Vog­un­ar­sjóðir hafa eign­ast stóran hlut í íslenskum við­skipta­banka. Þeir eru auk þess með kaup­rétt á hlut sem myndi gera þá að meiri­hluta­eig­anda í þeim banka, sem heitir Arion banki. Sá sem seldi þessum vog­un­ar­sjóðum þennan banka er félagið Kaup­þing ehf. Það er félag utan um eft­ir­stand­andi eignir banka sem fór eft­ir­minni­lega á hlið­ina í októ­ber 2008 með gríð­ar­legum sam­fé­lags­legum áhrif­um.

Vog­un­ar­sjóð­irnir sem voru að kaupa hlut­inn í Arion banka eru líka stærstu eig­endur Kaup­þings ehf. Þeir fjórir aðilar sem að kaup­unum standa eiga sam­tals 66 pró­sent í Kaup­þingi. Þeir eru því að kaupa hlut­inn af sjálfum sér.

Af hverju eru þeir að kaupa íslenskan banka?

Þegar til­kynnt var um kaupin um síð­ustu helgi virt­ust ansi margir him­in­lif­andi. Það var reynt að selja þetta sem frá­bærar frétt­ir. Banka­stjóri Arion banka sagði að kaupin sýndu að nýju eig­end­urnir trúi „því að fram­tíð bank­ans sé björt.“ For­stjóri Kaup­þings sagði við­skipti vog­un­ar­sjóð­anna vera „sterkt merki um trú þeirra á Íslandi og ekki síður á Arion banka.“ Bjarni Bene­dikts­son for­sæt­is­ráð­herra sagði að „við­skiptin sem slík eru mikið styrk­leika­merki fyrir íslenskt efna­hags­líf “ og að það væri „ljóst að íslenska krónan hefur ekki reynst fyr­ir­staða í þessum við­skipt­u­m.“ Bene­dikt Jóhann­es­son, fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, sagði: „Sjóð­irnir eru að veðja með bank­anum og Íslandi. Það er öfugt veð­mál en fyrir hrun þegar veðjað var gegn Íslandi. Það er hægt að horfa á það jákvætt.“

Þetta er allt þvæla. Þeir sem stýra vog­un­ar­sjóðum eru erkikap­ít­alist­ar. Til­gangur þeirra er bara einn: að græða eins mikið af pen­ingum og þeir geta á sem skemmstum tíma. Þeir eru ekk­ert óheið­ar­legir með það. Sá til­gangur kemur skýrt fram í stefnu þeirra flestra. Hluti af þeirri stefnu er þó líka að tala opin­ber­lega á þann hátt sem sjóð­irnir telja að þeir sem verið er að græða á vilji að þeir tali. Þetta eru eld­klárir ein­stak­lingar sem kunna sinn leik upp á tíu. Og víla ekk­ert fyrir sér að blása sápu­kúlum upp um óæðri end­ann á íslenskum stjórn­mála- og emb­ætt­is­mönnum ef það skilar þeirri nið­ur­stöðu sem þeir vilja.

Þessir aðilar hafa þegar mok­grætt á því að kaupa kröfur á fallna íslenska banka og eru búnir að semja við íslensk yfir­völd um hversu mikið af þeim hagn­aði þeir mega fara með heim til sín og dreifa til þeirra ein­stak­linga og félaga sem standa nafn­lausir að baki hverjum sjóði fyrir sig. Kaupin á Arion banka af sjálfum sér er ekk­ert annað en liður í því að liðka fyrir þeirri útgreiðslu.

Salan færir Kaup­þing nefni­lega nær því að greiða út 81 millj­arð króna til eig­enda sinna. Þá pen­inga má ekki greiða fyrr en búið er að greiða upp skulda­bréf sem Kaup­þing gaf út til íslenskra stjórn­valda upp á 84 millj­arða króna. Salan á Arion mun gera þeim kleift að greiða upp það skulda­bréf. Þetta er helsta ástæða þess að þrír vog­un­ar­sjóðir og sjálft krúnu­djá­snið í alþjóð­legum fjár­fest­inga­banka­heimi, Gold­man Sachs, eru að makka saman að kaupa í íslenskum við­skipta­banka. Þetta er ástæðan fyrir því að þeir eru að greiða eins lágt verð og þeir kom­ast upp með fyrir hlut­inn. Það og sú stað­reynd að þrátt fyrir frekar slakan und­ir­liggj­andi rekstur íslenskra við­skipta­banka, og engar vænt­ingar um neinn veru­legan vöxt þeirra, þá eiga þeir fullt af eigin fé sem hægt verður að tappa af í nán­ustu fram­tíð. Eigið fé Arion banka var til að mynda 211 millj­arðar króna um síð­ustu ára­mót.

Af hverju skiptir máli hver á banka?

Bankar hafa gríð­ar­leg áhrif á líf okk­ar. Það ættum við Íslend­ingar að vita manna best. Fyrir átta og hálfu ári hrundi spila­borg banka­gosa, sem hafði vaxið svo mikið á vængjum ódýrs láns­fjár og vaxta­muna­við­skipta að hún var tólf sinnum stærri en þjóð­ar­fram­leiðsla litla rík­is­ins, yfir okk­ur. Afleið­ing­arnar urðu eft­ir­far­andi: hrun gjald­mið­ils, atvinnu­leysi fór í tveggja stafa tölu, rík­is­sjóður fór úr því að vera nær skuld­laus í að verða gríð­ar­lega skuld­sett­ur, Ísland þurfti að fara í áætlun hjá Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóðnum eins og þriðja heims ríki til að fá fyr­ir­greiðslu svo hægt yrði að reka báknið okkar áfram, verð­bólga fór í 18,6 pró­sent, neyð­ar­lög tóku gildi, fjár­magns­höft voru sett á og allt traust milli almenn­ings og stofn­ana sam­fé­lags­ins nán­ast hvarf og hefur ekki verið end­ur­heimt.

Það má segja að heilög þrenn­ing hafi orsakað þetta. Í fyrsta lagi með­virkt og barna­legt opin­bert kerfi, með blá­eygða stjórn­mála­menn í aðal­hlut­verki. Í öðru lagi banka­menn sem lán­uðu lélegum tengdum aðilum allt of mikið af pen­ing­um, fjár­mögn­uðu eigin hluta­bréf í mæli sem aldrei áður né síðar hefur sést í heim­inum (og urðu með því upp­vísir að for­dæma­lausri mark­aðs­mis­notk­un) og þegar erlendu lána­lín­urnar lok­uð­ust fóru að grípa til aðgerða sem gerðu afleið­ing­arnar miklu verri. Í þriðja lagi vegna þess að stórir aðil­ar, t.d. vog­un­ar­sjóð­ir, sáu brjál­æð­is­leg gróða­tæki­færi í því að spila á litla örhag­kerfið og litla gjald­mið­il­inn okkar en forð­uðu sér nægi­lega tím­an­lega til að þurfa ekki að taka á sig högg­ið. Þeir voru hins vegar mættir strax aftur til að græða á ringul­reið­inni sem skap­að­ist í kjöl­far­ið.

Bankar eru því mjög sam­fé­lags­lega mik­il­væg­ir. Þess vegna voru allir föllnu bank­arnir end­ur­reistir af rík­inu með handafli utan um inn­stæður og inn­lendar eign­ir. Heim­ili og fyr­ir­tæki voru þvegin í gegnum þessa banka. Þeir hafa enn mikið vald yfir afdrifum beggja. Og móta til­veru okkar meira en góðu hófi gegn­ir.

Við erum fljót að gleyma

Það er ekki ár liðið frá því að íslenskt sam­fé­lag fór á hlið­ina vegna Panama­skjal­anna. Und­ir­liggj­andi í þeirri ólgu var að almenn­ingur sætti sig ekki við það að yfir­stétt Íslend­inga lifði ekki í sama veru­leika og hann, heldur kom sér undan tug millj­arða skatt­greiðslum og faldi fé sem orðið hafði til í íslensku efna­hags­kerfi á aflandseyjum þar sem kröfur um upp­lýs­inga­gjöf eru eng­ar. Með því að gera þetta kom þessi hópur sér undan því að taka þátt í aðlög­un­inni sem við öll hin sem fáum bara borgað í íslenskum krónum og lifum mán­uði til mán­aðar þurftum að taka á okkur í gegnum geng­is­fall og aðrar búsifj­ar.

Gagn­sæi og opnun urðu tísku­orð stjórn­mál­anna. Traust og sátt yrði ekki end­ur­heimt fyrr en að við værum búin að inn­leiða kerfi þar sem allt er uppi á borð­um. Í stefnu­yf­ir­lýs­ingu þeirrar rík­is­stjórnar sem tók við völdum fyrir tveimur mán­uðum kemur gagn­sæi t.d. fyrir sex sinn­um.

Nú er hins vegar verið að selja banka sem ríkið end­ur­reisti með handafli til hóps erkikap­ít­alista. Banka sem ríkið hefur sýnt í verki að það muni gang­ast í ábyrgð á, að minnsta kosti að hluta, ef illa fer. Banka sem Seðla­banki Íslands þarf að þjón­usta og sjá t.d. til þess að hafi nægj­an­legt aðgengi að lausu fé.

Kaup­end­urnir hafa m.a. nýverið greitt á þriðja tug millj­arða króna í sektir fyrir að múta emb­ætt­is­mönnum í Afr­íku. Einn þeirra var í vik­unni færður í rusl­flokk af mats­fyr­ir­tæki. Þeir pössuðu upp á að eiga bara 9,99 pró­sent hver í Arion banka en ekki 10 pró­sent, sem hefði þýtt að þeir væri virkir eig­endur og hefðu þurft að fara í gegnum hæf­is­mat. Þeir munu aldrei nokkurn tím­ann gefa upp hvaða ein­stak­lingar eru á bak við fjár­fest­ingar þeirra. Þeir eru skráðir með end­an­legt heim­il­is­festi á Cayma­n­eyjum eða öðrum þekktum aflandseyjum vegna „skatta­hag­ræð­is“. Það er ekk­ert opið né gagn­sætt við neinn þess­ara aðila.

Það er ekki vilji til að breyta

Þrátt fyrir að banka­hrun hafi skil­greint til­veru okkar árum sam­an, og valdið gríð­ar­legu sam­fé­lags­legu tjóni, hefur ekki verið mótuð nein alvöru stefna hér­lendis um hvernig fjár­mála­kerfi við eigum að byggja upp. Hvernig kerfi myndi nýt­ast íslensku sam­fé­lagi best. Eina stefnan sem er við lýði hjá sitj­andi rík­is­stjórn er sú að aðrir en ríkið eigi að eiga banka. Mark­að­ur­inn eigi að sjá um fjár­mála­þjón­ust­una. En við erum búin að reyna það. Þá þurfti ríkið og almenn­ingur að hreinsa upp í nokkur ár eftir að kap­ít­alist­arnir og mark­að­ur­inn brugð­ust gjör­sam­lega því trausti sem þeim var sýnt.

Ýmsir stjórn­mála­menn segja að það sé í raun ekk­ert hægt að gera neitt varð­andi sölu á Arion banka. Hann sé nú þegar að mestu í eigu einka­að­ila sem hljóti að mega selja þá eign, jafn­vel þótt þeir séu sjálfir á kaup­hlið­inni.

Það bara ódýr fyr­ir­slátt­ur. Lög­gjaf­inn mótar umgjörð sam­fé­lags­ins með lögum og regl­um. Hann getur mótað það algjör­lega eftir sínu höfðu hvers konar fjár­mála­kerfi hann vill, hverjir megi eiga banka í slíku kerfi og hvort við­skipta­banka­starf­semi sé heimil í sama fyr­ir­tæki og stundar áhættu­saman fjár­fest­inga­banka­rekst­ur. Vanda­málið er að lög­gjaf­inn, og kannski aðal­lega fram­kvæmd­ar­valdið sem ræður því sem það vill í þing­inu, vill ekk­ert breyta þessu. Það er ein­beittur vilji valda­manna sem drífur þá þróun sem við erum föst í áfram.

Enn og aftur er verið að taka snún­ing á okk­ur. Sömu aðilar og tóku snún­ing á okkur í gervi­upp­gangnum fyrir hrunið og sömu aðilar og högn­uð­ust ævin­týra­lega á end­ur­reisn­inni hér sem kröfu­hafar eru að taka einn hring í við­bót áður en þeir fara með ávinn­ing­inn heim. Þeim er alveg sama um íslenskt sam­fé­lag. Þeir vilja bara græða sem mest á sem skemmtum tíma og fara síðan til að skipta ávinn­ingnum milli huldu­mann­anna sem standa að baki skrýtnu nöfn­unum sem skráð eru á hlut­haf­alist­anna. Þeir eru ekki að fjár­festa hér vegna þess að þeir telja að fram­tíð Arion banka sé björt, ekki vegna þess að þeir hafa svo mikla trú á Arion banka, ekki vegna þess að þeir eru að veðja með íslenskum bönkum og íslensku efna­hags­kerfi.

Með orð­skrúð er verið að fela það sem raun­veru­lega er að eiga sér stað. Það er verið að hafa okkur að fífl­um. Og það virð­ist vera að þeir sem það eru að gera muni enn og aftur kom­ast upp með verkn­að­inn.