En það var athygl­is­vert að fylgj­ast með við­brögðum fólks og fjöl­miðla þegar Katrín tók upp við­ræður við valda­flokk­ana tvo, varð­hunda kerf­is­ins, yfir­lýsta and­stæð­inga breyt­inga. Hvað gengur Katrínu til, eru hér sviknir eið­ar? Það skal vera mér eilíf ráð­gáta, sagði ein­hver við mig, „hvers vegna VG ætla að lyfta þeim dek­ur­dreng af Bakka­flöt enn einu sinni til mann­virð­inga“.

Dek­ur­dreng­ur­inn, það er auð­vitað Bjarni Ben.

Það var margt talað og hugs­að, mörg þung orð, og Katrín víða strokuð út af jóla­korta­list­um. Sumir ótt­uð­ust líka að hún hefði ein­fald­lega ekki afl í að glíma við þá báða, Bjarna og Sig­urð Inga. Fjöl­miðlar birtu mynd af þeim þrem­ur, þar sem Bjarni gnæfði hávax­inn og herða­breiður yfir hana, og Sig­urður Ingi stóð á milli þeirra eins og óbif­an­legur horn­staur. Þeir urðu að ímynd feðra­veld­is­ins, þessa reg­in­djúpa ­mörg þús­und ára gamla valds sem heldur áfram að gefa karl­mönnum for­skot. Fólk fékk þess vegna á til­finn­ing­una að hin lág­vaxna, granna og fín­gerða Katrín hefði ekk­ert í herða­breið­an, sjálfsör­uggan Bjarna, og að Sig­urður Ingi mynd­i bara flytja hana til eins og hverja aðra Fiski­stofu. Skipti engu máli þótt Katrín sé kannski greind­ari og skarp­ari en þeir tveir til sam­ans. Enda hefur greindin ein og sér sjaldan komið fólki langt hér­lend­is. Á Íslandi hefur frekja, til­lits­leysi, óbif­an­legt sjálfsöryggi löngum verið bestu vopnin í stjórn­mál­um. Ásamt hæfi­leik­anum að vera fynd­inn á kostnað and­stæð­inga. Það er freki kall­inn, freki hrepp­stjór­inn, sem framar öðrum hefur komið í veg fyrir fag­mennsku, og þar með stöð­ug­leika, á Íslandi.

And­lit Alþingis

Ísland er fyrrum nýlenda. Það er skekkjan og stað­reyndin sem okkur hefur tek­ist svo kirfi­lega að gleyma.

Þótt saga okkar sé bless­un­ar­lega ekki grimm og blóðug eins og margra nýlenda Afr­íku og Asíu, þá má greina skýrar sam­fell­ur, aug­ljós lík­indi: Skortur á stöð­ug­leika, fag­mennsku, mis­skipt­ing auðs og sam­fé­lagið í klóm svo sterkra hags­muna­afla að það brenglar og veikir lýð­ræð­ið.

Við berum okkur gjarnan saman við önnur Norð­ur­lönd, en á meðan sam­fé­lög þeirra ein­kenn­ast af stöð­ug­leika og ríkri kröfu um ábyrga stjórn­sýslu, þá lifum við ætíð í sveifl­unni, óstöð­ug­leik­an­um, og stjórn­mála­menn kom­ast upp með mun meira fúsk, spill­ingu, van­hæfni og frænd­hygli en hjá nor­rænum frændum okk­ar. Dæmin eru átak­an­lega mörg. Nær­tækt að nefna flutn­ing Fiski­stofu, ákvörðun tekin af Sig­urði Inga, án nokk­urra raka, þvert á fag­mennsku og vilja starfs­manna, og kost­aði skatt­greið­endur tals­verðar upp­hæð­ir. Sig­urður Ingi þurfti ekki að færa fram hand­bær rök. Hann vissi að hann yrði gagn­rýnd­ur, en að það yrði bara vindur sem færi hjá. Íslenskir stjórn­mála­menn kunna öðrum fremur að þumba óþægi­leg mál fram af sér.

Við búum við nýlendu­menn­ingu. Við búum við menn­ingu þar sem ráð­herrar telja sig ekki bundna lögum eða reglum lýð­ræð­is. Við­brögð Sig­ríðar Á. And­er­sen við þeirri nið­ur­stöðum Hæsta­réttar að hún hafi brotið gegn stjórn­sýslu­lögum þegar hún skip­aði dóm­ara í Lands­rétt, er enn ein stað­fest­ing á því að hér hafi ekk­ert breyst þeim efn­um. Sig­ríður sagð­ist ein­fald­lega ekki vera sam­mála. Það er mantra þeirra ráð­herra, sama í hvaða flokki þeir standa, sem verða upp­vísir að spill­ingu, van­hæfni, fúski – þeir segj­ast ein­fald­lega ekki vera sam­mála. Og er því miður óhætt að ganga út frá því sem vísu að þeir kom­ist upp með það.

Þriðja handa­hófs­dæmið eru Vaðla­heiða­göng­in.

Fram­kvæmd þeirra er skóla­bók­ar­dæmi um það hvernig hlut­irnir ganga fyrir sig á Íslandi. Keyrt í gegn af þáver­andi fjár­mála­ráð­herra og þing­manni kjör­dæm­is­ins, Stein­grími J. Sig­fús­syni.

Minn­is­varði um óvand­aða stjórn­sýslu og fals­aðar for­send­ur. Eða með orðum Pét­urs heit­ins Blön­dal: „Menn eru hrein­lega að plata, plata með opin augu og halda að eng­inn fatti það.“

Kannski trúði Stein­grím­ur að eng­inn myndi átta sig á blekk­ing­unni, en ég ótt­ast þó að þrátt fyrir afrek sín og dugnað við að taka til eftir hrun­ið, sé Stein­grímur hinn dæmi­gerði íslenski stjórn­mála­maður sem þekkir ekki mun­inn á fúski og fag­mennsku. Eflaust dró Stein­grímur fylgi Vinstri grænna niður um nokkur pró­sent í síð­ustu kosn­ing­um, en sjálfur beið hann ekki skaða af. Þvert á móti var hann verð­laun­aður af ­rík­is­stjórn­ Katrínar og gerður að for­seta Alþing­is. Hann er þar með and­lit Alþingi Íslands út á við.

Er þá engin …

Skiptir engu máli hversu margir nýir flokkar eru stofn­að­ir, hversu oft við kjós­um, hversu margar rík­is­stjórnir hrökkl­ast frá völdum vegna spill­ing­ar, hversu ákaft við mót­mælum á Aust­ur­velli, komumst í heims­fréttir fyrir virkt lýð­ræði, að vera þjóðin sem sópar burt spilltum for­sæt­is­ráð­herrum, skiptir það engu máli þegar upp er stað­ið; erum við bara að skipta um glugga í fúnu húsi?

Katrín Jak­obs­dóttir hefur lengi verið sá stjórn­mála­maður sem þjóðin treystir best og viljað sjá í stól for­sæt­is­ráð­herra. Nú situr hún loks­ins þar. En mörgum þykir að hún hafi greitt full hátt verð fyrir stól­inn, og eiga erfitt með að fyr­ir­gefa henni að hafa leitt Fram­sókn­ar- og Sjálf­stæð­is­flokk­inn enn einu sinni til valda. Það má færa rök fyrir því að íhalds­semi sam­eini flokk­ana þrjá, og því ástæða til að ótt­ast að sam­starf þeirra verði eins og hjóna­band þar sem aðilar dragi fram það sísta í fari hvers ann­ars. Saga Íslands frá lýð­veld­is­stofnun gefur því miður ekki ástæðu til mik­illar bjart­sýni. Bygg­ingin er fúin, myglu­sveppir í burð­ar­bitum og tals­verð hætta á að Katrín, og sá hluti Vinstri grænna sem af ein­lægni vilja breyta og bæta öll vinnu­brögð, finni fljót­lega fyrir óþæg­indum í önd­un­ar­færum, missi orku, þurfi að leggj­ast inn á Land­spít­al­ann og … en, æ, þar hefur verið nið­ur­skurður lengur en elstu mann­eskjur muna, og því alls óvíst að Vinstri grænir mun­i nokkurn tíma ná sér eftir að hafa andað að sér myglu­svepp­unum í burð­ar­bitum Fram­sóknar og Sjálf­stæð­is­flokks­ins.

… von?

Lík­lega kemur van­hæfni og dug­leysi íslenskra stjórn­mála­manna hvergi betur fram en í lösk­uðu ástandi Land­spít­al­ans og heil­brigð­is­kerf­is­ins. Ítrek­aðar skoð­ana­kann­anir hafa sýnt að mik­ill meiri­hluti lands­manna vill hafa öfl­ugt rík­is­rekið heil­brigð­is­kerfi – og ekki skortir hér fjár­magn­ið. Ísland er það ríkt land að við gætum nokkuð auð­veld­lega, einkum vegna fámennis, verið með heil­brigð­is­kerfi á heims­mæli­kvarða. Svo er ekki. Fjarri því. En ef marka má ­stjórn­ar­sátt­mála ­rík­is­stjórnar Katrín­ar, ætlar hún að verða fyrsta stjórnin sem rækir vilja þjóðar sinnar í þessum efn­um. Þar stendur að heil­brigð­is­kerfið eigi „að stand­ast sam­an­burð við það sem best ger­ist í heim­inum og allir lands­menn eiga að fá notið góðrar þjón­ust­u, ó­háð efna­hag og búsetu … [og] dregið úr greiðslu­þátt­töku ­sjúk­linga …“

Stór og fal­leg orð. Og erfitt að túlka þau öðru­vísi en að frek­ari einka­væð­ingu sé vísað út á hafs­auga. Loks­ins ætla stjórn­mála­menn að fara að þjóð­ar­vilja í þessum mál­um. Þurfti þá, eftir allt sam­an, Vinstri græna til?

Fyrir örfáum árum voru erlendir sér­fræð­ingar fengnir til að taka út íslenska heil­brigð­is­kerf­ið. Þeir skil­uðu af sér skýrslu þar sem Land­spít­al­anum var hrósað fyrir þol­gæði, dugnað og úrræði við þröngan fjár­skort, en einka­væð­ingin gagn­rýnd af miklum þunga:

„Um­fang starf­semi sér­fræði­lækna á einka­stofum hefur auk­ist hratt á síð­ustu árum án skýrra stefnu, stjórn­un­ar, stýr­ingar verk­efna eða eft­ir­lits með gæðum þjón­ust­unn­ar.“

Án eft­ir­lits með gæð­un­um. Þar höfum við það.

Það er nógu umhugs­un­ar­vert að Sjálf­stæð­is­flokkur hafi, með þegj­andi sam­þykki með­reið­ar­sveina sína í Fram­sókn, komið á stjórn­lausri einka­væð­ingu í heil­brigð­is­kerf­inu þvert á vilja þjóðar – en hitt lýsir full­komnu ábyrgð­ar­leysi að láta einka­að­ila vinna þar eft­ir­lits­laust. Eitt mest slá­andi dæmi um sið­leysið sem getur búið í þeirri einka­væð­ingu sem stjórn­mála­menn Íslands hafa boðið upp á síð­ustu ár, er saga Art Med­ica. Í góðan ára­tug voru Art Med­ica þeir einu sem buðu upp á tækni­frjóvg­un hér­lend­is, fólk sem þráði að eign­ast barn hafði því ekki í önnur hús að venda. Gjald­skrá fyr­ir­tæk­is­ins hækk­aði reglu­lega, tug millj­óna arður greiddur til eig­enda ár hvert, en lítið hirt um að end­ur­nýja tækin þrátt fyrir öra þróun í þeim mál­um. Eig­end­urnir töldu aug­sýni­lega mik­il­væg­ara að taka út arð en að end­ur­nýja tæk­in. Svo illa getur arð­sem­is­sjón­ar­miðið leikið mann­eskj­una. Sænska fyr­ir­tæk­ið IVF keypti Art Med­ica fyrir fáeinum árum, það fyrsta sem Sví­arnir gerðu var að end­ur­nýja tækja­kost­inn, og lík­urnar á heppn­aðri ­tækni­frjóvg­un juk­ust sam­stundis umtals­vert. Orð geta ekki lýst sár­indum og van­mátt­ugri reiði þeirra sem höfðu áður borgað Art Med­ica miklar upp­hæðir fyr­ir­ ­tækni­frjóvg­un ­sem mis­heppn­að­ist, og í sumum til­fellum ein­göngu vegna gam­alla tækja, þegar þau lásu um söl­una, og að eig­endur hefðu gengið burt með­ hund­ruð millj­óna í vas­an­um. Vasa fulla af blóð­pen­ing­um.

Einka­væð­ing þarf ekki að vera hið sama og að inn­leiða sið­leysi. En einka­væð­ing þýðir að krafa er gerð um arð­semi, og sú krafa á ein­fald­lega ekki að fyr­ir­finn­ast þegar líf og heilsa fólks er ann­ars veg­ar. Eitt af stóru verk­efnum Svan­dísar sem heil­brigð­is­ráð­herra er að koma föstum böndum á einka­væð­ing­una, að hún sé alger­lega gegn­sæ, og undir ströngu eft­ir­liti. En hefur Svan­dís aflið til að glíma við þá földu, öfl­ugu hags­muni sem hafa látið einka­væð­ing­una grass­era eft­ir­lits­laust – hags­muni sem virð­ast liggja reg­in­djúpt í Sjálf­stæð­is­flokkn­um?

Vaknið þið varð­menn gamla Íslands

Sið­bótin og gagn­sæið í íslenskum stjórn­málum sem kallað var eftir í kjöl­far hruns­ins hefur aldrei kom­ið. Ég efast ekki um að margir innan rík­is­stjórna­flokk­ana þriggja búi yfir vilja að koma að gagni í íslensku sam­fé­lagi, og það er margt fal­legt sem stendur í sátt­mála stjórn­ar­inn­ar. En án sið­bótar og gagn­sæis er hætta á að góður vilji fari fyrir lít­ið. Þá er hætta á að hags­muna­öflin ráði áfram yfir sann­girn­inni, vald­beit­ingin yfir lýð­ræð­inu, fúskið yfir fag­mennsk­unni. Er ein­hver von til þess að Katrín Jak­obs­dóttir og hennar besta fólk hafi styrk og úthald til að knýja fram raun­veru­legar breyt­ingar í dansi við þá flokka sem ein­arð­astir standa vörð um hags­muna­öfl­in, og virð­ast hafa lít­inn áhuga á gegn­sæi, fag­legum vinnu­brögð­um? Í það minnsta sendu þeir báðir skýr skila­boð strax í upp­hafi. Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn með því að skipa Sig­ríði Á aftur dóms­mála­ráð­herra – þrátt fyrir að síð­asta stjórn hafi sprungið vegna þess að hún hylmdi yfir mönnum sem brutu ófyr­ir­gef­an­lega að sér – og Krist­ján Þór, vin Þor­steins Más for­stjóra Sam­herja, og fyrrum starfs­mann þess fyr­ir­tæk­is, ráð­herra sjáv­ar­út­vegs­mála. Aðspurður vís­aði Krist­ján því góð­lát­lega á bug að það væri hætta á hags­muna­á­rekstrum. Sagð­ist treysta sjálfum sér að hefja sig yfir per­sónu­leg tengsl, og að hann myndi ein­fald­lega víkja úr sæti ef taka þyrfti ákvörðun sem tengd­ist Sam­herja. Krist­ján Þór veit ósköp vel að Sam­herji er það öfl­ugt fyr­ir­tæki að nán­ast öll mál sem tengj­ast íslenskum sjáv­ar­út­veg snerta þá bein­línis – og hann hlýtur þar með sjálf­krafa að vera óhæfur sem ráð­herra sjáv­ar­út­vegs­mála. En Krist­ján brosti góð­lát­lega vegna þess að hann veit að sem ráð­herra í nýlend­unni Ísland kemst hann upp með það að bulla.

Ég veit ekki hvort með skipan þess­ara ráð­herra, og eins skip­an Ás­mund­ar Ein­ars sem félags– og jafn­rétt­is­mála­ráð­herra þrátt fyrir að hann teng­ist sterk­lega máli þar sem brotið var ítrekað á rétt­indum verka­manns – hafi verið leið valda­flokk­ana tveggja að sýna Vinstri grænum fing­ur­inn. En mig grunar að þeir hafi fyrst og síð­ast verið að senda þau skila­boð út í sam­fé­lag­ið, að jafn­vel undir stjórn hinnar öfl­ugu Katrínar færu þeir áfram sínu fram.

Sviku þá Vinstri græn kjós­end­ur sína?

Eða veit Katrín að sið­bótin er lang­hlaup, og eina leiðin til að sið­bæta íslenskt stjórn­mála­líf, auka við fag­mennsku, koma á gegn­sæi, sé að sýna þol­in­mæði – og vona að úthaldið bresti ekki? Að myglu­svepp­ur­inn í burð­ar­bit­unum sýki þau ekki. Eru Vinstri græn, í huga Katrín­ar, kannski Tróju­hest­ur­inn sem hefur verið dreg­inn inn fyrir múra valds­ins, og nú bíður hún þess að varð­menn hags­muna­gæslu og mis­skipt­ingar sofni á verð­in­um? En mun Stein­grím­ur J. þá kannski slá fast í þing­bjöll­una og hrópa, vaknið þið varð­menn gamla Íslands, vaknið og vopn­ist … og undir lok kjör­tíma­bils­ins situr Bjarni Bene­dikts­son áfram hæst alla vegna þess að hann hefur stungið svo mörgu undir stól­inn?