Umræðan um van­traust til Alþing­is, arfa­slaka stjórn­mála­menn sem ekki eru starfi sínu vaxnir og óvenju­legt póli­tískt lands­lag hefur sjaldan verið hávær­ari en nú. Að minnsta kosti ekki eins áber­andi. Enda er lands­lagið all­sér­stakt. Píratar tróna efstir á toppum skoð­ana­kann­anna mán­uðum saman og fylgi Sjálf­stæð­is­flokks­ins er nán­ast í sögu­legu lág­marki. Vin­sæl­asti stjórn­mála­mað­ur­inn, Katrín Jak­obs­dótt­ir, leiðir einn óvin­sælasta stjórn­mála­flokk­inn, Sam­fylk­ingin er við það að þurrkast út og fram­tíðin virð­ist heldur ekki björt fyrir afsprengi Besta flokks­ins, Bjarta fram­tíð. Fylgi Fram­sókn­ar­flokks­ins hefur helm­ing­ast frá kosn­ing­um. 

Aldrei hafa fleiri viljað titla til sér­fræð­inga og jafn­vel álits­gjafa í umræð­unni en nú. Allir virð­ast hafa eitt­hvað til mál­anna að leggja og koma meira að segja stundum með til­lögur um hvað megi betur fara. 

En hvernig birt­ist stjórn­mála­á­standið þeim sem setið hafa í stólum þeirra ráða­manna sem sæta gagn­rýn­inni nú? Geta þau miðlað reynslu sinni og bent á umbæt­ur, eða hefur þetta kannski bara alltaf verið svona?

„Það er eitt og hálft ár eftir af kjör­tíma­bil­inu. Það getur margt gerst og það mun margt ger­ast,” segir Álf­heiður Inga­dótt­ir. Hún horfir til tíma­bils Reykja­vík­ur­list­ans í borg­inni, sem Ingi­björg Sól­rún Gísla­dóttir leiddi. „Hann var búinn til á jafn­ræð­is­grunni þar sem fólk sam­ein­að­ist um grund­vall­ar­at­riði og nýttu atkvæðin bet­ur,” segir Álf­heið­ur. „Ég held að eitt­hvað eins og Reykja­vík­ur­list­inn þurfi að ger­ast og muni ger­ast.”

Hún segir sam­fé­lagið ein­kenn­ast af eins­máls­hyggju og eins­konar sýni­þörf í stjórn­mál­un­um, þar sem allir vilja koma sér á fram­færi og skili þar af leið­andi ekki þeim árangri sem þarf. 

Að mati Álf­heiðar hefur núver­andi rík­is­stjórn reynt að breyta sam­fé­lag­inu til baka í það sem var fyrir hrun. „Og mér finnst það ganga allt of vel,” segir hún. „Þögn, leynd og lítil eft­ir­fylgni í fjöl­miðlum hjálpar ekki til. Ég bíð eftir því að þessi rík­i­s­tjórn fari, hún er að éta þetta sam­fé­lag að inn­an­.” 

Hvað er til ráða?

„Sam­starf á vinstri vængnum með sam­eign­lega sýn á helstu grund­vall­ar­at­riðin í anda Reykja­vík­ur­list­ans," segir Álf­heið­ur.

Ásta Ragn­heiður segir mikil við­brigði hafa orðið á þing­inu eftir hrun og áhrifin úr sam­fé­lag­inu náð betur eyrum fólks. Eftir hrunið beindi fólk reiði sinni að þing­inu þótt þar sæti fólk sem það hefði sjálft veitt umboð til að fara með lög­gjaf­ar­vald­ið.

„Fólk lét í sér heyra og það urðu gíf­ur­lega miklar breyt­ing­ar,” segir hún. „Al­menn­ingur lá ekki lengur á skoð­unum sínum og reiðin varð mjög sýni­leg. Og ég held að það sé bara ekki komin ró.”

Ásta Ragn­heiður telur fólk ekki bera van­traust til Alþingis sem stofn­un­ar, heldur frekar til fólks­ins sem þar sit­ur.

„Það vilja allir hafa þjóð­þing og lýð­ræð­is­legt stjórn­ar­far. Það er ekki van­traust á það, heldur er þetta afstaða fólks til þing­manna. Sem er ef til vill ekki að öllu leiti sann­gjarnt. Þetta ástand í stjórn­málum er ekki ein­ungis hér á landi heldur víðar í hinum vest­ræna heim­i."

Hvað er til ráða?

„Tím­inn mun von­andi vinna með þing­inu þar sem það er afar mik­il­vægt að það ríki sátt og traust um lög­gjaf­ar­sam­kund­una," segir Ásta Ragn­heið­ur. „Sam­fé­lagið er enn í sárum eftir hrun­ið." 

„Staðan í dag ber nokkurn svip upp­náms, einkum hjá stjórn­ar­and­stöð­unn­i,” segir Björn. „Stjórn­ar­flokk­arnir hafa náð veru­legum árangri við stjórn efna­hags­mála en að öðru leyti sópar lítið að þeim. Tak­ist þeim að sigla þjóð­inni út úr höft­unum og ná settu marki mun það styrkja stjórn­ar­flokk­ana, ekki síst Sjálf­stæð­is­flokk­inn og for­mann hans.”

Það kemur Birni á óvart að ekki hafi skap­ast meira jafn­vægi í störfum Alþingis og hve grunnt umræður rista. „Vissu­lega er unnt að skella skuld­inni á þing­sköpin en eitt­hvað meira ræður þeim upp­náms­blæ sem ein­kennir Alþing­i,” segir hann. Fjöldi mála sé er ekki mæli­kvarði þegar rætt er um þingið heldur hvernig tekst að leiða þau til lykta.

„Ótti við að ekki sé unnt að leiða mál til lykta á lýð­ræð­is­legan hátt virð­ist fæla ráð­herra frá að leggja mál fyrir þing­ið. Í þessu birt­ist í senn van­trú á þing­inu og skortur á ein­beittri for­ystu stjórn­ar­flokk­anna.”

Hvað er til ráða?

Björn segir að Íslend­ingar eigi að horfa til nágranna­land­anna þar sem mun fleiri þing­menn sitja en hér á landi. Þar séu dæmi sem sýni að þrátt fyrir ágrein­ing ganga menn skipu­lega til verks til að kom­ast að nið­ur­stöðu. „Ætla mætti að hér teldu alþing­is­menn það til marks um eigin ves­al­dóm að vinna á þennan hátt," segir hann. 

„Þrátt fyrir tíma­bund­inn árangur í efna­hags­mál­um, sem er nán­ast allur utan­að­kom­andi happ­drætt­is­vinn­ingur í auð­lindum og túris­ma, þá er íslenskt þjóð­fé­lag í kreppu,” segir Jón Bald­vin og nefnir flokka­kerfið sem dæmi. „Menn undr­ast hversu lengi Píratar geta haldið uppi fylgi í skoð­un­ar­könn­unum og bak við það er fyrst og fremst ein grund­vall­ar­breyt­ing sem gæti fest sig í sessi: Að stór­veld­is­tíma­bili Sjálf­stæð­is­flokks­ins sé lok­ið,” segir hann.

Vinstrið sé líka í mik­illi krísu. „Sam­fylk­ingin er í rúst eftir mesta ósigur stjórn­mála­sög­unnar vegna mis­taka rík­is­stjórnar Jóhönnu Sig­urð­ar­dótt­ur. Vinstri græn eru föst í lam­andi fari þar sem þau eru í aðra hönd­ina Fram­sókn­ar­flokkur án gjafa land­bún­að­ar­kerf­is­ins,” segir hann. „Síðan er hinn pópúl­íski Fram­sókn­ar­flokk­ur, um hann er ekki hægt að tala nema út frá spurn­ingum um aug­lýs­inga­stofu, hvaða trikk þau taka næst til að forða sér frá dauða. Það hefur virkað hingað til­.” 

Hvað er til ráða?

Jón Bald­vin telur mik­il­væg­ast að end­ur­skoða stjórn­ar­skránna og stjórn­kerfið sem heild. Vinstri­væng­ur­inn geti sam­ein­ast í því að fá auð­linda­á­kvæðið inn í stjórn­ar­skránna og færa þjóð­ar­at­kvæða­greiðslu­vald til fólks­ins.

„Pírat­arnir eru ekki bara bóla, þeir eru komnir til að ver­a,” segir Val­gerð­ur. „Þeir eru að sækja fylgi alls staðar að og það sem passar ekki við gamla tím­ann, þegar flokk­arnir áttu að vera með stefnu, er að þeir eru ekki með neina aðra en þá að þjóðin þurfi nýja stjórn­ar­skrá. Og ég trúi því ekki að núver­andi stjórn­ar­flokkar ætli að afhenda sig­ur­inn í næstu kosn­ingum með því að draga lapp­irnar með breyt­ingar á stjórn­ar­skrá. Þetta gengur ekki svona í breyttu þjóð­fé­lag­i.” 

Val­gerður segir hina hefð­bundu flokka ekki ná í gegn til fólks­ins og er sann­færð um að stjórn­ar­skráin spili þar stórt hlut­verk. 

„Þó að hægt sé að segja að rík­is­stjórnin hafi gert margt gott og staðið við stóru orðin í skulda­nið­ur­fell­ingu, losun hafta og efna­hags­mál­unum almennt, þá nær það ekki í gegn,” segir hún. „Hér áður fyrr, ef hægt var að benda á nokkur atriði sem rík­is­stjórnin hafi gert sem var hún bara í góðum mál­u­m.” 

Hún segir vinnu­brögðin á Alþingi breytt. 

„Það átti nú allt að batna með því að fá nógu mikið af nýju fólki inn, en því miður hefur það ekki ger­st,” segir hún. „Og það er mjög baga­legt fyrir Alþingi sem stofn­un, sem mér þykir afar vænt um.”

Hvað er til ráða?

„Áður fyrr gátu menn talað sam­an. Það vantar taug­arnar sem voru áður á milli flokk­anna, á milli stjórnar og stjórn­ar­and­stöð­u," segir Val­gerð­ur. Þing­menn þurfi að taka höndum saman um breyttar aðferð­ir. „Þetta gengur ekki svona."

Hin sér­staka póli­tíska staða sem komin er upp á Íslandi er ekki bundin við land­stein­ana, heldur er hún orðin afar óvenju­leg víða, að mati Þor­gerðar Katrín­ar. 

„Ég held því að gömlu flokk­arnir hafi setið eftir með orð­ræðu sem var skilj­an­leg á öðrum tíma sem er ekki leng­ur,” segir hún og und­ir­strikar þá miklu breyt­ingu sem hefur orðið í Evr­ópu á und­an­förnum ára­tug. Hún nefnir þar hinar ýmsu fleka­hreyf­ing­ar, flótta­manna­vand­ann og upp­gang öfga-Islam. 

„Jarð­vegur til pop­u­l­isma er frjórri nú en áður og það skiptir miklu máli að þeir sem bera ábyrgð og eru í for­ystu - falli ekki falla í þá gryfju.” 

Hún segir núver­andi rík­is­stjórn standa sig vel. 

„Hún stendur sig mjög vel í ákveðnum verk­efnum eins og afnámi hafta og lög um opin­ber fjár­mál,” segir hún. „En það skortir sýn á stóru mynd­ina eins og að ýta undir fram­leiðni­aukn­ingu í sam­fé­lag­in­u.” 

Mögu­lega sé verið að hlaða upp í nýja geng­is­fell­ingu innan ein­hverra miss­er­a. 

„Það er ekki verið að und­ir­búa lang­tíma­stöð­ug­leika með nægi­lega skýrum hætti. Þegar geng­is­fell­ingin kemur og það verður míníkrísa, þá er ekki ólík­legt að menn líti til áranna 2015 til 2016 hvað var gert til að byggja stoðir í sam­fé­lag­in­u.” 

Hvað er til ráða?

Þor­gerður segir að það þurfi að end­ur­skoða vinnu- og verk­reglur Alþingis til að ná betri takti við nútím­ann. Þá þurfi að kynna starf Alþingis betur fyrir þing­mönnum sjálfum og þjóð­inni allri. „For­menn flokk­anna verða að sam­ein­ast um mik­il­væg mál eins og hefur gerst að hluta til í jafn­rétt­is­málum og lofts­lags­mál­u­m," segir hún. Heil­brigð­is­mál væru þar efst á lista. 

Það er ekk­ert nýtt að rík­is­stjórnin komi seint fram með mál, eins og hún hefur sætt gagn­rýni fyrir að gera und­an­far­ið, að mati Þor­steins. Slíkt eigi þó ekki endi­lega að setja mik­inn svip á umræður í þing­in­u. 

„Ég sakna þess að það skuli ekki vera dýpri umræð­ur, til að mynda um efna­hags­mál, sem skila sér til almenn­ings,” segir hann. „Svo hefur það verið að ger­ast á löngum tíma í þing­inu að ráð­herrar eru minna við heldur en áður var, jafn­vel í umræðum um eigin mál.” 

Upp­gangur í efna­hags­líf­inu eigi rætur að rekja til ferða­þjón­ust­unn­ar. 

„Við venju­legar aðstæður ætti rík­is­stjórnin að njóta þess í meira mæli en sýn­ist í skoð­ana­könn­un­um. Kannski gerir fólk sér grein fyrir því að það eru veik­leikar í stöð­unn­i,” segir hann og bætir við að upp­sveiflan byggi á minni fram­leiðni­aukn­ingu heldur en í fyrri upp­sveifl­u­m. 

„Það er meira mis­rétti á fjár­mála­mark­aði hér en ann­ars stað­ar, þar sem stærstu útflutn­ings­fyr­ir­tækin starfa utan hag­kerf­is­ins, en aðrir eru bundn­ir,” segir hann. „Mis­skipt­ing af þessu tagi hlýtur að koma niður á stjórn­ar­flokk­un­um, enda er þetta það fyr­ir­komu­lag sem þeir verja hvað stífast.”

Hvað er til ráða?

„Menn þurfa að vanda sig í umræð­unni. Ekki þannig að þeir séu alltaf sam­mála, það væri hættu­merki, en það þarf dýpri og mál­efna­legri umræð­u," segir Þor­steinn. „En það ger­ist ekki nema þing­menn hafi á því áhuga."