Á árinu 2020 greiddu sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki lands­ins, þ.e. þau sem stunda útgerð, alls 17,4 millj­arða króna í opin­ber gjöld. Þar er um að ræða tekju­skatt, trygg­inga­gjald og hið sér­tæka veiði­gjald, sem sam­tals nam 4,8 millj­örðum króna. Þau hafa ein­ungis einu sinni greitt lægri upp­hæð innan árs í sam­eig­in­lega sjóði frá árinu 2011. Mest greiddu þau árið 2013 þegar bein opin­ber gjöld geirans voru 24,5 millj­arðar króna, eða 41 pró­sent hærri en þau voru í fyrra.

Á síð­asta ári greiddu eig­endur sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja sér út arð upp á 21,5 millj­arða króna. Það var hæsta arð­greiðsla sem atvinnu­greinin hefur greitt til eig­enda sinna á einu ári. 

Geir­inn borg­aði því eig­endum sínum meira í arð en hann greiddi sam­tals til sam­neysl­unnar á síð­asta ári, á sama tíma og rík­is­sjóður var rek­inn með mörg hund­ruð millj­arða króna tapi. Þetta er í eina skiptið eftir banka­hrun sem umfang greiddra opin­berra gjalda er minna en arð­greiðsla sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja til eig­enda sinna innan árs.

Sam­tals hagn­að­ist sjáv­ar­út­veg­ur­inn um 468 millj­arða króna frá byrjun árs 2009 og til loka árs 2020. Frá árinu 2009 hafa sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki greitt 126,3 millj­arðar króna í arð til eig­enda sinna. Auk þess sátu eftir 325 millj­arðar króna í eigið fé í útgerð­ar­fyr­ir­tækj­unum um síð­ustu ára­mót. Það jókst um 28 millj­arða króna í fyrra þrátt fyrir metarð­greiðsl­ur. Hagur sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja í heild vænk­að­ist því um næstum 50 millj­arða króna á síð­asta ári.

Halda verður til haga að eigið fé geirans er stór­lega van­metið þar sem virði kvóta, sem útgerðir eign­færa, er bók­fært á miklu lægra verði en feng­ist fyrir hann á mark­aði.

Frá 2009 hefur sjáv­ar­út­veg­ur­inn greitt alls 196,7 millj­arða króna í opin­ber gjöld, þar af 78 millj­arða króna í veiði­gjöld. Sú tala dregst frá áður en hagn­aður sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja er reikn­að­ur.

Yfir 70 pró­sent situr eftir hjá þeim sem halda á kvót­anum

Því var hagn­aður geirans fyrir skatta og gjöld alls um 665 millj­arðar króna á umræddu tíma­bili. Af þeirri upp­hæð fór undir 30 pró­sent til íslenskra rík­is­ins, eig­anda auð­lind­ar­inn­ar, í formi tekju­skatts, trygg­inga­gjalds og veiði­gjalda. En rúm­lega 70 pró­sent situr eftir hjá eig­endum fyr­ir­tækj­anna sem fá að nýta auð­lind­ina í formi eigin fjár og arð­greiðslna sem greiddar hafa verið út úr fyr­ir­tækj­un­um. 

Þetta eru ekki get­gátur eða álykt­an­ir, heldur það sem fram kemur í árlegum sjáv­ar­út­vegs­gagna­grunni Deloitte sem kynntur er á Sjáv­ar­út­vegs­deg­inum og fyr­ir­tækið heldur í sam­starfi við tvö öfl­ug­ustu og fyr­ir­ferða­mestu lobbí­ista­sam­tök lands­ins: Sam­tök fyr­ir­tækja í sjáv­ar­út­vegi og Sam­tök atvinnu­lífs­ins.

Þá á eftir að draga frá þann kostnað sem hið opin­bera á Íslandi leggur út vegna þjón­ustu við sjáv­ar­út­veg­inn, t.d. vegna hafna, haf­rann­sókna, eft­ir­lits, land­helg­is­gæslu og til­fallandi kostn­aðar vegna fisk­veiði­stjórn­un­ar. Heild­ar­út­gjöld rík­is­sjóðs vegna eft­ir­lits og rann­sókna vegna fisk­veiða og -vinnslu er áætlað um sjö millj­arðar króna í ár. Veiði­gjöldin hrökkva vart fyrir þeim kostn­aði.

Óhætt er að full­yrða að hagn­aður sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja verði enn meiri í ár en í fyrra í ljósi þess að Krist­ján Þór Júl­í­us­son, sem enn er sjáv­ar­út­vegs- og land­bún­að­ar­ráð­herra þrátt fyrir að hafa ekki verið í fram­boði til þings í lok síð­asta mán­að­ar, und­ir­rit­aði reglu­gerð fyrr í þessum mán­uði sem heim­ilar íslenskum skipum stór­auknar veiðar á loðnu. Raunar verður kom­andi ver­tíð sú stærsta í tæp 20 ár og afla­verð­mætið er áætlað um og yfir 50 millj­arða króna. Stór­út­gerðir taka þorra þeirra verð­mæta til sín.

Skýrslan sem svar­aði engu

Þessa stöðu sem er uppi hafa sumir eig­endur sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tækja meðal ann­ars notað til að kaupa sig inn í óskylda geira og herða tök sín á íslensku sam­fé­lagi. Reynt hefur verið að kalla eftir upp­lýs­ingum frá hinu opin­bera um hversu víð­tækt það eign­ar­hald sé. 

Það var til að mynda gert með beiðni um skýrslu á Alþingi í lok síð­asta árs. Átta mán­uði tók að gera skýrsl­una, sem sýndi þó hvorki kross­eign­ar­tengsl eða ítök útgerð­ar­fyr­ir­tækja í ein­stökum óskyldum fyr­ir­tækj­u­m. 

Þess í stað var Skatt­­ur­inn feng­inn til að setja upp yfir­­lit yfir bók­­fært virði þeirra eigna sem útgerð­­ar­­fé­lög­in, eig­endur og tengdir aðilar áttu í öðrum félögum en útgerð­u­m. 

Þær upp­­lýs­ingar sem Skatt­­ur­inn tók saman á bók­­færðu virði eigna byggja á upp­­runa­­legu kostn­að­­ar­verði sem greitt var fyrir þær eign­­ir. Það þýðir á manna­­máli að verðið sem er upp­­­gefið er það sem greitt var fyrir eign­ina upp­­haf­­lega, ekki mark­aðsvirði henn­­ar. Fram­setn­ingin var svo loðin að skýrslu­höf­undar gerðu sér­stakan fyr­ir­vara við hana. Í skýrsl­unni segir á einum stað að það verði að hafa „fyr­ir­vara um álykt­­anir sem kunna að verða dregnar af þeim tölu­­legu gögn­um, um bók­­fært virði fjár­­­fest­ing­­ar, sem skýrslan byggir á.“

Til við­bótar var því haldið fram í skýrsl­unni að per­­són­u­vernd­­ar­lög höml­uðu því að hægt væri að birta upp­­lýs­ingar um raun­veru­­lega eig­endur félaga í skýrsl­unni. Vegna þess­­arar túlk­unar skýrslu­höf­unda var ekk­ert yfir­­lit að finna yfir þau fyr­ir­tæki sem útgerð­­ar­­menn og aðilar tengdir þeim hafa keypt í óskyldum geir­­um. 

Per­sónu­vernd hefur síðar gert alvar­legar athuga­semdir við þá skýr­ingu og sagt að hún sé ein­fald­lega röng. Því var ráðu­neytið að leyna upp­lýs­ingum sem beðið var um, og rang­lega að beita fyrir sig per­sónu­vernd­ar­sjón­ar­miðum í þeirri veg­ferð.

RÚV greindi svo frá því í sept­em­ber, degi fyrir kosn­ing­ar, að listar yfir fjár­fest­ingar útgerð­ar­fé­laga og tengdra félaga í íslensku atvinnu­lífi hafi verið í drögum að skýrsl­unni sem Skatt­ur­inn sendi ráðu­neyt­inu í júlí. List­arnir voru hins vegar ekki í seinni drögum og ekki í end­an­legri skýrslu sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra til Alþing­is.

Eiga í hund­ruðum íslenskra fyr­ir­tækja

Þar sem stjórn­völd treystu sér ekki til að taka saman þessi gögn ákvað Stundin að gera það. Í sér­stakri úttekt sem birt var fyrir rúmir viku kom fram að 20 stærstu útgerð­ar­fyr­ir­tæki lands­ins eigi ​ eign­ar­hluti, beint og óbeint, í hund­ruðum íslenskra fyr­ir­tækja sem starfa í alls óskyldum grein­um. 

Það sem hefur gert þessum aðilum kleift að öðl­ast þessi ítök er hinar gríð­ar­lega verð­mætu afla­heim­ild­ir, einnig kall­aðar kvóti, sem þeir hafa til umráða, og er met­inn á um 1.200 millj­arða króna miða við síð­ustu gerðu við­skipti með hann. Síð­ast var bætt við þessa stöðu þegar mak­ríll var færður í kvóta á grund­velli veiði­reynslu. Þær afla­heim­ild­ir, metnar á 65 til 110 millj­arða króna, fóru að mestu end­ur­gjalds­laust til stór­út­gerða. 

Í grein­ingu Stund­ar­innar kemur fram að ein­stak­lingar fari með veru­lega stjórn yfir afla­heim­ild­um. Þar fer fremstur í flokki Guð­mundur Krist­jáns­son, kenndur við Brim, með 7,77 pró­senta hlut­deild í öllum afla­heim­ildum á Íslandi. Erf­ingjar Sam­herj­a­veld­is­ins eru svo þar næst á eftir með hlut­deild í afla­heim­ildum frá 1,5 pró­sentu­stigum til 2,4 pró­sentu­stiga hver.

Kjarn­inn hefur greint frá því að alls sé 67,4 pró­­­sent allra úthlut­aðra afla­heim­ilda í höndum 15 útgerða sem margar hverjar tengj­­­ast inn­­­­­byrð­­­is.

Tölum aðeins um Noreg

Hvernig hafa aðrar þjóðir sem byggja auð sinn á mik­il­vægri auð­linda­nýt­ingu hagað þeim mál­um? Hafa þær fært yfir­ráð yfir auð­lindum til ein­stak­linga sem fara með þær eins og per­sónu­legar eign­ir? Til að finna fyr­ir­mynd að því er nær­tæk­ast að líta til Nor­egs.

Norska ríkið þjóð­nýtir til dæmis olíu­auð­lindir sínar að mestu. Það á um 70 pró­­sent hlut í Equinor (áður Statoil) á móti norskum líf­eyr­is­­sjóðum og einka­fjár­­­fest­­um. Hagn­aður á olíu­­fram­­leiðslu er skatt­lagður með alls 78 pró­­sent skatti. Þar af er 22 pró­sent venju­legur fyr­ir­tækja­skattur og 56 pró­sent sér­stakur skatt­ur. Afrakst­­ur­inn er settur í norska olíu­­­sjóð­inn, sem norska ríkið á og stýrir í gegnum sér­­stakt sam­komu­lag við seðla­­banka Nor­egs. Sjóð­­ur­inn er í dag stærsti fjár­fest­ing­ar­sjóður heims­ins. Hann á tæpt pró­sent af öllum hluta­bréfum heims og gæti gefið hverjum ein­asta lif­andi Norð­manni 30 millj­ónir króna ef allar eignir hans yrðu seldar í dag og sjóðn­um. 

Sjóð­ur­inn fjár­festir nán­ast ekk­ert innan Nor­egs, og þegar hann gerir það er einkum um að ræða inn­viða­verk­efni, sér­stak­lega í sam­göngum og fjar­skipt­u­m. 

Annað dæmi frá Nor­egi er orku­fyr­ir­tækið Statkraft, sem fram­leiðir og dreifir orku og hefur það mark­mið að raf­orku­sala þess til Evr­ópu í gegnum fjölda sæstrengja verði jafn ábata­­söm norska hag­­kerf­inu og olíu­­fram­­leiðsla í náinni fram­­tíð. Statkraft er að öllu leyti í eigu norska rík­is­ins. Það á raunar kjöl­festu­eign­ar­hluti í mörgum kerf­is­lega mik­il­vægum fyr­ir­tækj­um. Auk áður­nefndra er þar um að ræða álf­ram­leið­and­ann Norsk Hydro (hið opin­bera á yfir 40 pró­sent hlut), fjar­skipta­fyr­ir­tækið Tel­enor (54 pró­sent) og DNB bank­ann (34 pró­sent). 

Norð­menn hafa þannig valið aðra leið en ýmis önnur auð­linda­rík lönd eins og Rúss­land, Saudí-­Ar­ab­ía, Nígería eða Venes­ú­ela þar sem fáir útvaldir hafa notið góðs af nýt­ing­unni í stað þess að afrakst­ur­inn sé not­aður til að byggja almenn upp betri lífs­kjör og sam­fé­lög. 

Kerf­is­bundið og val­kvætt óheil­brigði

Hér heima höfum við ekki farið jafn hefð­bundið spillta leið með nýt­ingu auð­linda okkar og í Rúss­landi, Saudí-­Ar­ab­íu, Nígeríu eða Venes­ú­ela en þó valið að búa hér til ofur­stétt manna sem eru rík­ari og áhrifa­meiri en nokkur ætti að vera fyrir það eitt að nýta sam­eign þjóð­ar. Kerfið sem við sitjum uppi með hefur ekki leitt af sér mikið heil­brigði. Þvert á móti.

Stærsta sjáv­ar­út­vegs­fyr­ir­tæki lands­ins, Sam­herj­a­sam­stæð­an, er til að mynda nú í virkri lög­reglu­rann­sókn vegna gruns um að hún hafi ekki greitt skatta þar sem raun­veru­leg stjórnun hennar er, sem er á Íslandi. Til við­bótar eru átta manns tengdir Sam­herja með rétt­ar­stöðu sak­born­ings í stór­felldri rann­sókn á mútu­brotum og öðrum mögu­legum efna­hags­brotum sem er í gangi hjá emb­ætti hér­aðs­sak­sókn­ara. Á meðal þeirra er for­stjóri og einn aðal­eig­anda Sam­herja. Fyr­ir­tækið beitti sér mán­uðum saman hart gegn þeim fjöl­miðla­mönnum sem opin­ber­uðu meint lög­brot þess og rak meðal ann­ars sér­staka deild fólks, sem kall­aði sig „skæru­liða­deild“, sem sinnti þeim verk­um.

Það hefur auk þess, beint og óbeint, fjár­magnað fjöl­miðla sem draga taum Sam­herja með stór­tækum hætti í gegnum árin. 

Til stendur að ákæra Íslend­inga sem störf­uðu fyrir Sam­herja í Namibíu ef það tekst að koma þeim fyrir dóm í land­inu. Í ljósi þess að ekki er fram­sals­samn­ingur milli Íslands og Namibíu þarf það þó að ger­ast með þeim hætti að þeir mæti sjálf­vilj­ugir, sem verður að telj­ast ósenni­legt. Kyrr­setn­ing­ar­mál gegn félögum í eigu Sam­herja í Namibíu er rekið sjálf­stætt til hliðar við saka­mála­rann­sókn­ina.

Verð­launað fyrir að vera fram­úr­skar­andi

Þrátt fyrir að vera til rann­sóknar hér­lendis og í Namib­íu, í málum sem eiga sér ekki hlið­stæðu að umfangi, rataði Sam­herji ofar­lega á lista Credit­Info yfir fram­úr­skar­andi fyr­ir­tæki sem birtur var í síð­ustu viku. Sam­herji var auk þess í þriðja sæti yfir stór fyr­ir­mynd­ar­fyr­ir­tæki í rekstri 2021 sam­kvæmt sam­an­tekt Við­skipta­blaðs­ins og Keld­unn­ar, þar sem skil­yrðin fyrir því að rata á list­ann eru sögð „ströng“. Til að telj­ast fram­úr­skar­andi fyr­ir­tæki að mati Credit­Info þarf, til við­bótar við það að upp­fylla ein­hver skil­yrði sem fela ekki í sér að vera undir rann­sókn fyrir stór­felld efna­hags­brot, að greiða 99 þús­und krón­ur. 

Til að vera fram­úr­skar­andi að mati Við­skipta­blaðs­ins og Keld­unnar þarf að greiða þeim fyr­ir­tækjum 50 þús­und krón­ur. 

Fyrir það verð fæst leyfi til að segj­ast fram­úr­skar­andi í kynn­ing­ar­efni fyr­ir­tækja. 

Hér virð­ist fara saman að vera grun­aður um að hafa stundað stór­fellda skatta­snið­göngu gagn­vart sam­fé­lag­inu sem á auð­lind­ina sem auður fyr­ir­tæk­is­ins spratt upp úr og þykja fram­úr­skar­andi. Það að vera grun­aður um stór­fellt pen­inga­þvætti vegna þess að auð­ur­inn var falin frá þeim sem áttu rétt­mætt til­kall til hans er þá vænt­an­lega líka fram­úr­skar­andi. Og það að vera grun­aður um að múta stjórn­mála­mönnum í ríki sem Ísland veitti þró­un­ar­að­stoð til að byggja upp sjáv­ar­út­veg­inn sinn í við­leitni til að kom­ast yfir kvóta og græða enn meiri pen­ing er kemur að minnsta kosti ekki í veg fyrir það sé hægt að kaupa sér vottun upp á að vera fram­úr­skar­andi.

Hvað ræður þar för er erfitt að festa fingur á. Kannski er það hræðsla við þá ein­stak­linga sem stýra þess­ari sam­stæðu. Kannski er það sjúk­leg með­virkni. Eða kannski fylgja þessi fyr­ir­tækja þeim takti sem hið opin­bera setur þegar kemur að fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerf­inu. Og snúa sér undan þegar aug­ljósir gallar blasa við.

Ætlum við að halda þessum leik áfram?

Þessi staða sem lýst er hér að ofan er í and­stöðu við vilja þjóð­ar. Það sýna allar skoð­ana­kann­anir sem gerðar hafa ver­ið. Í aðdrag­anda síð­ustu kosn­inga sögð­ust tveir af hverjum þremur vera óánægðir með kvóta­kerfið og nán­ast sama hlut­fall að núver­andi útfærsla þess ógni lýð­ræð­inu hér­lend­is. Tæp­lega átta af hverjum tíu lýstu þeirri skoðun sinni yfir að það ætti að greiða mark­aðs­gjald fyrir afnot af fiski­miðum þjóð­ar­inn­ar.

­Samt er ekk­ert gert til að breyta málum og kon­ungs­ríkin eru nú farin að ganga milli kyn­slóða. Þjóð­ar­eign er á borði orðin að einka­eign.

Síð­asta kjör­tíma­bil fór allt í það að setja breyt­ingar á fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerf­inu í ein­hverjar nefndir eða skýrslu­gerð sem skil­uðu á end­anum engu sem hönd er á festandi. Þess í stað var dregið úr skatt­greiðslur útgerð­ar­manna, meðal ann­ars með því að afnema stimp­il­gjald af fiski­skip­um. Það voru einu breyt­ing­arnar sem kyrr­stöðu­stjórnin bauð upp á.

Nú um stundir sitja for­menn sömu stjórn­mála­flokka og gerðu ekk­ert í þessum málum á síð­asta kjör­tíma­bili og berja saman grund­völl fyrir áfram­hald­andi sam­starfi. Fólk ætti að fylgj­ast vel með því hvað verður sagt um fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerfið í þeim stjórn­ar­sátt­mála sem þau munu birta, nái þau sam­an. Ætlar rík­is­stjórnin að við­halda kerfi sem hefur þurrkað út öll mörk milli stjórn­­­mála og við­­skipta til að færa auð, völd og áhrif til fárra fyr­ir­ferð­ar­mik­illa ein­stak­l­inga í stað þess að nýta hann til að byggja upp rétt­lát­ara og sann­gjarn­ara sam­fé­lag fyrir raun­veru­lega eig­endur auð­lind­ar? 

Svarið við því fæst á næstu vik­um.