Fram hefur komið í fréttum að Mjólk­ur­sam­salan dumpar nú 300 tonnum af smjöri á erlendan mark­að. Ég útskýrði í grein í Kjarn­anum að ástæða þess að MS kysi frekar að dumpa smjör­inu á erlendan markað en að þjóna íslenskum neyt­endum væru fjár­hags­leg­ar. Ávinn­ingur MS af þessu fram­ferði væri um fjórð­ungur úr millj­arði á þessu ári.

­Sam­skipta­stjóri MS er ekki ánægður með þessa upp­ljóstrun og full­yrðir í (svar)­grein í Kjarn­anum að MS sé nauð­ugur sá kostur einn að flytja út umrætt magn vegna fyr­ir­mæla í búvöru­lögum þess efnis að svokölluð umfram­mjólk skuli seld á erlendum mörk­uð­um. Á þeirri nauð­ung eru bæði laga­legar og hag­fræði­legar hlið­ar.

Hugum að laga­legu hlið­inni fyrst. Umrædd heim­ild til útflutn­ings mjólkur er í 52. Gr. Laga númer 99/1993 og hljóðar svo: „Fram­leiðsla mjólkur umfram greiðslu­mark skal fara á erlendan markað á ábyrgð hvers fram­leið­anda og við­kom­andi afurða­stöðv­ar. Fram­kvæmda­nefnd búvöru­samn­inga getur þó heim­ilað sölu þess­ara vara innan lands ef heild­ar­fram­leiðsla verður minni en sala og birgða­staða gefa til­efni til.“ Með hlið­sjón af orðum sam­skipta­full­trú­ans vekur athygli fyrst að „...Fram­kvæmda­nefnd búvara getur heiim­ilað sölu þess­ara vara inn­an­lands“.

Samkvæmt orð­anna hljóð­ann ætti því að bera það undir fram­kvæmda­nefnd­ina hvort hún telji aðstæður kalli á sölu inn­an­lands frekar en erlend­is. Fram­kvæmda­nefndin getur jú því aðeins heim­ilað sölu inn­an­lands að hún sé fyrst upp­lýst um að til standi að flytja út! Starfs­maður Fram­kvæmda­nefnd­ar­innar og Ráð­gjafa­nefndar um inn- og útflutn­ing land­bún­að­ar­vara upp­lýsir mig um að engin erindi hafi borist þessum nefndum í tengslum við útflutn­ing MS á smjöri. Ég læt lög­lærðum eftir að meta hvort þar sé ekki verið að fara á svig við lög, en sem ólög­lærður get ég ekki séð annað en að MS sé skylt að upp­lýsa umræddar nefndir um áform um útflutn­ing mjólk­ur­af­urða og eftir atvikum sækj­ast eftir sam­þykki þeirra á þeim útflutn­ingi. Að lág­marki hvílir sú skylda á MS að upp­lýsa Fram­kvæmda­nefnd­ina um birgða­stöðu, fram­leiðslu og neyslu á helstu neyslu­vör­um. Ekki verður séð af fund­ar­gerðum nefnd­ar­innar að nefndin fái slíkar upp­lýs­ing­ar, sjá t.d. fund­ar­gerð frá 27/3/2019. En eðli­lega má setja spurn­ing­ar­merki við þá gjörð lög­gjafans að heim­ila aðila sem hefur þegið millj­arða króna á ári úr rík­is­sjóði til að fram­leiða mjólk að dumpa afurðum á erlendan mark­að. Nær væri að skylda fram­leiðslu­að­ila til að selja allar afurðir inn­an­lands.

Víkjum þá að hag­fræði­legu hlið­inni á meintri umfram­fram­leiðslu: Eft­ir­spurn ræðst af verði. Haldi einka­sali smjörs verði á smjöri mjög háu eykur hann lík­urnar á því að sitja uppi með umfram­birgð­ir. Lækki einka­sali verðið á smjör­inu getur hann lent í þeirri klípu að geta ekki sinnt öllum þeim sem vilja kaupa smjör. Í hag­fræði­legum skiln­ingi er því erfitt að festa hönd á magni umframsmjörs og umfram­mjólk­ur. Í hag­fræði­legum skiln­ingi er óvænt birgða­söfnun dæmi um of hátt verð­lag. Í hag­fræði­legum skiln­ingi er óvæntur skortur dæmi um að verð hafi verið sett of lágt. Það breytir því ekki að aðstæður geta verið þannig að það borgi sig fyrir einka­sala út frá hagn­að­ar­sjón­ar­miði að keyra fram­leiðslu á haug­ana (eða hleypa henni út í hol­ræsa­kerf­ið, sé um hrá­mjólk að ræða). Þannig munu sumir tísku­vöru­fram­leið­endur eyði­leggja óseldan lager frekar en að selja hann. Eftir að það til­tæki komst í hámæli hafa fyr­ir­tækin orðið fyrir tals­verðu nei­kvæðu umtali. Mjólk­ur­sam­salan hefur nú orðið upp­vís af að beita svip­uðum aðferðum og Karl Lag­er­feld og Gucci til að auðgast!

Víkjum aðeins að verð­myndun smjörs. Eins og ég hef bent á áður þá verð­leggur MS fitu­ein­ing­una í smjöri með öðrum hætti en fitu­ein­ing­una í rjóma. Mjólk­ur­fita í formi rjóma kostar 3-4 sinnum meira en mjólk­ur­fita í formi smjörs. Verðið er ákveðið af Verð­lags­nefnd land­bún­að­ar­ins eftir til­lögu frá MS. Sem fyrr­ver­andi nefnd­ar­maður í umræddri nefnd veit ég að Mjólk­ur­sam­salan er afar treg til að gef upp­lýs­ingar um raun­kostnað við fram­leiðslu ein­stakra vinnslu­vara. Við vitum því ekki hvort rjóm­inn eða smjörið er „rétt“ verð­lagt miðað við raun­kostnað MS við að afla fit­unnar og vinna úr henni. Meðan ég sat í umræddri nefnd var mér tjáð að kom­inn væri halli á „verð­jöfn­un­ar­sjóð“ Sam­taka afurða­stöðva í mjólkur­iðn­aði (SAM). SAM vildi til­kynna Verð­lags­nefnd­inni að til stæði að auka „inn­greiðsl­ur“ frá ein­stökum greinum inn í sjóð­inn. Smjör er „greitt nið­ur“ með fjár­munum úr verð­jöfn­un­ar­sjóðn­um, rjómi er „skatt­lagð­ur“ af sjóðn­um. Neyslu­mjólk nýtur „nið­ur­greiðslu“. Það vakti athygli mína að margar góðar sölu­vörur MS greiða ekki í sjóð­inn. Það á t.d. við um Gríska jógúrt, en fram­legð í þeirri fram­leiðslu er lík­lega 2-3 föld á við fram­legð í fram­leiðslu skyrs. Þegar ég spurð­ist fyrir um hvers vegna var mér sagt að inn í sjóð­inn greiddu aðeins vörur sem voru í fram­leiðslu um miðjan 10 ára­tug síð­ustu ald­ar! Þ.e.a.s. sjóð­ur­inn er í raun aðeins brand­ari.

Lær­dóm­ur­inn af þessu öllu er sá að erfitt er að full­yrða með hlið­sjón af hag­fræði­legum rök­semdum að offram­leiðsla sé á smjöri á Íslandi. Hin rétta hag­fræði­lega full­yrð­ing er að miðað við fram­leiðslu MS á smjöri er verð á smjöri of hátt. Þá er það einnig ástæða til að spyrja hvort form­kröfum búvöru­laga hafi verið fylgt þegar ákvörðun var tekin um útflutn­ing smjörs haustið 2019. 

Höf­undur er pró­fessor í hag­fræði við Háskóla Íslands.