Er Evrópusambandið brennandi hús, draumaheimur eða hvorugt?
Evrópumál eru oftast nær rædd á forsendum öfga á sitthvorum enda umræðunnar. Þeirra sem eru staðfastastir á móti og þeirra sem eru blindaðir af kostum aðildar. Vegna þessa fer umræðan oftast nær fram á grundvelli tilfinninga, ekki staðreynda. Í nýjasta þætti Kjarnans er það reynt.
Þrátt fyrir óumdeilanlegt mikilvægi Evrópu sem markaðar fyrir Ísland, og þau ríku sögulegu og menningarlegu tengsl sem landið hefur við aðildarríki sambandsins, þá hefur pólitísk umræða um Evrópumál á Íslandi verið fremur rýr. Hún hefur að mestu farið fram á forsendum þeirra tveggja hópa sem eru staðfastastir í afstöðu sinni, annað hvort með eða á móti. Öskrað er úr byrgjunum sitt hvoru megin að Evrópusambandið sé annað hvort brennandi hús sem beri augljóslega að forðast með öllu eða einhverskonar alltumlykjandi draumaland sem muni leysa öll vandamál lítillar þjóðar á eyju úti í Ballarhafi. Umræðunni fylgir því mikil heift og hún byggir að stóru leyti á tilfinningu og upphrópunum, frekar en staðreyndum. Þess vegna reynist almenningi oft erfitt að átta sig á hvað sé rétt og hvað ekki.
Þegar í það er rýnt er mjög auðvelt að komast að einni grundvallarafstöðu: Evrópusambandið og aðild að því hefur bæði kosti og galla. Það þarf síðan að vega og meta þá kosti og þá galla út frá staðreyndum til að móta sér skynsamlega afstöðu gagnvart því hvort Ísland eigi heima innan þess eða ekki. Sú staðreyndamiðaða umræða fær því miður allt of sjaldan að eiga sér stað vegna fyrirferðar ofangreindra hópa á umræðuvettvangnum.
Evrópumál voru til umræðu í nýjasta þætti Kjarnans á sjónvarpstöðinni Hringbraut. Gestur þáttarins er Lilja Alfreðsdóttir, fyrrverandi utanríkisráðherra. Hægt er að horfa á viðtalið við Lilju hér að neðan.
Staða Evrópumála á Íslandi
Ísland sótti um aðild að Evrópusambandinu árið 2009. Það var ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur sem það gerði. Á þeim tíma var Ísland að glíma við ótrúlegt magn vandamála. Gengi krónunnar hafði fallið um nálægt 50 prósent, atvinnuleysi stefndi í tveggja stafa tölu, verðbólga toppaði skömmu síðar í tæplega 20 prósentum, stýrivextir voru 18 prósent og hallinn á rekstri ríkissjóðs var yfir 200 milljarðar króna. Með neyðarlögunum hafði ríkið til viðbótar búið til nýtt bankakerfi – byggt á innstæðum og völdum eignum sem átti eftir að greiða fyrir – sem var að öllu ófjármagnað. Fjármögnun þess var talið kosta allt að 385 milljarða króna, sem voru ekki til í ríkissjóði. Rúmur helmingur fyrirtækja í landinu var í vanskilum og talið var að um 70 prósent þeirra væru með neikvætt eigið fé, og þar með tæknilega gjaldþrota. Tugþúsundir heimila voru með fjármál sín í algjöru uppnámi af ýmsum ástæðum. Sum höfðu skuldsett sig of mikið til að hraða sér í lífsgæðakapphlaupinu, (íslenskum heimilum tókst að verða þau skuldsettustu í heimi á árunum fyrir hrun), sum voru með gengistryggð eða verðtryggð lán sem hækkuðu tímabundið mikið við fall krónu og verðbólguskot og sum glímdu við þann skyndilega veruleika að fyrirvinnan varð atvinnulaus.
Það mátti því færa góð rök, einvörðungu út frá þessum aðstæðum, um að það ætti kannski ekki að vera forgangsatriði að reyna að semja um aðild að Evrópusambandinu á nákvæmlega þessum tíma. Þegar við bættist að annar stjórnarflokkurinn – Vinstri græn – var andsnúin aðild, að ekki var meirihluti fyrir aðild innan þings og að skoðanakannanir sýndu að slíkur meirihluti var heldur ekki til staðar hjá þjóðinni þá er eðlilegt að fólk klóri sér í höfðinu yfir því af hverju var lagt í þessa vegferð. Það er skoðun margra Evrópusambandssinna – meðal annars fyrrverandi lykilmanna innan Samfylkingarinnar – að engin ein gjörð hafi eyðilagt meira fyrir möguleikum Íslands á að ganga í Evrópusambandið á næstu áratugum en sú ákvörðun að sækja um á þessum tíma.
Þrátt fyrir að Íslandi hefði verið lofað flýtimeðferð var viðræðum ekki lokið þegar leið að kosningum 2013. Ástæður þess voru margþættar og bæði heimatilbúnar sem utanaðkomandi. Icesave-deilan spilaði þar stóra rullu en það gerði líka mikil andstaða hluta þingmanna og ráðherra Vinstri grænna gagnvart ferlinu. Á endanum setti ríkisstjórnin sem sótti um umsóknarferlið á ís. Og sú sem tók við, undir forsæti Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar, sendi bréf til Brussel þar sem kom fram að Ísland liti svo á að viðræðum væri hætt, þótt þeim hafi aldrei formlega verið slitið. Þannig er staðan enn í dag.
Afdrifaríkt bréf
Bréfasending þáverandi utanríkisráðherra, Gunnars Braga Sveinssonar, átti eftir að draga verulegan og ófyrirséðan dilk á eftir sér. Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, hafði nefnilega lofað því í aðdraganda kosninga 2013 að þjóðaratkvæðagreiðsla yrði um aðildarviðræðurnar áður en þeim yrði hætt. Það gerði hann til að friða stóran hóp Evrópusinna innan síns flokks.
Þegar á hólminn kom sagði Bjarni að það hefði verið „pólitískur ómöguleiki“ að halda slíka þjóðaratkvæðagreiðslu þar sem ráðamenn beggja stjórnarflokkanna, Sjálfstæðisflokks og Framsóknar, væru á móti aðild. Það varð til þess að lykilmenn úr ranni Evrópusinna yfirgáfu Sjálfstæðisflokkinn. Og stofnuðu Viðreisn.
Sá flokkur var formlega stofnaður í júní 2014 og hafði undirbúningur þá staðið yfir mánuðum saman. Markmiðið var framboð í næstu þingkosningum og eitt helsta stefnumálið yrði aðild að Evrópusambandinu.
Viðreisn gekk vel í kosningunum í október 2016 undir forystu Benedikts Jóhannessonar, frænda Bjarna Benediktssonar. Flokkurinn fékk 10,5 prósent atkvæða og sjö þingmenn kjörna. Annar flokkur sem var með Evrópusambandsaðild á stefnuskrá sinni, Björt framtíð, náði í 7,2 prósent atkvæða og fjóra þingmenn. Sá þriðji, Samfylkingin, beið hins vegar afhroð og hlaut einungis 5,7 prósent atkvæða, sjö árum eftir að flokkurinn hafði hlotið 29,8 prósent atkvæða í kosningum.
Viðreisn og Björt framtíð mynduðu samstundis bandalag sem þau kenndu við frjálslynda miðju og hófu stjórnarmyndunarviðræður við flest alla nema Framsóknarflokkinn. Fyrsta lota slíkra viðræðna var við Evrópuandstöðuflokkinn Sjálfstæðisflokk og strandaði m.a. á Evrópumálum. Eftir nokkra dansa flokkanna þriggja við aðra náðu þeir aftur saman í janúar og mynduðu ríkisstjórn.
Í stefnuskrá hennar var ein skuldbinding í Evrópumálum skjalfest: að Viðreisn og Björt framtíð, báðir Evrópusinnaðir flokkar sem vilja þjóðaratkvæði um áframhaldandi viðræður, samþykktu að taka ekki afstöðu til þess máls komið það upp í þinginu fyrr en undir lok kjörtímabilsins.
Það er í algjörri andstöðu við stefnu beggja flokka. Í grunnstefnu Viðreisnar segir: „Þjóðin kjósi strax um hvort ljúka skuli viðræðum um fulla aðild að Evrópusambandinu til þess að ná megi aðildarsamningi sem borinn verði undir þjóðina.“ Í áherslum Bjartar framtíðar segir: „Löndum góðum samningi við ESB sem þjóðin getur eftir upplýsta umræðu samþykkt í þjóðaratkvæðagreiðslu.“
Ljóst er að reyna mun mjög á afar viðkvæmt stjórnarsamstarfið á næstunni vegna þessara mála, enda hafa Píratar lagt fram þingsályktunartillögu um að fram farið þjóðaratkvæðagreiðsla um hvort óska eigi eftir nýjum viðræðum við Evrópusambandið um inngöngu Íslands í sambandið. Þjóðaratkvæðið á samkvæmt tillöguna að fara fram vorið 2018.
Þegar tillagan verður tekin til efnislegrar umræðu þurfa Viðreisn og Björt framtíð annað hvort að fara gegn eigin stefnu og hafna henni, til að verja stjórnarsamstarfið, eða vera samkvæm sjálfum sér og stefna þar með stjórnarsamstarfinu í hættu.
Borgum fyrir aðgöngumiðann að innri markaði Evrópu
En hver er staða Íslands í Evrópumálum sem stendur? Ísland er með nokkurs konar aukaaðild að Evrópusambandinu í gegnum samninginn um Evrópska efnahagssvæðið (EES), sem tók gildi í byrjun árs 1994. Aðrir aðilar að þeim samningi eru Evrópusambandið, Noregur og Liechtenstein. Samningurinn veitir Íslandi aðgang að innri markaði Evrópu á flestum sviðum án tolla og gjalda, en þorri alls útflutnings okkar fer á það svæði. Og raunar flytjum við mest innan þaðan líka.
Það er líkast til ekki ofmælt að segja að fátt, ef nokkuð, hefur fært Íslandi jafn mikla hröðun á lífsgæðum og vexti og EES-samningurinn. Hann var gífurlega umdeildur þegar hann var gerður og mikill þrýstingur var á Vigdísi Finnbogadóttur, þáverandi forseta landsins, að synja honum undirskriftar og senda í þjóðaratkvæðagreiðslu. Af því varð þó ekki.
Ísland þarf að undirgangast regluverk Evrópusambandsins að stórum hluta vegna samningsins, með nokkrum vel skilgreindum undanþágum. Þar á meðal er hið svokallaða fjórfrelsi um frjálsa för vinnuafls, fjármagns, vöru og þjónustu um innri markaðinn. Ísland hefur hins vegar enga aðkomu að mótun þess regluverks sem landið er skuldbundið til að innleiða, þar sem það er ekki aðili að Evrópusambandinu.
Ísland, og hin EES-löndin, greiða fyrir þessa aukaaðild að Evrópusambandinu með framlögum í Uppbyggingasjóð EES. Þær greiðslur eru oft kallaðar aðgöngumiðinn að innri markaðnum. Samið er um greiðslur á nokkurra ára fresti, en síðast var samið sumarið 2015 eftir langar og strangar viðræður. Þá voru fimmtán mánuðir liðnir frá því að fyrri samningur rann út og mjög erfiðlega gekk að semja, aðallega vegna þess að Evrópusambandið hafði farið fram á allt að þriðjungshækkun í sjóðinn.
Ef gengið hefði verið að upphaflegum kröfum Evrópusambandsins myndi Ísland þurfa að greiða um 6,5 milljarða króna í sjóðinn vegna tímabilsins 2014-2019. Fyrir síðasta samningstímabil, sem stóð frá 2009-2014, greiddu Íslendingar 4,9 milljarða króna. Því yrði um hækkun upp á 1,6 milljarða króna að ræða. Ekkert EFTA-ríkjanna þriggja sem greiða í sjóðinn voru tilbúin til að ganga að þessum kröfum og taka á sig hækkanir af þessari stærðargráðu.
Niðurstaða viðræðnanna varð á endanum sú að greiðslur Íslands hækkuðu um ellefu prósent, sem taldist innan marka verðlagsbreytinga frá 2009. Auk þess yrði innflutningskvóti tollfrjálsra sjávarafurða frá Íslandi til Evrópusambandsins aukin verulega. Samningurinn gildir í sjö ár, en fyrri tveir samningar giltu í fimm ár.
Norðmenn greiða þorra þeirra framlaga sem far í Uppbyggingarsjóðinn, enda reiknast framlag út frá landsframleiðslu og höfðatölu.
Enn Evrópumeistarar í innleiðingarhalla
Líkt og áður sagði þá skuldbindur Íslands sig til að taka upp í lögum sínum obba regluverks Evrópusambandsins með aðild sinni að EES. Sú innleiðing á að gerast innan tiltekinna tímamarka. Ef ekki tekst að innleiða tilskipanir Evrópusambandsins innan þeirra verður til það sem kallast innleiðinarhalli. Þ.e. hversu stórt hlutfall innleiðinga land hefur ekki innleitt innan þeirra tímamarka sem gefin voru.
Ísland er það aðildarríki EES sem stendur sig verst í því að innleiða þessar skipanir. Eftir að frammistaða Íslands í því að innleiða reglur frá Evrópu hafði batnað fram stöðugt frá nóvember 2013 til nóvember 2015 hefur frammistaðan nú versnað í tveimur frammistöðumötum í röð. Nú eru 18 tilskipanir sem Ísland hefur ekki innleitt innan tímamarka, sem gerir innleiðingarhalla upp á 2,2 prósent. Hin ríkin í EFTA, Liechtenstein og Noregur, standa sig mun betur. Innleiðingarhalli Noregs er 0,4 prósent og Liechtenstein er með 0,9 prósent halla. Meðal innleiðingarhalli í Evrópusambandsríkjum er 0,7 prósent.
Þetta hefur ekki einungis þau áhrif að Ísland er ekki að standa við samning sem landið hefur gert heldur þýðir þetta líka að íslenskir ríkisborgarar, og ríkisborgarar innan alls EES svæðisins, njóta ekki að fullu kosta innri markaðarins.
Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) hefur ítrekað sagt að Ísland þurfi að standa sig miklu betur til að standa við skuldbindingar sínar gagnvart innleiðingu á lögum og reglum EES-samningsins.
Síðasta ríkisstjórn var með Evrópustefnu, þar sem meðal annars var lýst yfir að ráðast ætti í mikið átak til að bæta innleiðingarhallann. Á fyrri hluta ársins 2015 átti hallinn að vera kominn undir 1 prósent. Það varð hins vegar aldrei, og lægst fór hallinn í 1,8 prósent áður en hann tók að aukast á ný.
Á móti aðild en fylgjandi þjóðaratkvæði
Skoðanakannanir um Evrópumál sýna nokkuð flókna stöðu. Meirihluti landsmanna hefur verið á móti því að Ísland gangi í Evrópusambandið í nær öllum könnunum sem gerðar hafa verið frá því að sótt var um aðild sumarið 2009. Í nýlegri könnun MMR kom fram að 54 prósent hennar væri á móti aðild, 25,9 prósent væru fylgjandi en restin hefði ekki fastmótaða skoðun á málinu.
Þegar spurt er hvort þjóðaratkvæðagreiðsla eigi að fara fram um hvort fara eigi fram aðildarviðræður við Evrópusambandið þá breytist afstaðan hins vegar. Í slíkum könnunum hefur um langt skeið verið afgerandi meirihluti fyrir því að þjóðin fái að kjósa um hvort farið sé í viðræður eða ekki.
Draga má þá ályktun af ofangreindu að stór hluti þjóðarinnar sé tortryggin gagnvart aðild að Evrópusambandinu, en vilji fá betri upplýsingar um hvað felist í aðild í stað þess að láta harðlínufólk á sitthvorum væng afstöðunnar til aðildar segja sér hvað sé um að ræða.
Mörg krefjandi vandamál Evrópusambandsins
En hver er staðan innan Evrópusambandsins um þessar mundir? Af umræðu hérlendis mætti ætla að hún sé afleit. Sambandið er að ganga í gegnum erfiðleikatímabil, um það er engin vafi. Hröð stækkun hefur leitt af sér mikla vaxtarverki, sérstaklega vegna þess að höfuðáhersla var lögð á að búa til eitt myntsvæði evru úr afar ólíkum efnahagslegum kerfum aðildarríkja. Í þeirri vegferð leit Evrópusambandið meðvitað fram hjá augljósum veikleikum sumra aðildarríkja, t.d. Grikklands, sem hefðu átt að koma í veg fyrir að þau uppfylltu þau skilyrði sem sett voru fyrir aðild að evrunni. Á barnalegu bjartsýnistímum nánast ókeypis fjármagns fyrir efnahagskreppuna sem skall á árið 2008, gátu þessi ríki því gefið út gríðarlegt magn skuldabréfa á baki lánshæfi Evrópusambandsins. Bréf sem þau gátu aldrei raunhæft greitt til baka. Ósveigjanleiki stærstu ríkja Evrópusambandsins til að taka á gríðarlegum vanda t.d. Grikkja og Ítala eftir efnahagskreppuna, hefur opinberað veikleika hjá sambandinu.
Flóttamannamál hafa líka valdið miklum vanda. Flóttamenn hafa á undanförnum árum flykkst til Evrópu frá stríðsátökum í miðausturlöndum og Norður-Afríku aðallega, í leit að betra lífi fyrir sig og sína. Evrópusambandið hefur nálgast flóttamannastöðuna með afstöðu sem holdgervist í Dyflinnar-reglugerðinni. Í henni felst að flóttamenn eigi að sækja um hæli í því landi álfunnar sem þeir koma fyrst til. Í ljósi þess að flestir flóttamennirnir eru að koma frá sömu vandræðasvæðunum þá verður vandi sumra Evrópulanda – t.d. Grikklands og Ítalíu – vegna flóttamannastraums mun stórtækari en t.d. Þýskalands. Ljóst var að þegar flóttamenn streymdu inn í Evrópu í fyrra að þetta kerfi myndi ekki halda. Fátækari lönd álfunnar, sem áttu landamæri að helstu flóttamannasvæðum, myndu einfaldlega ekki geta tekið við öllu þessu fólki. Og mörg önnur lönd í námunda við þau, t.d. Ungverjaland og Búlgaría, ætluðu einfaldlega ekki að gera það. Þess vegna ákváðu þýsk stjórnvöld að opna landamæri sín tímabundið í fyrra fyrir straumnum sem lá frá Grikklandi og í gegnum Austur- og Mið-Evrópu.
Evrópusambandsþjóðirnar hafa ekki enn komið sér saman um hvernig eigi að leysa flóttamannavandann. Fjögur lönd: Þýskaland, Svíþjóð, Ítalía og Frakkland hafa tekið við langflestum þeirra flóttamanna sem hafa komið yfir Miðjarðarhafið frá árinu 2015, eða ⅔ hluta þeirra. Lagt hefur verið til að lönd sambandsins dreifi flóttamönnunum um svæði sín, en um að hefur ekki nást sátt.
Þá á auðvitað eftir að telja til Brexit, útgöngu Bretlands úr Evrópusambandinu. Nær ómögulegt er að ráða í hvernig hún mun verða, en ljóst er að útgangan mun hafa dramatískt áhrif á þróun og stöðu Evrópusambandsins annars vegar og Bretlands hins vegar. Hvort sú þróun verður til góðs eða ills fyrir aðila máls á einfaldlega eftir að koma í ljós. En um verður að ræða flóknasta hjónaskilnað í sögu alþjóðavædds heims.
Vöxtur og sífellt batnandi efnahagsaðstæður
Það fer ekki jafnt hátt og bölsýnin, en Evrópusambandinu gengur líka mjög vel á mörgum sviðum. Í fyrra var til að mynda meiri hagvöxtur á evrusvæðinu en í Bandaríkjunum, í fyrsta sinn frá hruni. Atvinnuleysi hefur minnkað hratt og er komið undir tíu prósent, störfum fjölgað mikið og jákvæðni gagnvart hagkerfinu er meiri en hún hefur mælst í sex ár.
Nú hefur mælst hagvöxtur á evrusvæðinu í fjórtán ársfjórðunga í röð og spár gera ráð fyrir að árið í ár verði betra en öll síðust ár. Hagvöxtur hefur farið batnandi um allt evrusvæðið, nema á Ítalíu, og til að mynda var 3,2 prósent vöxtur á Spáni í fyrra. Focus Economics, sem tekur saman ýmiss konar hagspár, hefur vakið athygli á því að mesta hækkunin í hagvaxtarspám fyrir þetta ár sé í Evrópu. Jafnvel árið 2018, þegar skattalækkanir og aðrar efnahagsaðgerðir Donalds Trump eiga að hafa sem mest áhrif, eru nýjustu spár fyrir evrusvæðið á pari við Bandaríkin.
Þá heldur Evrópusambandið áfram að bæta stöðu neytenda þvert á landamæri. Frá og með júní næstkomandi munu til að mynda reikigjöld vegna snjallsímanotkunar leggjast af innan Evrópusambandsins. Það þýðir að notendur snjallsíma, sem eru nánast allt nútímafólk, þarf ekki lengur að hafa áhyggjur af því að kostnaður vegna netnotkunar eða símtala í gegnum símann eða önnur sambærileg tæki taki nokkrum breytingum þegar viðkomandi ferðast á milli landa sambandsins. Fjarskiptafyrirtækjum verður óheimilt að taka af þeim viðbótargjald.
Það blasir því við að staðan Evrópusambandsins er, líkt og oft áður, flókin. Margt gengur afar vel en annað síður.
