Útlán lífeyrissjóða til heimila landsins munu að öllum líkindum fjórfaldast á þessu ári. Lífeyrissjóðirnir hafa þegar lánað sjóðfélögum sínum 70,3 milljarða króna á fyrstu tíu mánuðum ársins og ef sama þróun heldur áfram á síðustu tveimur mánuðum ársins munu heildar útlán þeirra til heimila verða nálægt 85 milljörðum króna á árinu öllu. Það er fjórum sinnum meira en þeir 21,6 milljarðar króna sem sjóðirnir lánuðu til heimila á árinu 2015. Þetta kemur fram í tölum um útlán lífeyrissjóða sem birtar voru í liðinni viku.
Umrædd lán eru nær einvörðungu lán til íbúðakaupa. Hlutdeild lífeyrissjóða á þeim markaði hefur aukist verulega eftir að nokkrir stórir sjóðir hófu að bjóða allt að 75 prósent íbúðalán, betri vaxtakjör en bankarnir, óverðtryggð lán og lægri lántökugjöld á síðari hluta ársins 2015.
65 prósent hækkun frá 2010
Á Íslandi er að eiga sér stað gríðarlega hröð hækkun á húsnæðisverði. Frá árinu 2010, þegar verðið náði sínum lægsta botni eftir hrun, hefur húsnæðisverð á höfuðborgarsvæðinu til að mynda hækkað um 65 prósent. Síðastliðið ár er heildarhækkun á húsnæðisverði á svæðinu 13,6 prósent, sem er mesta árshækkun sem sést hefur frá árinu 2007.
Ástæður þessa eru margþættar. Lítil fjárfesting í íbúðarhúsnæði á sama tíma og eftirspurn eftir slíku hefur stóraukist – bæði vegna innlendrar eftirspurnar og stóraukins ferðamannastraums – spilar þar stóra rullu. Ruðningsáhrif vegna Leiðréttingarinnar, niðurgreiðsla ríkisstjórnar Íslands á völdum verðtryggðum lánum, hefur einnig haft áhrif. Og svo hefur lág verðbólga í næstum þrjú ár og kaupmáttaraukning undanfarinnar ára skipt sköpum.
Þessar miklu hækkanir hafa leitt til þess að eigið fé landsmanna hefur aukist mikið. Í lok árs 2015 var það 2.813 milljarðar króna. Ári áður var það 2.443 milljarðar króna. Það jókst því um 370 milljarða króna á árinu 2015. Helsta ástæða þess að eigið fé flestra Íslendinga hefur aukist hratt á síðustu árum er gríðarleg hækkun á húsnæðisverði. Sú hækkun hefur haft áhrif á alla hópa samfélagsins, en þó hlutfallslega mest áhrif á þá sem höfðu eignast fasteignir en áttu lítið eða ekkert í þeim. Þorri eigna venjulegra íslenskra launamanna eru enda bundnar í fasteignum, þegar eign þeirra í lífeyrissjóðum er undanskilin.
Hófu að bjóða mun betri kjör
Lífeyrissjóðir landsins hafa lengi lánað sjóðfélögum sínum til íbúðakaupa. Þau lán hafa þó verið þannig að mun lægra lánshlutfall hefur verið í boði sem gerði það að verkum að fólk sem átti lítið eigið fé gat illa nýtt sér þau lán. Það breyttist allt haustið 2015 þegar sjóðirnir hækkuðu lánshlutfall sitt og bjóða upp á enn hagstæðari kjör.
Það var erfitt fyrir íslensku viðskiptabankanna, sem höfðu nær einokað íslenska íbúðalánamarkaðinn eftir hrun, að bregðast við þessu. Þeir töldu sig ekki geta lækkað kjör á húsnæðislánum sínum meira en þeir höfðu þegar gert og báru fyrir sig tvenns konar ástæður sem skertu samkeppnisstöðu þeirra gagnvart öðrum lánveitendum á markaðnum. Í fyrsta lagi eru þeir skyldugir samkvæmt lögum til að eiga mun meira eigið fé en lífeyrissjóðir. Lífeyrissjóðirnir þurfa ekki að sitja á svona miklu eigin fé. Raunar eiga þeir ekkert eigið fé. Þeirra hlutverk er að taka við yfir hundrað milljörðum krónum sem landsmönnum er gert að greiða í þá árlega og ávaxta það fé í minnsta lagi um 3,5 prósent verðtryggt á ári.
Í öðru lagi þurfa stóru viðskiptabankarnir að greiða bankaskatt og sérstakan fjársýslukatt. Þeir skattar hafa ekki verið afnumdir þótt að íslensku bankarnir séu nær allir komnir í eigu íslenska ríkisins og búið sé að semja við kröfuhafa föllnu bankanna um slit þrotabúa þeirra. Í nýbirtu fjárlagafrumvarpi er til að mynda gert ráð fyrir að tekjur ríkissjóðs á árinu 2017 af bankaskatti, sem er 0,376 prósent af skuldum banka, verði 9,2 milljarðar króna. Bankarnir hafa haldið því fram að þessi skattur sé ekkert annað en álag ofan á útlán, sem almenningur þurfi á endanum að borga.
Þess vegna er staðan enn þannig í dag að þeir vextir á íbúðalánum sem bankarnir bjóða eru í langflestum tilvikum ekki jafn góðir og þeir sem lífeyrissjóðir geta boðið. Þess má þó geta að stóru viðskiptabankarnir hafa allir lækkað lántökugjöld sín á þessu ári og gert þau að fasti krónutölu.
Þetta ástand hafa lífeyrissjóðirnir nýtt sér út í ystu æsar. Og skóflað til sín viðskiptum.
Sprenging á árinu 2016
Október 2016 var nýr metmánuður í útlánum lífeyrissjóða til heimila. Þá lánuðu þeir alls 8,6 milljarða króna til þeirra. Til samanburðar má benda á að allt árið 2014 lánuðu lífeyrissjóðirnir 11,7 milljarða króna til sjóðfélaga sinna. Í október einum saman lánuðu þeir því 74 prósent af öllu því fjármagni sem þeir lánuðu til heimila allt árið 2014.
Í fyrra tæplega tvöfölduðust útlán sjóðanna til heimila landsins, og var sú aukning mest á síðustu mánuðum ársins eftir að breytingar voru gerðar á vöruframboði þeirra. Heildarútlán ársins 2015 voru 21,7 milljarðar króna.
Í ár, 2016, hefur síðan orðið sprenging. Á fyrstu tíu mánuðum ársins hafa lífeyrissjóðirnir lánað heimilum 70,3 milljarða króna. Haldi sú aukning áfram á síðustu tveimur mánuðum ársins munu heildarútlán sjóðanna verða um 85 milljarðar króna, eða fjórum sinnum hærri en árið 2015.
Fjöldi lána og meðalupphæð þeirra hafa líka margfaldast. Á fyrstu tíu mánuðum ársins lánuðu sjóðirnir 4.515 ný lán. Á öllu árinu 2015 voru útlánin 1.913. Í fyrra var meðalútlán 11,3 milljónir króna. Nú er meðalútlánið 38 prósent hærra, eða 15,6 milljónir króna.
Bankar vilja banna útlán lífeyrissjóða
Ljóst er að miklar áhyggjur eru af þessari þróun innan íslenska bankakerfisins. Íbúðalán eru mikilvægur hluti af undirliggjandi rekstri viðskiptabankahluta þess og þegar nær öll ný útlán, að frádregnum uppgreiðslum, fara til sjóðanna þá dregur það verulega úr hagkvæmni bankanna. Þetta er sérstaklega mikið áhyggjuefni innan þeirra vegna þess að allt íslenska viðskiptabankakerfið er sem stendur til sölu.
Þessar áhyggjur sáust ágætlega í umsögn sem Samtök fjármálafyrirtækja sendu efnahags- og viðskiptanefnd Alþingis í maí á þessu ári. Þar beindu samtökin því til Alþingis að lífeyrissjóðum ætti að vera óheimilt að lána til einstaklinga og fyrirtækja og kölluðu beinar lánveitingar sjóðanna „skuggabankastarfsemi“.
Ef slíku banni yrði komið á myndi það bæta stöðu íslenskra viðskiptabanka á markaði. En það myndi hins vegar ekki gagnast íslenskum neytendum eins og er, í ljósi þess að lífeyrissjóðir geta boðið hagstæðari kjör á íbúðalánum sínum en bankarnir.
