvember og hækkuðu um 57 milljarða króna, eða 1,4 prósent, frá síðasta mánuði. Þar af voru eignir samtryggingadeilda 3.894 milljarðar króna og séreignadeilda 431 milljarðar króna. Í lok nóvember námu innlendar eignir lífeyrissjóða 3.151 milljörðum króna. Þar af voru innlán í innlendum innlánsstofnunum 171 milljarðar króna og innlend útlán og markaðsverðbréf 2.851 milljarðar króna. Erlendar eignir lífeyrissjóða voru komnar upp í 1.173 milljarða króna í lok nóvember en það er 31 milljarða króna hækkun frá október. Hlutfall erlendra eigna af heild hjá lífeyrissjóðunum, hefur sjaldan verið hærra en nú, eða í kringum 26 prósent að meðaltali. Þeir hafa þó sett sér markmið um að hækka það verulega á næstu árum, eða upp í á bilinu 30 til 40 prósent.
Frá því í september hefur verið umtalsverður titringur á gjaldeyrismarkaði. Þar spilar inn í óvissan um framtíð WOW air. Ekki eru öll kurl komin til grafar enn þar sem samningaviðræðum bandaríska félagsins Indigo Partners, sem er með höfuðstöðvar í Arizona, og Skúla Mogensen, forstjóra og eiganda WOW air, er ekki lokið. Hinn 14. desember var tilkynnt að Indigo gæti fjárfest í félaginu upp á allt að 75 milljónir dala, um 9,4 milljarða króna.
Ekki liggur fyrir enn hvort samningar náist, en óhætt er að segja að vonir standi til þess. Ragnhildur Geirsdóttir, sem verið hefur aðstoðarforstjóri WOW air frá því í ágúst í fyrra, er hætt störfum hjá félaginu en hún tók við sem forstjóri Reiknistofu bankanna á dögunum.
Margir viðmælenda Kjarnans túlkuðu þetta sem neikvæð tíðindi fyrir WOW air, enda liggur fyrir að viðræðum við Indigo er ekki lokið. Skyndilegar breytingar eins og þessar, á forystu félagsins, geti varla verið tilviljun. En Skúli er þekktur fyrir allt annað en uppgjöf og neikvæðni. Hann hefur tjáð sig öðru hvoru á samfélagsmiðlum, í gegnum mikinn rússíbana sem hann og félagið hafa verið í undanfarna mánuði, vegna mikilla fjárhagserfiðleika, og hefur hann sagt að uppgjöf komi ekki til greina.
Miklar sveiflur hafa verið á gengi krónunnar samhliða þessum tíðindum og hafa augljóslega komið fram væntingar á markaði um að mögulega geti WOW air fallið, með tilheyrandi vandræðum fyrir hagkerfið. Þannig hefur markaðsvirði Icelandair, helsta keppinautar WOW air, sveiflast fram og til baka samhliða jákvæðum eða neikvæðum tíðindum af WOW air.
Seðlabankinn hefur látið til sín taka á gjaldeyrismarkaði að undanförnu, en þó eru viðskipti Seðlabankans óverulegur hluti af heildarveltunni, sé miðað við tölurnar í desember. Bankinn hefur þó verið virkari í inngripum sínum, nú í byrjun ársins, eins og áður segir.
Samkvæmt tölum sem Seðlabankinn birti fyrr í vikunni, þá nam heildarvelta á millibankamarkaði með gjaldeyri 145 milljónum evra, jafnvirði 20,1 milljörðum króna, í desember 2018. Hlutur Seðlabankans var 2 prósent af veltu mánaðar. Meðalgengi evru veiktist um 1,1 prósent milli mánaða gagnvart krónu, samkvæmt tölum seðlabankans.
Í byrjun ársins hefur það helst verið töluvert sala erlendra aðila á eignum, sem sett hefur þrýsting á krónuna til veikingar. Meðal annars Eaton Vance, sem fjallað er um hér að neðan, sem á mikilla hagsmuna að gæta hér á landi.
Sjóðir í stýringu bandaríska sjóðsstýringafyrirtækisins Eaton Vance hafa verið að kaupa íslensk hlutabréf frá því seint á árinu 2015. Í fyrrasumar áttu sjóðir þess um 67 milljarða króna, aðallega í hlutabréfum og óverðtryggðum ríkisskuldabréfum. Auk þess höfðu sjóðirnir veitt tveimur stærstu hagnaðardrifnu leigufélögum landsins, Almenna leigufélaginu og Heimavöllum, lán upp á samtals tæplega átta milljarða króna.
Heimildir Kjarnans herma að Eaton Vance hafi verið að losa um íslenskar eignir sínar að undanförnu og í kjölfarið skipt íslenskum krónum í erlenda gjaldmiðla. Það hafi, sökum umfangs viðskipta Eaton Vance hérlendis, haft mikið áhrif á gengisjöfnuð og meðal annars verið ástæða þess að Seðlabanki Íslands þurfti að grípa inn í gjaldeyrismarkað með ítrekuðum hætti á undanförnum dögum.Staðan á alþjóðamörkuðum hefur verið krefjandi undanfarin misseri og mörg alþjóðleg eignastýringafyrirtæki á borð við Eaton Vance hafa verið að endurskipuleggja eignasöfn sín vegna hennar.
Samkvæmt yfirliti yfir fjárfestingar sjóða Eaton Vance, sem var birt á vef bandaríska verðbréfaeftirlitsins í lok síðasta árs, áttu sjóðirnir hlutabréf í 15 skráðum íslenskum félögum í lok júlí. Sjóðirnir heita Global Opportunities Portfolio, Global Macro Portfolio, Global Macro Absolute Return Advantage Portfolio, Global Macro Capital Opportunities Portfolio, JNL/Eaton Vance Global Macro Absolute Return Advantage Fund, Pacific: IGPACSEL/Pacific Select Fund Global Absolute Return Fund og PF Global Absolute Return Fund.
Til að setja umfangið í samhengi þá eru 18 félög skráð á Aðalmarkað íslensku Kauphallarinnar. Sjóðir Eaton Vance hafa því verið að fjárfesta í þeim nær öllum. Sem dæmi um umfangið áttu tveir sjóðir Eaton Vance 9,22 prósent í Símanum í upphafi árs sem gerði þá að þriðja stærsta hluthafa félagsins. Ekki er útilokað að sjóðir fyrirtækisins eigi enn meira í félaginu en það sem greint er frá á yfirliti yfir 20 stærstu hluthafa þess. Sjóðir Eaton Vance voru líka á meðal stærstu 20 hluthafa í öllum þremur skráðu fasteignafélögunum: Eik, Reitum og Reginn. Þeir áttu sömuleiðis hluti í öllum skráðu tryggingafélögum landsins: Sjóvá, TM, og VÍS.
Þeir áttu 6,39 prósent í smásölurisanum Högum samkvæmt síðustu uppgefnu hluthafaupplýsingum þess félags og 3,3 prósent í helsta samkeppnisaðila þess Festi. Þá hafa sjóðir Eaton Vance einnig átt hluti í HB Granda, Eimskip, Marel og Icelandair að ógleymdu Heimavöllum, þar sem eignarhluturinn nemur um 1,3 prósentum. Frá því að Eaton Vance hóf að fjárfesta í íslenskum hlutabréfum hafa sjóðir fyrirtækisins ekki einungis getað hagnast á hækkandi virði þeirra bréfa sem hafa hækkað, heldur einnig á sveiflum á íslensku krónunni, sem er mun sterkari í dag en hún var þegar þeir hófu uppkaup á bréfunum á árinu 2015.
Sjóðir Eaton Vance á meðal stærstu aflandskrónueigenda hérlendis. Um mitt ár 2016 áttu þeir, ásamt sjóðum fyrirtækisins Autonomy Capital LP, um 30 prósent af eftirstandandi aflandskrónuhengju, sem hefur minnkað umtalsvert síðan þá. Eaton Vance var einnig mjög umfangsmikið í vaxtamunaviðskiptum hérlendis um tíma. Sumarið 2016 gerði Seðlabanki Íslands vogunarsjóðunum sem áttu uppistöðu eftirstandandi aflandskróna tilboð sem hljóðaði upp á það að þeir gætu fengið hverja evru á 190 krónur. Eaton Vance var á meðal þeirra sem höfnuðu því tilboði.
Í dag er skráð gengi evru tæplega 136 krónur sem þýðir að þeir fá um 40 prósent fleiri evrur fyrir krónurnar sínar en þeir hefðu fengið í júní 2016, hefðu þeir gengist við tilboði Seðlabanka Íslands. Eaton Vance og Autonomy Capital kvörtuðu til Eftirlitsstofnunar EFTA (ESA) og héldu því fram að aðgerðir íslenskra stjórnvalda til að losa fjármagnshöft hafi falið í sér ólögmæta eignaupptöku og brot á jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar. Í nóvember 2016 komst ESA að þeirri niðurstöðu að lagasetning Íslands um meðferð aflandskrónueigna væri í samræmi við skuldbindingar Íslands gagnvart EES-samningnum.
Annað sem hefur sett þrýsting á gengi krónunnar, samkvæmt viðmælendum Kjarnans, eru væntingar um að kjaraviðræður fari mögulega á versta veg, og endi með verkföllum. Eins og mál standa nú þá bendir fátt til þess að atvinnurekendur og stéttarfélög nái saman um kaup og kjör, en samningar losnuðu um áramót. Himinn og haf er á milli krafna stéttarfélaga og síðan mats atvinnurekenda á því hversu mikið er hægt að hækka laun.
Könnun meðal atvinnurekenda sýnir að þeir telja að laun geti hækkað um 1,9 prósent, en ekki meira en það. Kröfur stéttarfélaganna eru að laun hækki um 20 til 30 prósent, og að lægstu laun hækki úr 300 þúsund í 425 þúsund. Hættan er sú að þessar viðræður sigli í strand, með þeim áhrifum að gengi krónunnar falli. Það getur svo hleypt meira lífi í verðbólgudrauginn.
Erfitt er þó að spá fyrir um hvernig málum mun lykta. Stundum koma lausnirnar hratt og óvænt fram, þó langt virðist í land. Augljóst er að reyna mun á Bryndísi Hlöðversdóttur, ríkissáttasemjara, við að brúa bilið og ná aðilum vinnumarkaðarins saman um nýja þjóðarsátt. Deilurnar eru nú þegar komnar inn á hennar borð að hluta til.
Seðlabanki Íslands er, þrátt fyrir allt, í góðri stöðu til að takast á við gengissveiflur og óvænt áföll. Hreinn gjaldeyrisforði, þ.e. erlendar eignir að frádregnum erlendum skammtíma skuldum, nam um 769,1 milljörðum króna í lok nóvember samanborið við um 760,6 milljarða í lok október. Mikill forði hefur safnast upp í góðæri síðustu ára, sem gefur seðlabankanum færi á því að reyna að halda stöðugleika á gengi krónunnar. Ekki er þó á vísan að róa í þeim efnum, eins og sagan sýnir.
Í skýrslu Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands um umsvif lífeyrissjóða í íslensku efnahagslífi sem skilað var til forsætisráðuneytisins 24. október 2017 og var birt opinberlega í janúar 2018, kom fram að í lok árs 2016 hafi íslenskir lífeyrissjóðir átt um þriðjung af heildarfjármunum á Íslandi. Þar var því spáð að ef lífeyrissjóðirnir skili 3,5 prósent raunávöxtun á ári mun hlutur þeirra í heildarfjármunaeign á Íslandi fara í 35 prósent árið 2030. 30 árum síðar, árið 2060, er reiknað með að sjóðirnir muni eiga 40 prósent af heildarfjármunum á Íslandi.
Það sem hefur flýtt fyrir eignamyndun íslenskra lífeyrissjóða innanlands voru auðvitað fjármagnshöft, sem voru í gildi á Íslandi frá því í nóvember 2008 og fram á vormánuði 2017. Árið 2006 áttu íslensku lífeyrissjóðirnir til að mynda um sex prósent allra skráðra hlutabréfa á Íslandi. Áratug síðar áttu þeir 41 prósent þeirra. Árið 2006 áttu lífeyrissjóðirnir 41 prósent allra markaðsskuldabréfa og víxla á Íslandi. Tíu árum síðar hafði hlutfallið hækkað í tæp 70 prósent. Ástæðan þessarar miklu samþjöppunar var einföld: inn í lífeyrissjóðina streymdu sífellt meira nýtt fjármagn frá sjóðsfélögum sem þurfti að ávaxta og þeir máttu ekki nota það til að fjárfesta annars staðar en á Íslandi.Hagfræðistofnun komst að þeirri niðurstöðu að miklar fjárfestingar lífeyrissjóða á innlendum markaði geti þrýst eignaverði upp á við. „Af þeirri ástæðu gæti verið ráðlegt að halda fjárfestingum hér á landi í hófi. Rök mæla ekki einungis gegn því að sjóðirnir setji stóran hluta af eignum sínum undir í einu landi - og því litlu - heldur getur líka verið óvarlegt að hætta stórum hluta eigna á sama stað og tekna er aflað. Þá eru í skýrslunni færð rök fyrir því að sérlega áhættusamt sé fyrir lífeyrissjóðina að leggja mikið undir á íslenskum hlutabréfamarkaði. Undanfarinn aldarfjórðung hefur gengi íslenskra hlutabréfa sveiflast meira en heimsvísitala hlutabréfa í krónum talið.“ Það var því mat stofnunarinnar að hlutfall erlendra eigna lífeyrissjóða eigi á næstu 25 árum að hækka úr 22 prósent, líkt og þær eru nú, í 42 prósent. Þá fjallaði Hagfræðistofnun um þær raddir sem hefðu heyrst um að stórfelld eignakaup lífeyrissjóða erlendis geti veikt gengi krónunnar. Niðurstaða stofnunarinnar var sú að það geti hugsanlega gerst, en að þau áhrif yrðu sennilega ekki mikil.
Nú hefur það hins vegar raungerst, að lífeyrissjóðirnir hafa stóraukið erlenda fjárfestingu sína. Samhliða hefur gengi krónunnar veikst, þótt að það sé ekki hægt að skýra þá veikingu, eða sveiflurnar sem krónan hefur upplifað undanfarin misseri, einvörðungu með því. Minni fjárfestingar lífeyrissjóða innan lands leiddu meðal annars til þess að velta á íslenska hlutabréfamarkaðinum dróst saman um 19 prósent á síðasta ári. Samanlagt markaðsvirði allra þeirra félaga sem skráð voru á markað í árslok 2017 dróst saman á síðasta ári.
Þetta eru skýrar vísbendingar um að þvinguð uppkaup lífeyrissjóða á innlendum eignum, vegna þess að þeir gátu ekki keypt neitt annað, séu ekki lengur vandamál og því eru lífeyrissjóðirnir hættir að ýta eignaverði upp á við að ósekju. Samhliða hefur borið á því að erlendir vogunarsjóðir, sem hafa verið umsvifamiklir í stórum veðmálum hérlendis, séu farnir að skipta spilapeningunum sínum út fyrir alþjóðlegar myntir, og færa fjárfestingu sínu að hluta úr landi. Með tilheyrandi áhrifum á gengi íslensku krónunnar.
