Um alda­mótin 2000 mót­aði rík­is­stjórn Sjálf­stæð­is­flokks og Fram­sókn­ar­flokks­ins stefnu um einka­væð­ingu rík­is­bank­anna, Lands­bank­ans og Bún­að­ar­bank­ans. I kjöl­farið unnu bank­arn­ir, rík­is­stjórnin og for­seti Íslands, Ólafur Ragnar Gríms­son, ötul­lega að Útrásinni svoköll­uðu. Bank­arnir áttu að sækja mark­visst inn á erlenda fjár­mála­mark­aði og gera Ísland að einni af öfl­ug­ustu mið­stöðvum fjár­málaum­svifa í heim­in­um. Í þessu skyni opn­aði Lands­bank­inn til dæmis sér­staka inn­láns­reikn­inga í Bret­landi og Hollandi þar sem boðið var uppá betri kjör en almennt tíðk­að­ist. Reikn­ing­arnir þóttu skjótt væn­legir til ávöxt­unar og bank­inn var almennt tal­inn örugg­ur, enda um nor­rænan og þar með traustan banka að ræða. Þessir reikn­ingar fengu síðar heitið Ices­a­ve-­reikn­ing­ar.

Í Hrun­inu í októ­ber 2008 urðu allir íslensku bank­arnir gjald­þrota. Sam­an­lagt var gjald­þrot þeirra hið þriðja mesta banka­gjald­þrot í sög­unni. Stjórn­völd í Bret­landi og Hollandi greiddu eig­endum Ices­a­ve-­reikn­inga inni­stæður þeirra og gerðu síðan kröfu á hendur íslenska trygg­ing­ar­sjóðnum og íslenska rík­inu um end­ur­greiðslu. Sam­tals var krafan á gengi íslensku krón­unnar á slita­degi Lands­bank­ans, 22. apríl 2009, um 671 millj­arður íslenskra króna.

Hrunið - Rof á Sam­fé­lags­sátt­mál­anum

Íslensk stjórn­völd stóðu frammi fyrir nær óleys­an­legum verk­efnum eftir Hrunið – ekki síst þeim að semja við Breta og Hol­lend­inga um Ices­ave kröfur þeirra. Alþjóða gjald­eyr­is­sjóð­ur­inn gerði nán­ast að skil­yrði fyrir lán­veit­ingum að Íslend­ingar næðu slíkum samn­ing­um. Sama gerðu nor­rænu þjóð­irn­ar. Traust nágranna­þjóð­anna og Banda­ríkj­anna á Íslandi var við frost­mark og tor­veld­aði öll sam­skipti lands­ins við umheim­inn.

Skoðanakannanir birtu mynd af þjóð­fé­lagi þar sem þorri þjóð­ar­innar taldi stjórn­mál lands­ins gegn­sýrða af spill­ingu. Fyrir Hrunið töldu 30 pró­sent svar­enda spill­ingu vera „frekar“ eða „mjög“ útbreidda meðal stjórn­mála­manna, en í kjöl­far Hruns­ins sögðu um 70 pró­sent svar­enda svo vera. Sam­fé­lags­sátt­máli og stjórn­skipun lýð­veldis bygg­ist á trún­að­ar­sam­bandi milli almenn­ings og vald­hafa. Rof í sam­fé­lags­átt­mál­anum vegur bein­línis að grunn­stoðum sér­hvers lýð­ræð­is­rík­is.

Íslensk stjórn­völd milli steins og sleggju

Rík­is­stjórn Sam­fylk­ingar og VG var í mjög þröngri stöðu til að semja um Ices­a­ve. Ann­ars vegar var krafa Breta og Hol­lend­inga um bætur vegna greiðslna þeirra til inni­stæðu­eig­enda vegna Ices­a­ve. Samn­ings­staða þeirra gegn Íslend­ingum var sterk, ekki síst vegna stuðn­ings frá alþjóð­legum fjár­mála­stofn­un­um. Hins vegar stóðu íslensk stjórn­völd gagn­vart sundraðri og reiðri þjóð sem taldi sig svikna í tryggðum af eigin vald­höf­um. Jóhanna Sig­urð­ar­dóttir for­sæt­is­ráð­herra naut að vísu víð­tæks trausts almenn­ings en varla til að semja um að Íslend­ingar greiddu, ofan á allt ann­að, skuldir sem íslenskir banka­menn höfðu stofnað til erlend­is. For­seti Íslands, Ólafur Ragnar Gríms­son, var heldur ekki í neinni stöðu til að gegna for­ystu­hlut­verki í Ices­a­ve-­samn­ing­um. „Guð­faðir útrás­ar­inn­ar“ hafði til að mynda stuttu fyrir Hrun gert sér sér­staka ferð til Evr­ópu til að full­vissa umheim­inn um að efa­semdir um styrk­leika íslensku bank­anna væru algjör­lega úr lausu lofti gripn­ar.

For­set­inn stað­festir Ices­a­ve-lög

Þrátt fyrir slæma samn­ings­stöðu Íslands þurfti að ná samn­ingum um Ices­a­ve. Í árs­byrjun 2009 var skipuð sér­stök samn­inga­nefnd og var Svavar Gests­son, sendi­herra, for­mað­ur; einnig sátu í nefnd­inni fimm aðrir íslenskir emb­ætt­is­menn. Í júní 2009 var und­ir­ritað sam­komu­lag við Breta og Hol­lend­inga. Til mót­mæla kom á Aust­ur­velli þjóð­há­tíð­ar­dag­inn 17. júní og í skoð­ana­könnun sagð­ist ein­ungis fimmt­ungur svar­enda vera sam­þykkur sam­komu­lagi rík­is­stjórn­ar­innar en þrír af hverjum fimm sögð­ust á móti. Á Alþingi voru mjög skiptar skoð­an­ir. Innan rík­is­stjórn­ar­innar var meira að segja and­staða gegn sam­komu­lag­inu sem end­aði með því að Ögmundur Jón­as­son sagði af sér emb­ætti heil­brigð­is­ráð­herra. Ljóst var að ekki yrði mögu­legt að koma mál­inu óbreyttu í gegnum þing­ið. Var þá gripið til þess ráðs að Alþingi setti marg­vís­lega fyr­ir­vara við sam­þykkt sína við samn­ing­ana. Þannig tókst að að fá meiri­hluta­stuðn­ing á Alþingi. Allir 34 stjórn­ar­þing­menn­irnir greiddu atkvæði með en stjórn­ar­and­staðan var klofin í and­stöðu sinni; þing­menn Fram­sókn­ar­flokks og Hreyf­ing­ar­innar voru á móti en þing­menn Sjálf­stæð­is­flokks­ins sátu hjá.

Forsetinn stað­festi frum­varpið í byrjun sept­em­ber 2009. Ólafur Ragnar gat þess sér­stak­lega að sér hefðu borist áskor­anir frá um tíu þús­und Íslend­ingum um að synja lög­unum stað­fest­ingar og gefa þannig þjóð­inni síð­asta orð­ið. Á móti kæmi, sagði for­set­inn, að fyr­ir­var­arnir væru „nið­ur­staða sam­vinnu full­trúa fjög­urra þing­flokka í fjár­laga­nefnd Alþingis og byggir á til­lögum fjölda sér­fræð­inga á almennum vett­vangi“ og tækju mið af „sann­gjörnum rétti þjóð­ar­inn­ar, hags­munum Íslend­inga á kom­andi árum og alþjóð­legri sam­á­byrgð“. For­set­inn hefði því ákveðið að stað­festa lögin með til­vísun til fyr­ir­vara Alþing­is.

Bretar og Hol­lend­ingar höfn­uðu fyr­ir­vara Alþing­is. Áfram var því ósamið í Ices­ave deil­unni. Rík­is­stjórn­ar­flokk­arnir voru að mestu sam­stíga um „sann­gjarna“ samn­inga í mál­inu. Ljóst var að þing­flokkur Sjálf­stæð­is­flokks­ins myndi ekki beita sér gegn slíkum samn­ingi. Síð­ast en ekki síst lýsti for­seti Íslands yfir að Íslend­ingar sam­þykktu „al­þjóð­lega sam­á­byrgð“ að því gefnu að jafn­framt yrði gætt að því að leggja ekki of miklar byrðar á herðar Íslend­inga. Þannig var greiðslu­skylda Íslend­inga sam­þykkt með fyr­ir­vara um að end­ur­greiðsl­urnar ógn­uðu ekki lífs­af­komu þjóð­ar­inn­ar.

For­set­inn sem bjarg­vætt­ur?

Svav­ars­nefndin hélt samn­inga­við­ræðum áfram og í októ­ber 2009 var und­ir­rit­aður við­auka­samn­ingur við fyrri samn­ing við Breta og Hol­lend­inga. Eins og áður þurfti Alþingi að sam­þykkja laga­frum­varp samn­ingnum til stað­fest­ing­ar.

Þing­heimur og þjóðin öll skipt­ist í tvær fylk­ingar eftir afstöðu til „Svav­ars­samn­ings­ins“. Stuðn­ings­menn töldu sam­komu­lagið ásætt­an­legt; leysa þyrfti deil­una til að end­ur­reisn efna­hags­lífs og fjár­mála­kerf­is­ins gæti haldið áfram í sam­vinnu við Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóð­inn. And­stæð­ing­arnir sögðu aftur á móti að horfið væri frá fyr­ir­vörum Alþingis og sam­komu­lagið leggði tak­marka­lausar og íþyngj­andi skuld­bind­ingar á þjóð­ina. Virtir lög­fræð­ingar töldu lög af þessu tagi ekki stand­ast kröfur 40. grein stjórn­ar­skrár „um skýra og afdrátt­ar­lausa laga­heim­ild”. Atkvæða­greiðslan í þing­inu fór nán­ast algjör­lega eftir afstöðu til rík­is­stjórn­ar­inn­ar: 33 þing­menn með en 30 á móti. Rík­is­stjórnin stóð mjög löskuð eft­ir. Henni hafði mis­tek­ist að breikka stuðn­ing við sam­komu­lag út fyrir raðir stjórn­ar­þing­manna. Einnig felldi Alþingi naum­lega að halda þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu um samn­ing­inn.

Sam­þykkt Alþingis var lögð fyrir for­seta Íslands til stað­fest­ingar eða synj­un­ar. Ástandið í þjóð­fé­lag­inu var væg­ast sagt við­kvæmt - jafn­vel eld­fimt. Áfram ríkti mikið van­traust. Ein­ungis 13 pró­sent þjóð­ar­innar treysti til dæmis Alþingi og fjögur pró­sent banka­kerf­inu. Bús­á­halda­bylt­ingin hafði hrakið rík­is­stjórn frá völdum eftir Hrunið með kröft­ugum fjölda­mót­mæl­um. Staða Ólafs Ragn­ars var einnig orðin mjög veik. Um haustið 2009 treystu ein­ungis um 20 pró­sent kjós­enda for­seta Íslands en tæp­lega helm­ingur van­treysti honum bein­lín­is. Opin­ber­lega heyrð­ust raddir um afsögn „Út­rás­ar­for­set­ans“.

Hópur sem kall­aði sig „InDefence“ tók upp mjög mark­vissa bar­áttu gegn samn­ingn­um. Farin var blys­för að aðsetri for­set­ans á Bessa­stöðum og for­svars­menn hóps­ins afhentu áskorun 58.000 ein­stak­linga – fjórð­ungs kjós­enda - um að synja nýju Ices­a­ve-lög­unum stað­fest­ing­ar. Skoð­ana­kann­anir sýndu mikla and­stöðu kjós­enda við samn­ing­inn og mik­ill meiri­hluti vildi þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu. Ólafur Ragnar til­kynnti í sér­stakri yfir­lýs­ingu að hann hefði ákveðið að synja lög­unum stað­fest­ing­ar. Meg­in­rök for­set­ans voru í fullu sam­ræmi við rök­semdir hans varð­andi synjun hans á stað­fest­ingu fjöl­miðla­lag­anna frá 2004: Gjá hefði mynd­ast milli þings og þjóð­ar. Þá væri stjórn­ar­skrár­bundið hlut­verk for­set­ans að tryggja að þjóðin – ekki Alþingi – hefði loka­orð­ið.

Ýmsir fræði­menn – þar á meðal und­ir­rit­aður – lýstu opin­ber­lega yfir ein­dreg­inni and­stöðu við ákvörðun for­set­ans; töldu frá­leitt að halda þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu um fjár­hags­legar skuld­bind­ing­ar. Þar var meðal ann­ars vísað til Kali­forn­íu­ríkis Banda­ríkj­anna þar sem kjós­endur höfn­uðu ítrekað til­lögum um nauð­syn­lega skatta­hækk­anir og færðu þar með ríkið á barm gjald­þrots þar sem ekki tókst að standa straum af lög­bundnum opin­berum útgjöld­um.

Eftir á að hyggja tel ég að þessi afstaða fræði­manna hafi horft fram hjá víð­tæku van­trausti almenn­ings í garð stjórn­valda. Ólafur Ragnar hafði þarna ein­fald­lega ekki þá stöðu meðal þjóð­ar­innar að geta gengið gegn ákalli almenn­ings um þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu. Rík­is­stjórn­ar­flokk­arnir – Sam­fylk­ingin og VG – gerðu afdrifa­rík mis­tök; fyrst með því skipa samn­inga­nefnd ein­göngu skip­aða íslenskum emb­ætt­is­mönnum og þar að auki með for­mann án nokk­urrar reynslu af flóknum þjóð­ar­lána­samn­ingum af þessu tagi. Í annan stað tókst ekki að koma á sam­vinnu við stjórn­ar­and­stöðu­flokk­ana um til­högun samn­inga­gerð­ar. Einnig má telja að inn­an­friði hefði bein­línis verið ógnað hefði for­set­inn stað­fest þessi Ices­a­ve-lög. Kveiki­þráður almenn­ings var mjög stuttur eftir Hrun­ið. Því sýn­ist mér óhætt að nefna Ólaf Ragnar Gríms­son „bjarg­vætt þjóð­ar“ þegar hann vís­aði þessum Ices­a­ve-­samn­ingi í þjóð­ar­at­kvæðagreiðslu. Lýð­veldið tætt­ist ekki í sund­ur.

Alþingi dró Ices­a­ve-lögin til baka. Þjóð­ar­at­kvæða­greiðsla fór engu að síður fram 6. mars 2010. Kosn­inga­þátt­taka var um 60 pró­sent; and­víg voru 98,2 pró­sent kjós­enda en ein­ungis 1,8 pró­sent vildu stað­festa lög­in. Þjóðin tal­aði skýrt. Ices­a­ve-­samn­ingar voru aftur komnir á byrj­un­ar­reit.

For­set­inn sem skað­vald­ur?

Allir stjórn­mála­flokkar Alþingis sam­þykktu í jan­úar 2010 að leggja í við­ræður við bresk og hol­lensk stjórn­völd um upp­gjör vegna Ices­a­ve-­reikn­inga Lands­bank­ans. Skipuð var fimm manna samn­inga­nefnd undir for­ystu Lee C. Buchheit lög­manns og sér­fræð­ings í alþjóð­legum láns­samn­ing­um. Eng­inn úr fyrri samn­inga­nefnd, Svav­ars­nefnd­inni, átti þarna sæti. Standa skyldi að samn­inga­við­ræðum á nýjan hátt: Skapa sam­stöðu allra stjórn­mála­flokka um samn­ings­mark­mið og hafa þraut­reyndan erlendan sér­fræð­ing í for­ystu samn­inga­nefnd­ar.

Skrifað var undir nýjan Ices­a­ve-­samn­ing þann 8. des­em­ber 2010 enda taldi samn­inga­nefnd Íslands að tek­ist hefði að ná fram þeim fyr­ir­vörum sem Alþingi hafði sett fyrir samn­ing­um: Ábyrgð rík­is­ins var tak­mörkuð eins og kostur var og í raun ein­göngu bundin við vaxta­greiðslur fram til til júní 2016 og þann hluta sem ekki hafði verið inn­heimtur úr búi Lanns­bank­ans fram að þeim tíma. Næst var að leita sam­þykkis Alþingis – og for­seta Íslands.

Um miðjan febr­úar 2011 sam­þykkti Alþingi hinn nýja Ices­a­ve-­samn­ing með 44 atkvæðum gegn 16 en þrír þing­menn sátu hjá. Allir þing­menn Sam­fylk­ingar voru fylgj­andi sem og allir þing­menn VG utan tveggja. Níu þing­menn Sjálf­stæð­is­flokks­ins studdu málið – þar á meðal for­mað­ur­inn Bjarni Bene­dikts­son – fjórir voru á móti en tveir sátu hjá. Fimm þing­menn Fram­sóknar voru á móti en tveir sátu hjá. Hinir þrír þing­menn Hreyf­ing­ar­innar voru and­vígir samn­ingn­um.

Þarna urðu kafla­skil í Ices­a­ve-­deil­unni. Samn­inga­nefnd Íslend­inga hafði náð sam­eig­in­legri nið­ur­stöðu með Bretum og Hol­lend­ing­um. Sam­komu­lagið var lagt fyrir Alþingi og hlaut þar ítar­lega umfjöll­un. Nið­ur­staða þjóð­þings­ins var afdrátt­ar­laus: nær 2/3 þing­manna greiddu atkvæði með sam­komu­lag­inu en aðeins þriðj­ungur var á móti. Einnig tókst að skapa nokkurn sam­hljóm milli meiri­hluta þings og þjóðar um lausn Ices­a­ve-­deil­unnar og vænt­an­lega yrði þá hægt að snúa sér að öðrum verk­efnum endu­reisn­ar­inn­ar. Meðal þjóð­ar­innar voru sem fyrr mjög skiptar skoð­anir um lausn deil­unnar en tals­verður meiri­hluti kjós­enda var þó fylgj­andi hinu nýja sam­komu­lagi; um 57 pró­sent þeirra sem afstöðu tóku í skoð­ana­könnun voru fylgj­andi því að Alþingi sam­þykkti samn­ing­inn en 43 pró­sent á móti.

Miðað við fyrri rök­semda­færslu Ólafs Ragn­ars varð­andi mál­skots­rétt for­seta Íslands hefði mátt ætla að hann stað­festi hinn nýja Ices­a­ve-­samn­ing. Hann var efn­is­lega í sam­ræmi við fyr­ir­vara þings og for­seta frá 2009. Engin gjá var milli þing og meiri­hluta þjóð­ar­inn­ar. Sátt var í sjón­máli í erf­iðu deilu­máli við nágranna­þjóð­ir.

For­set­inn gætti hins vegar ekki sam­kvæmni í emb­ætt­is­færslu sinni heldur synj­aði lög­unum stað­fest­ingar með sér­stakri yfir­lýs­ingu 20. febr­úar 2011. Kjarn­inn í mál­flutn­ingi hans var að þar sem for­set­inn hefði áður vísað Ices­a­ve-­samn­ingi Alþingis í þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu væri þjóðin orðin end­an­legur lög­gjafi í mál­inu (sic!) Aftur skyldi því haldin þjóð­ar­at­kvæða­greiðsla um Ices­a­ve-­samn­ing – sem var gert 9. apr­íl. Í aðdrag­anda atkvæða­greiðsl­unnar varð tals­verður við­snún­ingur á við­horfum kjós­enda og meiri­hlut­inn (60 pró­sent) felldi hinn nýja samn­ing úr gildi.

Af öllum mál­flutn­ingi for­set­ans var ljóst að hann taldi að rík­is­stjórn og meiri­hluti Alþingis hefði staðið sig illa í Ices­a­ve-­deil­unni; í milli­ríkja­deilum dygði engin linka. Í stað samn­inga ætti að skera úr ágrein­ingnum á vett­vangi dóm­stóla.

Nú er ljóst af stjórn­ar­skrá að mál­skots­réttur for­seta Íslands er hvorki ætl­aður til þess að tryggja fram­gang einka­sjón­ar­miða hans né að minni­hluti þings og þjóðar eigi rétt á þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu um mik­il­væg ágrein­ings­mál. Rök­semdir Ólafs Ragn­ars um að for­set­inn geti með réttu afhent þjóð­inni lög­gjaf­ar­vald um úrlausn deilu­máls í eitt skipti fyrir öll eru einnig – að mínu mati – rök­leysa frá upp­hafi til enda.

Átök Ólafs Ragn­ars við rík­is­stjórn­ina og meiri­hluta Alþingis styrktu stöðu hans en veiktu rík­is­stjórn­ar­flokk­anna. Í maí 2010 treysti um fjórð­ungur kjós­enda Ólafi Ragn­ari og end­ur­kjör hans 2012 virt­ist von­laust. Eftir seinni synjun hans á Ices­a­ve-­samn­ingum og þjóð­ar­at­kvæða­greiðsl­una batn­aði staða hans hins vegar mjög, einkum meðal kjós­enda Sjálf­stæð­is­flokks­ins. Þeir kjós­endur tryggðu honum end­ur­kjör eftir harða kosn­inga­bar­áttu í for­seta­kosn­ingum 2012, en um 65 pró­sent stuðn­ings­fólks Sjálf­stæð­is­flokks­ins kusu þá Ólaf Ragnar Gríms­son. Til sam­an­burðar má nefna að í maí 2010 aðeins um fimmt­ungur kjós­enda Sjálf­stæð­is­flokks­ins lýst yfir stuðn­ingi við hann.

Að minni hyggju má líkja þess­ari fram­göngu Ólafs Ragn­ars í emb­ætti for­seti Íslands við atlögu að far­sæld íslenskrar þjóð­ar. Hún olli við­var­andi skaða á upp­bygg­ingu eftir Hrun­ið. For­set­inn sýndi engan vilja til að brúa bilið milli and­stæðra sjón­ar­miða; þvert á móti lagði hann eld að þeirri brú sem rík­is­stjórn og Alþingi reistu með sam­eig­in­legu átaki. Fót­unum var kippt undan mál­efna­legri afstöðu for­manns Sjálf­stæð­is­flokks­ins, Bjarna Bene­dikts­son­ar, en Davíð Odds­son - and­stæð­ingur allra samn­inga um Ices­ave - reistur úr póli­tísku nið­ur­loti.

Í stað nið­ur­stöðu í erf­iðu og við­kvæmu deilu­máli kom tíma­bil hat­rammra átaka, van­trausts og svika­brigsla. Hvert hneyksl­is­málið eftir annað hefur skekið þjóð­fé­lag­ið. Um ára­tug eftir hrun telja enn nærri 70 pró­sent kjós­enda að spill­ing sé algeng meðal íslenskra stjórn­mála­manna.

End­ur­reisn íslenska lýð­veld­is­ins miðar lítið sem ekk­ert.

For­seti Íslands sem örlaga­valdur þjóð­ar­innar

Eftir and­lát Sveins Björns­sonar árið 1952 höfðu for­ystu­menn Sjálf­stæð­is­flokks­ins áttað sig á því að for­seta­emb­ættið væri póli­tísk staða og að á „ör­laga­rík­ustu augna­blik­um” fari for­set­inn „með meira vald og getur því ráðið meiru um fram­tíð­ar­heill þjóð­ar­innar en nokkru sinni hefur verið á eins manns færi að gera, allt frá því land byggð­ist“.

Ástæðan fyrir miklum völdum for­set­ans er ein­föld: Íslenska stjórn­ar­skráin er í meg­in­at­riðum byggð á stjórn­ar­skrá kon­ungs­rík­is­ins Dan­merkur frá árinu 1849. For­seti Íslands er að vísu þjóð­kjör­inn, ólíkt kon­ungi, en vald hans er engu að síður kon­ungs­vald. Rétt eins og í kon­ungs­ríki eru engin ákvæði í stjórn­ar­skránni um ábyrgð for­set­ans – nema að hann er ábyrgð­ar­laus af stjórn­ar­at­höfnum ráð­herra. Um beit­ingu 26. greinar stjórn­ar­skrár­innar hefur for­seti Íslands sjálf­dæmi; ákvörðun um synjun eða stað­fest­ing laga­frum­varpa frá Alþingi er engum tak­mörk­unum háð.

Ólafur Ragnar Gríms­son synj­aði Ices­a­ve-­samn­ingi tvisvar og vís­aði í þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu. Í bæði skiptin var samn­ingi hafn­að. Í bæði skiptin var for­seti Íslands örlaga­valdur íslenskrar þjóð­ar: að mínu mati í hið fyrra sinni þjóð­inni til heilla en í hinu síð­ara til mik­ils skaða. Við búum við þann skaða enn í dag.

Icesave-deilan hélt áfram en EFTA-­dóm­stóll­inn sýkn­aði íslenska ríkið af öllum kröfum Breta og Hol­lend­inga árið 2013. En það má benda á að Hol­lend­ingar og Eng­lend­ingar unnu í reynd Ices­a­ve-­deil­una og fengu meira að segja úr þrota­búi Lands­bank­ans og Trygg­ing­ar­sjóði inni­stæðu­eig­enda og fjár­festa (TIFF) um 53,5 millj­örðum meira en nam þeim tryggðu Ices­a­ve-inni­stæðum sem þeir tóku yfir.

Rík­is­sjóður Íslands, íslenskir skatt­greið­end­ur, borg­uðu ekki krónu upp í Ices­a­ve-skuld­ina því þrotabú bank­anna og Trygg­inga­sjóð­ur­inn reynd­ust borg­un­ar­menn fyrir því öllu sam­an, reyndar eins og hafði verið búist við þegar í upp­hafi. 

„Sá hlær best sem síð­ast hlær”, segir mál­tæk­ið. Víst er að Bretar og Hol­lend­ingar gátu hlegið dátt; þeir töp­uðu engu á því hversu seint gekk að gera upp Ices­a­ve-­reikn­inga heldur fengu allt sitt með vöxtum og kostn­að­i. Öðru máli gegndi um Íslend­inga. Í stað þess að semja með sæmd og víð­tækri sátt inn­an­lands var haldið uppi hatrömmum inn­an­lands­á­tök­um. Þau átök hindra enn upp­bygg­ingu íslenska lýð­veld­is­ins eftir Hrun­ið. For­seti Íslands, æðsti vald­hafi lands­ins, kaus ófrið þótt við­un­andi samn­ingur í erf­iðri deilu væri í boði. Þarf­laus ófriður er aldrei til góðs – hvorki ein­stak­lingum né þjóð­um.

Heim­ild­ir:

Ind­riði H. Þor­láks­son. 2016. „Up­gjörið vegna Ices­a­ve“. Kjarn­inn –www.kjarn­inn.is - 2. maí.

Matth­ías Johann­es­sen. 1981. Ólafur Thors – Ævi og störf II.

Sig­rún Ólafs­dótt­ir. 2017. „Er spill­ing alls stað­ar? Við­horf Íslend­inga til stjórn­mála­manna“. Kjarn­inn – www.kjarn­inn.is – 25. októ­ber.

Svanur Krist­jáns­son. 2015a. „For­seti fólks­ins verður guð­faðir útrás­ar­inn­ar“. For­seta­tíð Ólafs Ragn­ars Gríms­sonar 2004-2008”. Skírnir (vor).

Svanur Krist­jáns­son 2015b. „Hið nýja Íslands eftir Hrunið eða geð­þótta­vald for­seta Íslands? For­seta­tíð Ólafs Ragn­ars Gríms­sonar 2008-2012“. Skirnir (haust).

Svanur Krist­jáns­son. 2016. „Varð­maður gamla Íslands. For­seta­tíð Ólafs Ragn­ars Gríms­sonar 2012-2016“. Skírnir (haust).

Þórður Snær Júl­í­us­son. 2018. „Al­menn­ingur treystir ekki þeim sem vilja ekki axla ábyrgð“. Kjarn­inn- www.kjarn­inn.is – 15. októ­ber.

Höf­undur er ­pró­fessor emeritus í stjórn­mála­fræði.