Hvað er Face­book og hvaða gagn gerir fyr­ir­tæk­ið? Leggur það eitt­hvað merki­legt fram til sam­fé­lags­ins á borði eða aðeins í orði?

Mark­aðs­deild Face­book myndi segja að sam­fé­lags­mið­il­inn tengi fólk sam­an, að eft­ir­spurn sé eftir þeim auknu tengslum og því sé fyr­ir­tækið ekki ein­ungis rétt­læt­an­legt heldur eft­ir­sókn­ar­vert. Jafn­vel nauð­syn­legt. Sönnun þess liggi í eft­ir­spurn­inni eftir þjón­ust­unni og því að fjár­festar meti fyr­ir­tækið á meira en hund­rað billjónir íslenskra króna (eitt hund­rað þús­und millj­arða króna). 

Aðrir gætu hins vegar bent á að Face­book, með til­vist sinni og við­skipta­mód­eli, vinni miklu meiri skaða á nútíma­sam­fé­lagi en gagnið sem mið­il­inn telur sig ger­a. 

Marg­hátt­aður sam­fé­lags­legur skaði

Face­book safnar saman upp­lýs­ingum um not­endur sína og selur til aug­lýsenda svo þeir geti, með hjálp algórit­ma, sett þær vörur og þjón­ustur sem þeir telja að not­endur gætu viljað kaupa fyrir framan þá. Umræddar vörur geta verið allt frá húð­kremi til skó­bún­aðar yfir í lík­ams­rækt­ar­á­ætl­anir og póli­tískan áróð­ur. 

Með þessu hefur Face­book tekið sér gríð­ar­legt vald, sem fyr­ir­tækið hefur ítrekað orðið upp­víst af að mis­nota. Það hefur til að mynda gert þriðja aðila kleift að safna upp­lýs­ingum um tugi millj­óna manna til að hag­nýta og selja í aðdrag­anda lýð­ræð­is­legra kosn­inga og ógna þannig frið­helgi einka­lífs­ins. 

Það hefur dregið lapp­irnar þegar kemur að því að bregð­ast við hat­ursá­róðri. Face­book hefur þvert á móti ýtt undir upp­hróp­anir og lýð­ræð­is­halla, með því að setja galnar stað­hæf­ingar fyrir framan not­endur sem eru annað hvort illa eða ekk­ert rök­studd­ar. 

Nýlegar opin­ber­anir upp­ljóstr­ar­ans Frances Haugen, þar sem hún sýndi fram á með gögnum að Face­book hunsi almanna­hag þegar hann ógnar gróða fyr­ir­tæk­is­ins, eru svo þess eðlis að eng­inn ætti lengur að vera í vafa yfir skað­sem­inni sem Face­book veld­ur. Í skjölum sem hún safn­aði saman og kom til fjöl­miðla kemur skýrt fram að fyr­ir­tækið hafi hylmt yfir sönn­un­­ar­­gögn um dreif­ingu fals­frétta og áróð­­urs í gróða­­skyni. Í skjöl­unum má einnig finna upp­­lýs­ingar um hvernig Face­book flokkar not­endur sína í „el­ítu“ og hefð­bundna, skað­­leg áhrif Instagram (sem til­heyrir Face­book) á ungar stúlkur hvað varðar lík­­ams­í­­mynd, sem og umdeildar til­­raunir Face­book til að ná til ung­­menna. 

„Sið­ferð­is­lega gjald­þrota“ fyr­ir­tæki

Haugen kom fyrir þing­­nefnd öld­unga­­deild­­ar­­þings Banda­­ríkj­anna fyrr í mán­uð­in­um. Þar sagði hún stjórn­endur Face­book taka ákvarð­anir sem hafi slæm áhrif á börn, almanna­ör­yggi og lýð­ræði. „Svo lengi sem Face­book starfar í skugg­­anum með því að fela eigin rann­­sóknir fyrir almenn­ingi er það óábyrgt. Ein­ungis þegar hvat­­arnir breyt­­ast mun Face­book breyt­ast.“

Það var ekki furða að Ric­hard Blu­ment­hal, öld­unga­­deild­­ar­­þing­­maður demókrata og for­­maður nefnd­­ar­innar sem fór fyrir skýrslu­tök­unni, sagði að hann teldi Face­book vera „sið­­ferð­is­­lega gjald­­þrota“ fyr­ir­tæki.

Þetta er rétt mat hjá Blu­ment­hal. Skað­inn sem Face­book, og önnur tækni­fyr­ir­tæki sem vinna með miðlun upp­lýs­inga til að skapa aug­lýs­inga­tekjur (t.d. Google og YouTu­be), hafa valdið lýð­ræð­is­legri umræðu og á eft­ir­sókn­ar­verðum sam­fé­lags­legum gildum er gríð­ar­leg­ur. Mögu­lega er hann óbæt­an­leg­ur. 

Kerf­is­bundin eyði­legg­ing á hefð­bund­inni fjöl­miðlun

Með til­veru sinni og við­skipta­mód­eli hafa þessi fyr­ir­tæki tekið til sín stærstu tekju­strauma fjöl­miðla sem nálg­ast rit­stýrða upp­lýs­inga­miðlun út frá við­miðum hefð­bund­innar og heið­ar­legrar blaða­mennsku.

Sam­hliða hefur Face­book skapað nýjan hvata fyrir fjöl­miðla að elta fyrst og síð­ast umferð með til­komu­mennsku og fyrir vikið eru miðlar sem byggja til­vist sína á ömur­leika, fals­frétt­um, sam­sær­is­kenn­ing­um, ósóma og smellu­beitum orðnir miklu fleiri en nauð­syn er og þörf er á. 

Face­book hefur auk þess gríð­ar­legt vald, sem fyr­ir­tækið nýtir til að ákveða hvað not­endur þess sjá og hvað ekki. Lengi vel beind­ist gagn­rýnin að því að Face­book beitti sér lítið eða ekk­ert til að sigta út það efni sem kom fyrir augu not­enda. Þegar hún varð of fyr­ir­ferða­mikil ætl­aði fyr­ir­tækið að ráða blaða­­menn til að velja fréttir sem birt­­ast í sér­­stakri frétta­veitu sem hann ætl­aði að setja upp, og tak­marka birt­ingu frétta frá öðr­um. Rit­­stjórn­­­ar­­valdið sem fyr­ir­­bærið ætl­aði að taka sér átti að vera nær algjört. Við­spyrna sterk­ustu fjöl­miðla heims, sem í sífellt meira mæli neita að spila eftir leik­reglum Face­book, leiddi til þess að hug­myndin varð ekki nema að hluta til að veru­leika. 

Fyr­ir­tækið framar þjóð­inni

Þess í stað ákvað Face­book að breyta því sem fólk sér í frétta­veit­unni sinni þannig að þar væri meira um það sem vinir og vanda­menn deila en minna um til að mynda fréttir rit­stýrðra fjöl­miðla. Stefnu­breyt­ing­unni var pakkað inn í góð­vild­ar­gjafa­pappír og Face­book seldi hana þannig að nú væri fyr­ir­tækið að gefa eftir tekjur til að færa mið­il­inn aftur nær upp­haf­legum til­gangi, að tengja saman fólk.

Þetta hljóm­aði vel í hugum margra en vanda­málið reynd­ist vera að vinir og vanda­menn eru fæstir vand­aðir blaða­menn sem hafa æðstu gildi fags­ins eða almanna­hags­muni að leið­ar­ljósi og deila ein­fald­lega því sem fellur að hug­mynd þeirra um heim­inn. Það er oft á tíðum tóm þvæla og á stundum stór­hættu­leg upp­lýs­inga­óreiða. Afleið­ingin verður myndun berg­máls­hella sem leiða til rör­sýni á heim­inn. 

Mark Zucker­berg, stofn­andi og helsti stjórn­andi Face­book, er fyrir vikið valda­mesti rit­stjóri í heimi. Og einn valda­mesti maður í heimi. Það sem er hættu­legt við það er að mark­mið hans er fyrst og síð­ast arð­semi, enda var mottó fyr­ir­tæk­is­ins inn­an­húss lengi vel „fyr­ir­tækið framar þjóð­inni“ (e. company before country).

Til­veru­grund­velli kippt undan frjálsum fjöl­miðlum

Tjónið sem þessi fram­ganga öll hefur valdið er ótrú­legt. Hér­lendis má til að mynda benda á að frá því að Face­book og tengdir miðlar urðu stað­al­bún­aður og ráð­andi afl í dreif­ingu efnis þá hefur rekstr­ar­um­hverfi hefð­bund­inna fjöl­miðla hrun­ið. Fyrir vikið hafa sér­hags­muna­að­ilar getað keypt sér tök á umræð­unni með því að borga brús­ann árum sam­an, með til­heyr­andi eyði­legg­ing­ar­á­hrifum á sam­keppn­is­grund­völl þeirra sem reyna að reka sig í sjálf­bærn­i. 

En verst af öllu er sá atgervis­flótti sem orðið hefur úr stétt blaða­manna vegna aðgerð­ar­leysis stjórn­valda gagn­vart þess­ari hnign­un. 

Árið 2013 störf­uðu 2.238 manns í fjöl­miðlun á Íslandi. Í fyrra voru þeir tæp­­lega 876 tals­ins. Frá árinu 2018 og fram að síð­­­ustu ára­­mótum fækk­­aði starf­andi fólki í fjöl­miðlum 45 pró­­sent, eða 731 manns. 

Meltið þessar tölur aðeins. Þegar þið eruð búin að því þá megið þið hugsa um hvað styrkja­kerfi einka­rek­inna fjöl­miðla sem sett var á fót hér á landi til tveggja ára, og útdeilir tæp­lega 400 millj­ónum króna til á þriðja tug íslenskra fjöl­miðla á ári, er lít­ill plástur á opið svöðu­sár. Ef næsta rík­is­stjórn, hver sem hún verð­ur, tekur þessa stöðu ekki alvar­lega með aðgerðum gegn sam­fé­lags­miðl­um, breyt­ingum á stöðu RÚV á fjöl­miðla­mark­aði og öllum öðrum mögu­legum aðgerðum til að bæta rekstr­ar­um­hverf­ið, þá er hún ein­fald­lega að hafna því að frjálsir og fjöl­breyttir íslenskir fjöl­miðlar skipti lýð­ræð­is­legu máli. Og Ísland getur haldið áfram að hríð­falla niður list­ann um fjöl­miðla­frelsi, þar sem landið situr nú í 16. sæti á meðan að hin Norð­ur­löndin raða sér í öll efstu sæt­in. 

Önnur afleið­ing, hér­lendis og í flestum öðrum lönd­um, er sú að sam­hliða upp­gangi Face­book og tengdra miðla hefur traust milli almenn­ings og helstu stofn­ana sam­fé­lags­ins hrun­ið. Þótt stjórn­mála­menn eigi vita­skuld sína sök á þeim vanda þá getur þessi þró­un, sam­hliða til­veru Face­book, vart verið til­vilj­un.

Ástr­alir riðu á vað­ið, og unnu

Það er hægt að taka á þess­ari stöðu. Ástr­a­lar gerðu það einir fyrr á þessu ári þegar þeir settu lög sem skylda stór­­fyr­ir­tæki í tækn­i­heim­in­um, Face­book og Goog­le, til þess að greiða hefð­bundnum fjöl­miðlum fyrir efnið sem þeir fram­­leiða. Face­book brást við eins og tudd­inn sem fyr­ir­tækið er, og lok­aði um tíma fyrir deil­ingar á efni fjöl­miðla í Ástr­al­íu. En samdi að lok­um. Þetta er aðferð sem öll lönd ættu að taka upp. 

Og það þarf að ganga lengra. Face­book borgar ekki skatta þar sem tekjur fyr­ir­tæk­is­ins verða til heldur hefur það get­að, í krafti alþjóða­væð­ing­ar­inn­ar, tekið allar tekj­urnar út þar sem skatt­arnir eru lægst­ir. Evr­ópu­sam­bandið er þar stór ábyrgð­ar­að­ili, með því að heim­ila slíkt fyr­ir­komu­lag í kringum veru skúffu­fé­laga Face­book og ann­arra tæknirisa í Írlandi, þar sem fyr­ir­tækja­skattur er ein­ungis 12,5 pró­sent. 

Þetta er hægt

Ísland er ekki of lítið til að láta til sín taka í þessu sam­hengi. Þvert á móti hefur skatt­lagn­ing alþjóð­legra stór­fyr­ir­tækja oft verið til umræðu í aðdrag­anda kosn­inga, þegar stjórn­mála­menn eru á atkvæða­veið­u­m.. Árið 2016 skrif­aði þing­flokks­for­maður stjórn­mála­flokks til að mynda grein sem birt­ist í Kjarn­anum þar sem hún sagði meðal ann­ars: „Stað­­reyndin er sú að það er ekk­ert því til fyr­ir­­stöðu að girt sé fyrir und­an­­skot þess­­ara fyr­ir­tækja með almennum hætti. Vand­inn er bara sá að sitj­andi rík­­is­­stjórn treystir sér ekki til þess og almenn­ingur treystir henni ekki til þess held­­ur. Nú er kom­inn tími á breyt­ing­­ar. Látum verkin tala og tryggjum að alþjóð­­leg stór­­fyr­ir­tæki greiði skatta á Íslandi eins og önnur fyr­ir­tæki.“

Rúmu ári síðar var þing­mað­ur­inn, Svan­dís Svav­ars­dótt­ir, komin í rík­is­stjórn með flokk­unum tveim sem hún gagn­rýndi fyrir aðgerð­ar­leysi. Sú rík­is­stjórn sat heilt kjör­tíma­bil án þess að tryggt væri að alþjóð­leg stór­fyr­ir­tæki greiði skatta á Íslandi eins og önnur fyr­ir­tæki. 

Flokkur hennar er um þessar mundir að reyna að end­ur­nýja það sam­starf. Von­andi er skatt­lagn­ing alþjóð­legra fyr­ir­tækja sem grafa undan lýð­ræð­inu á borð­inu þar.