Afgreiðsla skýrslu um hvernig Leiðréttingin, niðurfærsla verðtryggðra fasteignaveðlána, skiptist á milli fólks mun bíða nýrrar ríkisstjórnar. Þetta kemur fram í svari fjármálaráðuneytisins við fyrirspurn Kjarnans um málið. Tæplega fjórtán mánuðir eru liðnir frá því að tíu stjórnarandstöðuþingmenn lögðu fram beiðni um skýrsluna, sem átti að skýra frekar hvernig Leiðréttingin dreifðist á milli þeirri sem hana fengu.
Leiðréttingin er aðgerð sem ríkisstjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks ákvað á ráðast í. Aðgerðin snerist um að hluti þeirra Íslendinga sem voru með verðtryggð húsnæðislán á árunum 2008 og 2009 fengu 80,4 milljarða króna greidda úr ríkissjóði vegna þess að lán þeirra hækkuðu í kjölfar verðbólguskots á þeim árum.
Vísitala íbúðaverðs á höfuðborgarsvæðinu (rúmlega 70 prósent Leiðréttingarinnar fór á Suðvesturhorn landsins), sem mælir hækkun á íbúðarverði, hefur hækkað um 66 prósent frá árslokum 2009. Vísitala neysluverðs, sem mælir verðbólgu, hækkaði um 13,4 prósent upphafi hrunsins haustið 2008 og til loka árs 2009. Frá hruni og fram til dagsins í dag hefur vísitalan hækkað um 38,9 prósent.
Því er ljóst að íbúðaverð hefur hækkað langt umfram verðbólgu á þeim tíma sem liðinn er frá hruni og eigendur húsnæðis með verðtryggð lán fengið umtalsverða eignamyndun umfram verðbólgu á því tímabili. Auk þess hafa lánskjör batnað umtalsvert á Íslandi, vextir lækkað og aðgangshindranir til að endurfjármagna á betri kjörum verið rutt úr vegi. Þetta hefur leitt til þess að eigendur fasteigna á Íslandi hafa séð eign sína aukast um mörg hundruð milljarða króna.
Til viðbótar við þá eignamyndun fékk hluti þeirra 80,4 milljarða króna úr ríkissjóði.
Sáttmáli kynslóðanna
Leiðréttingin var kynnt undir yfirskriftinni „Sáttmáli kynslóðanna“ með lúðrablæstri á fundi leiðtoga ríkisstjórnarinnar í Hörpu haustið 2013. Næsta árið voru haldnir tveir slíkir fundir til viðbótar, sá síðasti í nóvember 2014.
Á síðasta fundinum var farið yfir valin dæmi um hvernig Leiðréttingin átti að virka. Meðal annars var sýnt að 27.193 einstaklingar sem skulduðu undir tíu milljónum króna fengu niðurfellingu á skuldum sínum vegna aðgerðarinnar og að 30 prósent upphæðarinnar sem ríkissjóður greiddi út hafi varið til hjóna sem áttu meira en 25 milljónir króna í eigin fé í húsnæði sínu og einstaklinga sem sem áttu meira en ellefu milljónir króna í eigin fé.
Í þeim gögnum sem birt voru á vef fjármála- og efnahagsráðuneytisins samhliða kynningunni voru flestar upplýsingar hins vegar settar fram með hlutfallsbilum og ómögulegt var að sjá út skiptingu milli aldurs-, tekju- og eignahópa utan þeirra dæma sem valin voru sérstaklega við kynningu á niðurstöðum aðgerðarinnar.
Stjórnarandstöðuþingmönnum þóttu þær upplýsingar sem veittar höfðu verið um skiptingu 80,4 milljarða króna af skattfé á milli hópa ekki nægjanlegar. Þann 11. nóvember 2014 lagði Katrín Jakobsdóttir, formaður Vinstri grænna, fram fyrirspurn á Alþingi í 15 liðum im Leiðréttinguna. Tæpum mánuði síðar barst svar frá Bjarna Benediktssyni, fjármála- og efnahagsráðherra. Í svarinu var engum spurninga Katrínar svarað efnislega en svörum lofað á vorþingi 2015 með með framlagningu sérstakrar skýrslu ráðherra um aðgerðina.
Málið olli nokkru uppnámi á Alþingi og svaraði ráðherra í kjölfarið fimm af 15 spurningum Katrínar 29. janúar 2015. Beðið var eftir frekari svörum í fimm mánuði til viðbótar og 29. júní 2015 birti fjármála- og efnahagsráðherra svo skýrslu sína um lækkun höfuðstóls verðtryggðra húsnæðisveðlána. Hún hafði upphaflega átt að birtast í desember 2014 og verið í „lokafrágangi“ frá því í maí 2015.
Smá ljósi varpað á skiptingu
Skýrslan varpaði skýrara ljósi á því hvernig Leiðréttingin skiptist á milli þeirra sem hana fengu, en svaraði ekki öllum þeim spurningum sem fram höfðu verið lagðar. Kjarninn þurfti að óska sérstaklega eftir tölum sem lágu á bak við skýringarmyndir sem birtar voru í skýrslunni til að fá geta áttað sig hvernig upphæðin skiptist á milli fólks eftir aldri, búsetu og tekjum.
Að einhverju leyti voru upplýsingarnar sem komu fram í skýrslunni endurbirting á þeim upplýsingum sem birtar voru í Hörpu í nóvember 2014. Þar segir að um 94 þúsund einstaklingar hafi átt rétt á að fá niðurfelldar verðtryggðar skuldir vegna verðbólguskotsins sem varð á Íslandi á árunum 2008 og 2009. Á þeim árum voru um 80 þúsund Íslendingar yngri en 18 ára. Ætla má að um 30 prósent þeirra barna séu börn „leiðréttra“ Íslendinga. Því má segja að sá hópur sem hafi verið „leiðréttur“ vegna verðbólguskots eftirhrunsáranna telji um 117 þúsund manns. Meðalfjöldi Íslendinga árið 2008 og 2009 var 317.413 manns. Það þýðir að rúmlega 200 þúsund Íslendingar eru „óleiðréttir“.
Þar kom enn fremur fram að flestir sem sóttu um leiðréttingu voru um eða yfir fimmtugt. Þannig fengu þeir sem eru yfir 56 ára alls 26,4 milljarða króna úr ríkissjóði vegna aðgerðarinnar en þeir sem voru yngri en 35 ára 4,4 milljarða króna. Rúmlega 70 prósent útdeilds fjármagns fór til íbúa á höfuðborgarsvæðinu eða þeirra sem bjuggu á Suðvesturlandi.
Þá staðfesti skýrslan að tekjuhæstir fengu mest út úr Leiðréttingunni. Alls fékk tekjuhæsti hópurinn, þar sem heimilistekjur voru yfir 21,3 milljónir króna á ári, 10,4 milljarða króna. Sá næsttekjuhæsti fékk 9,4 milljarða króna. Samtals fengu þessir hópar (þar sem mánaðarlegar meðaltekjur voru annars vegar tæplega 1,8 milljónir króna á mánuði og hins vegar tæplega 1,2 til tæplega 1,8 milljónir króna á mánuði) 19,8 milljarða króna í leiðréttingu. Meðalupphæð leiðréttingargreiðslu var 7,6 prósent af árstekjum efsta bilsins. Til samanburðar nam heildarupphæð leiðréttingar 62 prósentum af árstekjum lægsta tekjubilsins sem fékk greiðslu vegna Leiðréttingarinnar.
Stóreignafólk fékk milljarða í Leiðréttingu
Engar upplýsingar eru um eignastöðu þeirra sem fá leiðréttingu í skýrslunni. Þar mátti hins vegar sjá að tæpur þriðjungur þeirra heimila sem fengu gefins fé úr ríkissjóði í aðgerðinni skuldaði undir tíu milljónum króna. Til að setja töluna í samhengi má benda á að meðalupphæð gerðs kaupsamnings vegna íbúðarkaupa á höfuðborgarsvæðinu síðustu rúmu þrjá mánuði er 44,6 milljónir króna.
Það eina sem kemur fram um eignastöðu þiggjenda er sú að alls hafi 1.250 manns sem greiddu auðlegðarskatt árið 2013 höfuðstólslækkun. Til að borga auðlegðarskatt, sem nú hefur verið aflagður, þurftu hjón að eiga meira en 100 milljónir króna í hreinni eign (einstaklingur þurfi að eiga 75 milljónir króna). Alls fékk þessi stóreignarhópur, sem er um fjórðungur allra þeirra sem greiða auðlegðarskatt, 1,5 milljarð króna vegna Leiðréttingarinnar.
Til viðbótar kom fram að þau heimili sem skulduðu ekki lengur verðtryggð húsnæðislán, meðal annars vegna þess að þau höfðu borgað þau upp, fengu svokallaðan sérstakan persónuafslátt í stað niðurfærslu á höfuðstól. Alls fékk sá hópur 5,8 milljarða króna úr ríkissjóði. Í reiðufé.
Beiðni um frekari skiptingu
Í ljósi þess að skýrsla Bjarna svaraði ekki nema að hluta til þeim spurningum sem Katrín hafði óskað eftir svörum við lögðu tíu þingmenn stjórnarandstöðunnar sameiginlega fram beiðni um nýja skýrslu. Beiðnin var fyrst lögð fram í júní 2015 og svo aftur í október sama ár. Seinni beiðnin var samþykkt 20. október 2015.
Þingmennirnir tíu fóru meðal annars fram á að fá að vita hvernig heildarupphæð leiðréttingarinnar, um 80,4 milljörðum króna, skiptist eftir tekjum á milli allra framteljenda árið 2014, hvort sem þeir nutu lækkunar eða ekki og hvernig heildarupphæðin dreifist á milli allra framteljenda eftir hreinum eignum.
Spurningarnar fimm sem stjórnarandstöðuþingmennirnir vilja fá svör við eru eftirfarandi:
- Hvernig skiptist heildarupphæð þeirrar fjárhæðar sem varið hefur verið til lækkunar verðtryggðra fasteignaveðlána einstaklinga milli beinnar höfuðstólslækkunar á fasteignaveðlánum einstaklinga og frádráttarliða, svo sem fasteignaveðkrafna án veðtrygginga, vanskila og greiðslujöfnunarreikninga?
- Hverjir eru frádráttarliðirnir og hver er skiptingin milli þeirra í krónum talið?
- Hvert er heildarhlutfall beinnar höfuðstólslækkunar, þ.e. lækkunar höfuðstóls að undanskildum frádráttarliðum, af verðtryggðum fasteignaveðlánum?
- Hvernig dreifist heildarupphæðin sem varið hefur verið til lækkunar verðtryggðra húsnæðislána eftir tekjum á milli allra framteljenda árið 2014, hvort sem þeir nutu lækkunar eða ekki? Hvert er hlutfall heildarupphæðarinnar sem skiptist niður á tekjubil hvers tíunda hluta fyrir sig, miðað við eignir á árinu 2014? Hver er fjöldi framteljenda á bak við hvert tekjubil?
- Hvernig dreifist heildarupphæðin sem varið hefur verið til lækkunar verðtryggðra húsnæðislána á milli allra framteljenda árið 2014 eftir hreinum eignum, þ.e. eignum umfram skuldir? Hvert er hlutfall heildarupphæðarinnar sem skiptist niður á eignabil hvers tíunda hluta fyrir sig, miðað við eignir á árinu 2014? Hver er fjöldi framteljenda á bak við hvert eignabil?
Síðan eru liðnir tæplega fjórtán mánuðir og ný skýrsla hefur enn ekki borist.
Ekkert gerst
Kjarninn spurðist fyrir um afdrif skýrslunnar í júní síðastliðnum. Í svörum ráðuneytisins kom fram að ekki væri hægt að fá upplýsingar um hvenær skýrslan yrði tilbúin en að hún yrði send Alþingi um leið og það gerðist.
Þann 11. október síðastliðinn, rétt rúmum tveimur vikum fyrir kosningar, vakti Katrín Jakobsdóttir athygli á stöðu skýrslugerðarinnar á þingi. „Þessar upplýsingar hljóta að liggja fyrir og hæstv. ráðherra gerði þá betur í því að skila bara auðu og segja að hann hafi ekki upplýsingarnar ef hann hefur þær ekki. Þetta á auðvitað að vera löngu komið, herra forseti. Þetta er ekki boðlegt,“ sagði Katrín. Hún sagði að henni hefði verið sagt að rekið hafi verið eftir skýrslunni í ráðuneytinu. „Ég fer nú að velta því fyrir mér hvernig hæstvirtir ráðherrar ætla að sinna skyldum sínum gagnvart þinginu þegar þeir komast upp með það í heilt ár að svara ekki skýrslubeiðni frá tíu þingmönnum úr öllum stjórnarandstöðuflokkunum.“
Oddný Harðardóttir, þá formaður Samfylkingarinnar, tók undir með Katrínu og sagði vinnubrögðin í málinu til háborinnar skammar, að það skuli dragast í heilt ár að bregðast við skýrslubeiðni um stærsta kosningaloforðið. „Maður spyr sig þá hvort þarna séu spurningar sem hæstv. fjármála- og efnahagsráðherra treysti sér ekki til þess að upplýsa um svörin við. Þarna er spurt um tekjur, eignir, hverjir fengu niðurgreiðsluna. Er það ekki einmitt eins og bent hefur verið á að þarna var ríku fólki rétt ríkisfé og stuðningur? Ég leyfi mér að fullyrða að þess vegna sé skýrslan ekki komin fram. Meðan ég fæ ekki aðrar skýringar held ég mig við þessa.“
Einar K. Guðfinnsson, forseti Alþingis, sagðist þá ætla að kanna hvernig á þessu stæði og hvers vegna skýrslan væri ekki komin til Alþingis.
Síðan hefur ekkert gerst.
Eigið fé fasteignaeigenda hefur tvöfaldast
Á vef Alþingis stendur nú um afdrif skýrslunnar að beiðni vegna hennar hafi verið leyfð en að skýrslan hafi ekki borist. Kjarninn beindi fyrirspurn til fjármála- og efnahagsráðuneytisins um stöðu skýrslunnar og í svari þess, sem barst í dag, kemur fram að afgreiðsla skýrslunnar muni bíða nýrrar ríkisstjórnar.
Það verður því enn nokkur bið á því að almenningur á Íslandi fái nákvæmlega að vita hvernig 80,4 milljarðar króna sem greiddir voru út úr ríkissjóði skiptist niður á landsmenn þrátt fyrir að rúm þrjú ár séu síðan að Leiðréttingin var kynnt í Hörpu.
Þótt langt sé um liðið, og þegar sé búið að greiða út allt féð, þá skipta upplýsingarnar um skiptingu þess samt sem áður enn miklu máli. Ástæður á íslenskum húsnæðismarkaði eru nefnilega þannig að verð hefur hækkað gríðarlega á undanförnum árum og hindrunum þeirra sem eru með lágar tekjur, eiga litlar eignir eða eru bara ungir inn á markaðinn hefur fjölgað mikið. Visitala íbúðaverðs á höfuðborgarsvæðinu sem mælir hækkun á íbúðarverði, hefur til að mynda hækkað um 48,4 prósent frá árslokum 2009. Það þýðir að íbúð sem kostaði 30 milljónir króna í lok árs 2009 kostar nú tæplega 45 milljónir króna og þörf þeirra sem vilja kaupa fyrir eigið fé hefur vaxið úr sex milljónum króna í tæplega níu milljónir króna, sé miðað við 20 prósent eiginfjárframlag. Íbúðaverð hefur hækkað langt umfram verðbólgu frá hruni, meðal annars þá verðbólgu sem Leiðréttingin var greidd út vegna. Þá hafa vaxtakjör verðtryggðra lána lækkað til muna – meðal annars með innkomu lífeyrissjóða á þann markað – og hindrunum almennings til að skipta um fjármögnun fækkað. Þeir sem fengu leiðrétt en búa enn í verðtryggðu eigninni hafa því hagnast þrefalt á þróuninni hérlendis á undanförnum árum. Virði húsnæðis þeirra hefur hækkað langt umfram verðbólgu, þeir fengu niðurgreiðslu á lánum sínum vegna Leiðréttingarinnar og lánskjör þeirra hafa batnað til muna.
Á sama tíma hefur eftirspurn eftir húsnæði aukist mun hraðar en framboð, meðal annars vegna aukins fjölda ferðamanna. Bygging nýs íbúðarhúsnæðis er órafjarri því að mæta þeirri miklu eftirspurn sem er eftir húsnæði. Afleiðingin er meðal annars sú að 42 prósent ungs fólks á aldrinum 20-29 ára á höfuðborgarsvæðinu býr nú í foreldrahúsum. Fyrir tíu árum var þetta hlutfall ríflega 30 prósent. Miklu fleiri í þessum aldurshópi búa í foreldrahúsum á Íslandi en á hinum Norðurlöndunum. Leiguverð hefur líka rokið upp. Í síðasta mánuði var meðalleiguverð í Reykjavík á þriggja herbergja 77 fermetra íbúð 170.670 þúsund krónur á mánuði. Í árslok 2011 kostaði leiga fyrir slíka íbúð 114.884 krónur.
Á meðan að sífellt stærri hópur glímir við óyfirstíganlegar aðgangshindranir inn á húsnæðismarkað, hvort sem er eignar- eða leigumarkað, verða þeir sem eiga eignir á Íslandi sífellt ríkari.
Samkvæmt tölum Ríkisskattstjóra var eigið fé landsmanna 2.813 milljarðar króna í lok árs 2015. Ári áður var það 2.443 milljarðar króna. Það jókst því um 370 milljarða króna á árinu 2015. Helsta ástæða þess að eigið fé flestra Íslendinga hefur aukist hratt á síðustu árum er gríðarleg hækkun á húsnæðisverði. Sú hækkun hefur haft áhrif á alla hópa samfélagsins, en þó hlutfallslega mest áhrif á þá sem höfðu eignast fasteignir en áttu lítið eða ekkert í þeim. Þorri eigna venjulegra íslenskra launamanna eru enda bundnar í fasteignum, þegar eign þeirra í lífeyrissjóðum er undanskilin. Frá árinu 2010, þegar fasteignamarkaðurinn náði botni sínum eftir hrunið, hefur vísitala íbúðaverðs á höfuðborgarsvæðinu hækkað um 66 prósent.
Á því tímabili hefur eigið fé þeirra Íslendinga sem eiga fasteignir tvöfaldast.
