Í stjórn­ar­sátt­mála núver­andi rík­is­stjórnar er þjóð­menn­ingu gert nokkuð hátt undir höfði. Og slík er áherslan, slíkur er áhug­inn, slíkur er vilj­inn að standa við þau orð, að Sig­mundur Davíð lét færa Þjóð­minja­safnið frá mennta­mála­ráðu­neyt­inu og undir for­sæt­is­ráðu­neyt­ið. Að baki þeirri ákvörðun virt­ist per­sónu­legur áhugi Sig­mundar á mála­flokknum vega þyngst, því engin fag­leg rök studdu hana. Kostn­að­ur­inn vel á annað hund­rað millj­ón­ir, og Þjóð­minja­safnið hálf­gert vand­ræða­barn innan for­sæt­is­ráðu­neytis þar sem, eðli­lega, engin þekk­ing var fyrir á mál­efni þess og innri starf­semi. Snemma á síð­asta ári úthlut­aði for­sæt­is­ráð­herra síðan rúm­lega 200 millj­ónum til ýmissa verk­efna sem tengd­ust minja­vernd, án sam­ráðs við við­kom­andi fag­að­ila; sumum styrkj­un­um, sem hlupu á nokkrum millj­ón­um, var úthlutað með smá­skila­boðum úr síma ráð­herr­ans. „Bæði þessi mál“, skrif­aði Berg­sveinn Þórs­son, for­maður íslenskra safna og safnamana, „vekja upp spurn­ing um fram­tíð safna, starfs­um­hverfi þeirra og fag­leg vinnu­brögð.“

Vel stæð en veru­leikafirrt þjóð?

Við erum fámenn en efnuð þjóð, búum að miklum auð­lindum í hafi, jarð­varma, fall­vatni, menn­ingu, síð­ustu árin hefur straumur ferða­manna þyngst ákaf­lega og tekj­unar af þeim orðnar veru­leg­ar. Allar ytri aðstæður til fyr­ir­mynd­ar, og góður meiri­hluti lands­manna ein­huga um að hér eigi að ríkja jöfn­uð­ur, að sam­fé­lagið dragi dám af nor­ræna vel­ferða­kerf­inu, með öfl­ugu heil­brigð­is­kerfi þar sem allir hafi jafnan aðgang, og að hér skuli ríkja fag­mennska í öllu.

Und­an­farin miss­eri hafa verið með ein­dæmum góð fyrir sjáv­ar­út­veg­inn, stóru fyr­ir­tækin skila svim­andi gróða, á sama tíma er heil­brigð­is­kerfið þó á öruggri nið­ur­leið, aðstaðan á Land­spít­al­anum ekki boð­leg meðan einka­rekst­ur­inn styrk­ist og hinir efna­meiri fá mun betri þjón­ustu en aðr­ir. „Vel stæð þjóð með afgang á fjár­lög­um“ skrifar Eng­il­bert Sig­urðs­son, pró­fessor í geð­lækn­is­fræði, yfir­læknir lækna­deild Háskóla Íslands og geðsviði Land­spít­al­ans, „á ekki að sætta sig við heil­brigð­is­kerfi sem sífellt berst í bökk­um.“ Eng­il­bert bendir á að heil­brigð­is­kerf­ið, þar með þjón­ust­an, hafi skerst tölu­vert á und­an­förnum árum, og að við nálg­umst hættu­mörk­in.

Eldri kona sem ég þekki, nýhætt að vinna eftir að hafa unnið af trú­festu ýmis verka­manna- og umönn­un­ar­störf í hálfa öld, þarf að fara í augn­steina­skipti. Heim­il­is­lækn­ir­inn tjáði henni að það væri allt að tveggja ára bið eftir aðgerð, nema, bætti lækn­ir­inn við, þú eigir nokkur hund­ruð þús­und krónur á lausu: Þá kemstu að eftir örfáar vik­ur.

Þetta er sam­fé­lagið sem við búum við.

Hið unga fólk sem nú stjórnar land­inu, Sig­mundur Dav­íð, Bjarni, Vig­dís Hauks­dóttir og fleiri, er óhrætt við að stíga fast til jarðar í yfir­lýs­ing­um, fljót að finna söku­dólga. Vig­dís finnur fjár­muni til bjargar heil­brigð­is­kerf­inu hjá öryrkjum og skattsvik­ur­um, Sig­mundur segir að íslenska þjóðin sé veru­leikafirrt komi hún ekki auga á hversu vel rík­is­stjórn­inni gangi að stjórna land­inu. Þetta sama unga fólk hefur lækkað auð­legð­ar­skatt og veiði­gjöld­in, afnumið raf­orku­skatt­inn og komið þannig til móts við fyr­ir­tæki á borð við Rio Tin­to: þessi þrjú for­gangs­mál þeirra kosta rík­is­sjóð um 15 millj­arða á ári. Það má vinna krafta­verk í heil­brigð­is­kerf­inu fyrir þá upp­hæð. Vig­dís nefnir það aldrei, ekki heldur Sig­mund­ur, hvað þá Bjarni.

Það er hættu­legt að borða íslenskt kjöt

Íslenskt lýð­veldi verður 73 ára þegar næsta rík­is­stjórn tekur við völd­um. Við höfum því haft rúma sjö ára­tugi til að byggja upp gott sam­fé­lag að nor­rænni fyr­ir­mynd, þar sem jöfn­uður og fag­mennska rík­ir.

En okkur hefur mis­tek­ist.

Spill­ing sam­fé­lags­ins, frænd­hygl­in, slá­andi völd hags­muna­afla, van­megn­ugir stjórn­mála­menn, veik­burða fjöl­miðl­ar: allt þetta blasti átak­an­lega við okkur í kjöl­far hruns­ins. En þá virt­ist líka skýr vilji hjá þjóð­inni til að bæta úr: fimm árum síðar kusum við hins vegar Fram­sókn­ar­flokk­inn, leiddan af þjóð­ern­issinn­uðum Sig­mundi Davíð með stór­yrt lof­orð um betri tíma, og Sjálf­stæð­is­flokk­inn, leiddan af Bjarna Bene­dikts­syni, með sára­lít­inn vilja til breyt­inga.

Fram­sókn­ar­menn spil­uðu mjög á þjóð­rækn­ina í kosn­inga­bar­átt­unni; þeir ætl­uðu til að mynda með kylfu og hagla­byssu á fund erlendra aðila sem þeir upp­nefndu „hrægamma“, en var ólíkur hópur fólks sem varð inn­lyksa með eignir á Íslandi. Und­ir­liggj­andi þau skila­boð að útlend­ingar væru vond­ir, þeir stæðu í vegi fyrir að allt yrði gott hér á ný. Andúð, ótti eða tor­tryggni gagn­vart útlend­ingum kom víðar fram en í fjár­mál­um, því minnst í tvígang full­yrti Sig­mundur Dav­íð, og núver­andi umhverf­is­mála­ráð­herra tók und­ir, að það væri hættu­legt fyrir Íslend­inga að borða útlent kjöt.

Hvers­vegna er í lagi að æðsti valda­maður Íslands tali þannig? Afhverju reis þjóð­fé­lagið ekki á fætur og mót­mælti? Hvers­vegna kröfð­ust fjöl­miðlar þess ekki að hann drægi orð sín til baka? Orð sem lýsa maka­lausri þröng­sýni, andúð og ótta gagn­vart umheimn­um, en líka þeirri skoðun að Ísland sé á ein­hvern hátt æðra, Íslend­ingar fremri – stef sem fóstri hans, for­seti Íslands, spil­aði ósjaldan fyrir hrun. Hvers­vegna má æðsti maður lands­ins daðra við þjóð­ern­is­fas­isma án þess að þurfa að gjalda fyr­ir?

Kannski vegna þess að við erum vön bull­inu, og búumst ekki við að valda­menn lands­ins vinni að fag­mennsku?

Gerum ráð fyrir að frænd­hyglin ráði ríkj­um.

Eða hvers­vegna reis þjóðin ekki upp í reiði þegar Sig­mundur og Bjarni létu það vera sitt alfyrsta verk að lækka skatta á auð­menn, sem þeir sjálfir til­heyra, og veið­gjöldin á útveg­inn, þrátt fyrir að við hefðum þeirra eigin orð fyrir að rík­is­sjóður stæði illa og nú þyrfti að skera nið­ur?

Var það vegna þess að við gerðum hvort sem er ráð fyrir að þeir störf­uðu fyrst fyrir auð­stétt­ina og hags­muna­öfl­in, síðan þjóð­ina?

Vegna þess að við höfum gefið það upp á bát­inn að íslenskt sam­fé­lag öðlist þá festu, fag­mennsku og gegn­sæi sem hefur í ára­tugi verið við lýði í þeim löndum sem við berum okkur saman við, og þess­vegna flýr unga, mennt­aða fólkið land­ið, það hefur misst til­trú á sam­fé­lag­ið?

Íslenskt sam­fé­lag er hamstur

Það er eitt­hvað átak­an­lega tákn­rænt við það, að Þjóð­minja­safn­ið, safn þjóð­ar­innar – þar sem for­tíð okkar býr – hafi orðið fórn­ar­lamb hins algera skorts á fag­mennsku. Fært á milli ráðu­neyta, með miklum til­kostn­aði, ein­göngu vegna per­sónu­legs áhuga for­sæt­is­ráð­herr­ans. Ég veit af fólki sem hefur keypt sér kampa­víns­flösku til að opna þegar Sig­mundur Davíð fer frá völd­um. Ekki mun ég gráta þá brott­för, en Sig­mund­ur, með sín þjóð­ern­issinn­uðu, gam­al­dags við­horf, sinn grímu­lausa pop­u­l­is­ma, og hinir ungu ráð­herra hans sem haga sér eins og gaml­ir, frekir hrepp­stjór­ar, eru ein­fald­lega afurð þess sam­fé­lags sem við sjálf berum ábyrgð á. Fyrr á öldum var hungrið, vos­búðin og íhalds­semin okkar skæð­asti óvin­ur. Nú er það skortur á fag­mennsku, þar með stöð­ug­leika. Íslensku lýð­veldi var hróflað upp í flýti í júní­mán­uði 1944, meðan heim­ur­inn brann, Danir varn­ar­lausir undir hæl nas­isma. Við slógum upp veislu meðan millj­ónir dóu. Og eftir þá veislu er eins og við höfum aldrei litið við, bara ætt áfram, með gamla, danska stjórn­ar­skrá upp á vas­ann. Íslenskt sam­fé­lag eins og hamstur inni í hjóli, hamstur sem telur sig vera á mik­illi ferð, en er alltaf á sama stað. Orkan sem hann fram­leiðir fer í drífa áfram eigin neyslu, og lýsa upp banka­hvelf­ingar kvóta­veld­is­ins og ann­arra efna­manna.

Núver­andi rík­is­stjórn á eftir að sitja að völdum í eitt og hálft ár. Við vitum ekki hvaða flokkar mynda næstu stjórn, en það virð­ist ekki ólík­legt að víg­reifir Píratar kom­ist í odda­stöðu með mik­inn vilja til að umturna öllu. Gott og vel, kannski eigum við bara að gefa þeim tæki­færi. En í hrifn­ingu okkar á Pírötum krist­all­ast höf­uð­vand­inn í íslensku sam­fé­lagi þar sem hver ný rík­is­stjórn breytir stóru og smáu eftir sínu höfði, þeim hags­muna­öflum sem standa á bak við hana, eða per­sónu­legu áhuga­sviði hvers ráð­herra fyrir sig. Hér vantar allan botn og þess­vegna vitum við tæp­ast til hvaða dags við munum vakna á morg­un. Vitum ekki hvort Land­spít­al­inn verði svelt­ur, lífi efna­minni sjúk­linga stefnt í hættu meðan einka­geir­inn bólgnar út, höfum ekk­ert um það að segja hvort þeir sem græða ævin­týra­lega á sam­eig­in­legum auð­lindum þjóð­ar­innar greiði sann­gjörn gjöld eða ekki, höfum ekki hug­mynd um hvort við vöknum upp við nýja stjórn­ar­skrá eða ekki, hvort Rík­is­út­varpið verði lagt niður eða Sig­mundur Davíð gerður að útvarps­stjóra.

En kom­ist Píratar í odda­stöðu í næstu rík­is­stjórn, verður mörgum nýjum hug­myndum hrint í fram­kvæmd. Núver­andi stjórn­ar­flokk­ar, með hags­muna­öflin og gríð­ar­legt fjöl­miðla­veldi á bak við sig, munu ham­ast gegn öllum breyt­ing­um, ala á ósætti, tor­tryggni, kom­ast aftur til valda vorið 2021 – og taka til við að aft­ur­kalla ákvarð­anir Pírata.

Á meðan höm­umst við inni í hjól­inu okk­ar, muldr­andi ljóð­línur sænska skálds­ins: „Seg­ið, sér­fræð­ingar í myrkri/hver á að lýsa okkur nú?“