Lands­bank­inn er í 98,2 pró­sent eigu íslenska rík­is­ins. Restin er í eigu starfs­manna hans sem fengu hluta­bréf fyrir góðan árangur við inn­heimtu tveggja lána­safna sem voru í eigu gamla Lands­bank­ans, og þar með kröfu­hafa hans.

Ríkið hefur verið ráð­andi í þessum banka frá því að hann var búinn til 8. októ­ber 2008, eftir neyð­ar­laga­setn­ingu sem heim­il­aði því að gera slíkt, og lagði bank­anum til 122 millj­arða króna í eigið fé þegar hann var stofn­að­ur.

Í krafti eign­ar­halds rík­is­ins á þess­ari stóru fjár­mála­stofnun í íslensku efna­hags­kerfi skipar Banka­sýsla rík­is­ins full­trúa í stjórn Lands­bank­ans. Þeim ber að fram­fylgja eig­enda­stefnu rík­is­ins, þar sem mark­mið rík­is­ins um eign­ar­hald í fjár­mála­fyr­ir­tækjum er skil­greint.

Fyrsta mark­miðið sem er til­greint í henni er að „um­sýsla eign­ar­halds og starf­semi fjár­mála­fyr­ir­tækja stuðli að trausti og trú­verð­ug­leika fjár­mála­mark­að­ar.“ Þetta á meðal ann­ars að gera með því að „Banka­sýslan og stjórn­ar­menn sem og aðrir sem koma að starf­semi fjár­mála­fyr­ir­tækja fyrir hönd rík­is­ins skulu fylgja við­ur­kenndum leið­bein­ingum um stjórn­ar­hætti fyr­ir­tækja og leit­ast við að vera í for­ystu á sviði góðra stjórn­ar­hátta, við­skiptasið­ferðis og sam­fé­lags­legrar ábyrgð­ar.“

Þrátt fyrir þessa kröfu um góða stjórn­ar­hætti, við­skiptasið­ferði og sam­fé­lags­lega ábyrgð hefur banka­ráð Lands­bank­ans ákveð­ið, beint inn í mjög við­kvæmar kjara­við­ræð­ur, að hækka laun banka­stjóra bank­ans í 3,8 millj­ónir króna á mán­uði, eða um tæp 82 pró­sent frá því að ákvörðun um laun hennar var færð frá kjara­ráði og til banka­ráðs Lands­bank­ans. Með því tryggði banka­ráðið að laun þess sem gegnir stöð­unni hafi hækkað um 140 pró­sent á fjórum árum, sem er fjór­föld hækkun en hjá almennri launa­vísi­tölu.

Í and­stöðu við til­mæli ráð­herra

Banka­ráðið gaf þær skýr­ingar við Frétta­blaðið að verið væri að færa laun banka­stjór­ans nær þeim kjörum sem almennt gilda fyrir æðstu stjórn­endur fjár­mála­fyr­ir­tækja.

Þar er vænt­an­lega verið að vísa í laun banka­stjóra Arion banka (5,9 millj­ónir króna á mán­uði 2017 í laun og árang­urstengdar greiðsl­ur) og Íslands­banka (4,8 millj­ónir króna á mán­uði 2017 í laun, en 5,8 millj­ónir króna með líf­eyr­is­sjóðs­greiðsl­u­m). Hvor­ugur bank­inn hefur birt árs­reikn­ing fyrir árið 2018 – þeir munu gera það síðar í vik­unni – og því liggur ekki fyrir hvort launin hafi hækkað á síð­asta ári.

Í eig­enda­stefnu rík­is­ins segi að bankar í eigu rík­is­ins eigi að „setja sér starfs­kjara­stefnu sem er sam­keppn­is­hæf, en hóf­leg og ekki leið­and­i.“ Eftir að Íslands­banki komst í eigu rík­is­ins hefur ekk­ert verið gert til þess að lækka laun banka­stjóra hans, sem eru sann­ar­lega leið­andi í íslensku atvinnu­lífi. Og varla getur það talist hóf­legt að þiggja 4,8 millj­ónir króna í laun og líf­eyr­is­sjóðs­greiðsl­ur, 16föld lág­marks­laun, á mán­uði.

Það getur enn fremur vart haldið vatni að laun banka­stjóra Lands­bank­ans séu hóf­leg, þegar þau eru til að mynda mátuð við laun ann­arra rík­is­for­stjóra, þeirrar stéttar sem hefur þrátt fyrir allt tekið til sín ein­hverjar mestu launa­hækk­anir allra hópa lands­ins und­an­farin miss­eri.

Í lok árs 2016 var nefni­lega tekin póli­tískt ákvörðun um launa­­kjör rík­­is­­for­­stjóra undan kjara­ráði og til stjórna fyr­ir­tækj­anna, sem eru póli­­tískt skip­að­­ar. Sú breyt­ing tók gildi um mitt ár 2017. Bene­dikt Jóhann­es­son, sem þá var fjár­mála- og efna­hags­ráð­herra, sendi bréf til stjórna allra fyr­ir­tækja í rík­i­s­eigu í aðdrag­anda þeirrar yfir­færslu. Þar beindi hann þeim til­mælum til þeirra að stilla öllum launa­hækk­unum for­stjóra í hóf. Í ljósi þessa er ákvörðun banka­ráðs Lands­bank­ans að hækka laun banka­stjórna um 82 pró­sent, í 3,8 millj­ónir króna á mán­uði, frá þeim tíma­punkti bein­línis ófyr­ir­leit­in.

Ofur­laun og græðgi leiða til traust­leysis

Í des­em­ber 2018 var birt Hvít­bók um fram­tíð­ar­sýn fyrir fjár­mála­kerf­ið. Sam­hliða vinnu við gerð hennar var fram­kvæmd rann­sókn á skoð­unum eig­enda rík­is­bank­anna tveggja, íslensks almenn­ings, á fjár­mála­kerf­inu. Ein helsta nið­ur­staða hennar var sú ein­ungis 16 pró­sent lands­manna treysta banka­kerf­inu. 57 pró­sent treysta því lítið eða ekk­ert. Þær nið­ur­stöður sýna að annað af helstu mark­miðum eig­enda­stefnu rík­is­ins, að stuðla að trausti á fjár­mála­mark­aði, hefur sann­ar­lega ekki náðst.

Þegar fólk var beðið um að segja af hverju það treysti ekki íslenska banka­kerf­inu var nið­ur­staðan nokkuð afger­andi. Það sem flestum Íslend­ingum datt í hug til að lýsa kerf­inu voru orð eins og spill­ing og græðgi. Þeir not­uðu hug­tök eins og háir vext­ir, dýrt og okur til að skil­greina kerf­ið.

Þegar fólk var spurt hvernig væri hægt að auka traust til banka­kerf­is­ins þá sagði stór hluti að það væri hægt með minni græðgi og minni ofur­laun­um. Nú eða með því að lækka vexti og bjóða almenn­ingi upp á betri kjör.

Eng­inn nefndi það að hækkun launa banka­stjóra rík­is­banka um 82 pró­sent á skömmum tíma myndi auka til­trú hans á kerf­ið.

Í höndum rík­is­ins að hag­ræða

Kristrún Tinna Gunn­ars­dótt­ir, hag­fræð­ingur hjá Oli­ver Wyman í Sví­­þjóð sem sat í starfs­hópnum sem skrif­aði Hvít­­bók um fram­­tíð­­ar­­sýn fyrir fjár­­­mála­­kerf­ið, sagði í við­tali við 21 á Hring­braut nýverið að það felist tæki­færi í því að van­traust fólks á banka­kerf­inu eigi ekki ein­ungis rætur sínar að rekja til hruns­ins, heldur vegna þeirra kjara sem bank­arnir bjóða almenn­ingi upp á og þeirrar hátt­semi sem sé að finna innan bank­anna. Það væri jákvætt vegna þess að það væri „erf­ið­­ara ef van­­traustið skap­­ast bara af ein­hverjum sög­u­­legum atburðum sem við getum ekki breytt.“

Kristrún Tinna sagði það bæði vera í höndum rík­­is­ins og bank­anna sjálfra að gera breyt­ingar sem stuðli að breyt­ingum sem bæti kjör og lækki vexti. „Bank­­arnir hafa verið í miklum hag­ræð­ing­­ar­að­­gerðum og það er klár­­lega svig­­rúm að mínu mati til þess að gera enn bet­­ur.[...]Þetta er þróun sem er að eiga sér stað alls staðar í heim­inum og flestir stærstu bankar Evr­­ópu hafa það efst á for­­gangs­lista sínum að draga úr kostn­aði. Ég held að við þurfum klár­­lega að vinna að því hér á Íslandi lík­­a.“

Í stað þess að horfa til þess hvernig rík­is­bank­arnir nýti aug­ljóst svig­rúm til að draga úr kostn­aði til að bjóða almenn­ingi upp á betri kjör, og sýni þar með í verki vilja til að auka til­trú eig­enda hans á banka­kerf­inu, var ákveðið að hækka laun banka­stjóra langt umfram almenna launa­þró­un. Og hefja bygg­ingu nýrra höf­uð­stöðva á dýrasta stað í höf­uð­borg­inni, við hlið Hörpu við Aust­ur­höfn. Þar verður byggð 16.500 fer­metra bygg­ing auk bíla­kjall­ara. Áætl­aður kostn­aður er að minnsta kosti níu millj­arðar króna.

Sprengja inn í kjara­við­ræður

Þessi launa­hækkun banka­stjóra Lands­bank­ans væri takt­laust og illa ígrunduð við hvaða aðstæður sem er. En að þetta sé að ger­ast á hápunkti gríð­ar­lega við­kvæmra kjara­við­ræðna, þar sem atvinnu­rek­endur og stjórn­völd eru að reyna að sann­færa verka­lýðs­hreyf­ing­una um að lítið sem ekk­ert svig­rúm sé til launa­hækk­ana, stappar nærri veru­leikafirr­ingu.

Þegar við bæt­ist að rík­is­bank­inn ætlar að nota marga millj­arða króna til að byggja sér fok­dýra mont­höll þegar ástandið á hús­næð­is­mark­aði er þannig að stór hópur lands­manna telur sig jað­ar­sett­ann á þeim mark­aði þá er eðli­legt að velta því fyrir sér hvort að þeir sem bera ábyrgð á að eig­enda­stefnu rík­is­ins séu starfi sínu vaxn­ir. Þeir virð­ast að minnsta kosti ekki skilja hug­tökin „sam­fé­lags­leg ábyrgð“ og „hóf­sem­i“, sem þó eru bæði í eig­enda­stefn­unni, neitt sér­stak­lega vel. Þvert á móti virð­ist ákvarð­anir þess vera teknar úr öllu sam­fé­lags­legu sam­hengi.

Allir við borðið stór­yrtir

Það sést vel á við­brögðum sem komið hafa fram hversu skað­leg ákvörðun banka­ráðs­ins um launa­hækkun banka­stjór­ans er. Ragnar Þór Ing­ólfs­son, for­maður VR, hefur sagt að þetta væri óþol­andi ástand og að skýr­ingar banka­ráðs á athæf­inu séu dap­ur­leg­ar. „Við græðum ekk­ert á flott­ræf­ils­hætti í dag. Það eru allir búnir að sjá í gegn um þessa starf­semi. Fjár­mála­kerfið þarf að sýna aðhald, auð­mýkt og vilja til að vinna í sam­fé­lags­legri sátt við umhverf­ið.“

Sá sem situr hinu megin við samn­inga­borðið frá Ragn­ari, Hall­dór Benja­mín Þor­bergs­son, fram­­­kvæmda­­­stjóri Sam­­­taka atvinn­u­lífs­ins, sak­aði banka­ráðið um takt­­­leysi í Frétta­­­blað­inu í dag. Hann sagði enn fremur að ákvörð­unin væri „óskyn­sam­leg og óverj­and­i“.

Harð­ast til orða tók Ásmundur Einar Daða­son, félags- og barna­mála­ráð­herra. „Þessar eilífu hækk­­­anir for­­stjóra rík­­is­­fyr­ir­tækja eru óþol­andi. Rík­­is­­bank­inn fremstur í flokki að hækka laun á sama tíma og aðrir eru varaðir við vegna kjara­­samn­inga. Banka­­sýsla rík­­is­ins og banka­ráð Lands­­bank­ans verða að sýna það í verki að þeim sé treystandi til að stýra fyr­ir­tækjum í almanna­­eign. Ef ekki þá verða stjórn­­völd að grípa inn í með laga­breyt­ing­­um. Í hrein­skilni sagt þá fer þol­in­­mæði mín þverr­andi gagn­vart þessu rugli.“

Katrín Jak­obs­dóttir for­sæt­is­ráð­herra bætt­ist svo í hóp­inn og sagði ákvörð­un­ina óskilj­an­lega og úr öllum „takti við bæði stefnu stjórn­valda og umræðu sam­fé­lags­ins þar sem kjara­við­ræður standa auð­vitað yfir.“

Kerfi sem er til fyrir sig sjálft

Tölum íslensku. Það er sára­lítil eða engin eft­ir­spurn eftir íslenskum banka­mönnum utan þess hlið­ar­veru­leika sem þeir hafa búið til fyrir sjálfan sig. Þetta eru ekki ofur­menni eða neinir sér­stakir snill­ing­ar. Þeir eru ekki ómissandi og kerfið sem þeir starfa í virð­ist vera allt of dýrt vegna þess að það þjónar fyrst og fremst þeim sem í því starfa og ein­staka fylgitungl­um, ekki þorra þeirra sem þurfa að nota það.

Ríkið hefur valið að við­halda arm­lengd­ar-­stefnu gagn­vart bönk­unum sem það á. Í henni hefur falist að rík­is­þvegnir bankar sem fengu eignir sínar í vöggu­gjöf og starfa bara á fákeppn­is­mark­aði inn­an­lands virð­ast nán­ast geta gert það sem þeir vilja, enda eig­enda­stefnan að uppi­stöðu mjög almenn og hægt að túlka hana að hluta eftir hent­ug­leika.

Í þeim hent­ug­leika felst að greiða allt of mörgum starfs­mönnum banka allt of há laun með þeim afleið­ingum að rekstr­ar­kostn­aður þeirra, sem er að helm­ingi launa­kostn­að­ur, eykur álagn­ingu á þau kjör sem bank­arnir bjóða almenn­ingi og fyr­ir­tækjum lands­ins upp á. Sig­urður Hann­es­son, fram­kvæmda­stjóri Sam­taka iðn­að­ar­ins, skrif­aði grein um þetta í des­em­ber síð­ast­liðnum og benti á að álagn­ing íslenskra banka vegna þessa kostn­aðar væri 45 pró­sent.

Það virð­ist ekki vera nein póli­tísk sam­staða um að ríkið sé að fara að selja Lands­bank­ann og Íslands­banka í fyr­ir­sjá­an­legri fram­tíð og því þarf að grípa strax til aðgerða að aðlaga þessa banka að raun­veru­leik­an­um. Það þarf að toga þá úr heima­til­búnum hlið­ar­veru­leik­an­um, skera niður kostnað veru­lega með það fyrir augum að bæta kjör til eig­enda, leggja af allar hug­myndir um hall­ar­bygg­ingar og hætta að láta eins og það að sitja á skrif­stofu og færa til pen­inga sé svo ægi­lega flókið og mik­il­vægt starf að um það eigi að gilda önnur launa­lög­mál en um aðra.

Óboð­leg launa­hækkun banka­stjóra Lands­bank­ans er ágætis til­efni til að hefja þær aðgerð­ir.