Að senda fólk sem leitar hælis til ann­arra landa „til úrvinnslu“ er þó alls ekki frum­leg stefna. Hún hefur áður verið reynd og það með slæmum árangri. Frum­leik­inn er heldur ekki meiri en svo að í fyrra ákváðu dönsk stjórn­völd að fara nákvæm­lega sömu leið: Senda hæl­is­leit­endur sem þangað leita bein­ustu leið til Rúanda.

Erki­bisk­up­arnir af Kant­ara­borg og York eru í hópi þeirra sem for­dæmt hafa fyr­i­r­á­ætl­an­irnar og segja það að senda hæl­is­leit­endur „aðra leið­ina“ í burtu ekki stand­ast kristið sið­ferði.

Priti Patel, inn­an­rík­is­ráð­herra Bret­lands skrif­aði undir vilja­yf­ir­lýs­ingu um málið við stjórn­völd í Rúanda nýver­ið, sam­komu­lag sem sagt er munu kosta 120 millj­ónir punda, um 20 millj­arða íslenskra króna. Hún hefur einnig fengið sinn skerf af gagn­rýni. And­staða við áformin er mjög mikil innan hennar ráðu­neytis og hefur hluti starfs­manna hótað að leggja niður störf í mót­mæla­skyni. Þeir segja aðgerð­irnar „al­gjör­lega sið­laus­ar“ og vilja kom­ast undan að starfa sam­kvæmt þeim.

Þing­menn Verka­manna­flokks­ins greiddu í síð­ustu viku atkvæði gegn breyt­ingum á lögum sem myndu heim­ila flutn­ing hæl­is­leit­enda til ann­ars lands. Sögðu þeir frum­varpið „ófull­nægj­andi og ill­kvitt­ið“.

Fyr­ir­ætl­anir breskra stjórn­valda hafa ekki enn verið útli­staðar nákvæm­lega. Það sem hefur komið er fram er að flogið yrði með fólk sem kemur til Bret­lands yfir Ermar­sundið í leit að hæli til Rúanda þar sem við muni taka „úr­vinnsla“ mála þeirra. Þessar aðgerðir gætu haf­ist innan fárra vikna. Eftir kom­una til Rúanda myndi fólkið „sam­lag­ast sam­fé­lögum víða um land­ið“.

Sam­kvæmt laga­frum­varp­inu fá stjórn­völd heim­ild til að senda hæl­is­leit­endur til „ör­uggs þriðja rík­is“. Meðal þess sem er gagn­rýnt, fyrir utan það eitt að útvista mót­töku hæl­is­leit­enda, eru efa­semdir um að Rúanda geti talist öruggt ríki. Ekki er lengra síðan en í fyrra­sumar að erind­reki breskra stjórn­valda gagn­rýndi þau í Rúanda fyrir að rann­saka ekki ásak­anir um mann­rétt­inda­brot, m.a. pynt­ingar í haldi lög­reglu, með „gagn­sæj­um“ og „trú­verð­ug­um“ hætti.

Mann­rétt­inda­sam­tökin Freedom House sögðu í skýrslu sinni árið 2020 að flótta­fólk frá Aust­ur-­Kongó og Búrúndi sé útsett fyrir kyn­ferð­is­legri mis­notkun og ofbeldi í Rúanda auk þess sem það hafi verið þvingað til að ganga í vopn­aðar sveitir í land­inu.

„Orð­spor rík­is­stjórnar Rúanda er brot­hætt og hún hefur ekki margar leiðir til að skora hátt í trausti á alþjóða vett­vang­i,“ hefur Sky News eftir Taniu Kaiser, sér­fræð­ingi í flótta­manna­fræðum við háskóla í London. Hún bendir á að Flótta­manna­stofn­unin hafi ítrekað kom­ist að þeirri nið­ur­stöðu að flótta­fólk eigi erfitt upp­dráttar í Rúanda.

Paul Kaga­me, for­seti Rúanda, tjáði sig í fyrsta skipti um sam­komu­lagið á föstu­dag og sagði land sitt ekki eiga í „við­skiptum með mann­eskj­ur“. Það væru „mi­s­tök“ að halda að Rúanda vildi aðeins fá pen­inga í skiptum fyrir hæl­is­leit­end­ur. „Við erum í raun og veru að hjálp­a,“ sagði hann.

Vís­aði hann í því sam­bandi til aðgerða sem hann stóð fyrir árið 2018 er hann fór fyrir Afr­íku­banda­lag­inu og fólust í því að taka við flótta­fólki frá Líb­íu, fólki sem hygð­ist fara hættu­för yfir Mið­jarð­ar­hafið til Evr­ópu. Um þús­und flótta­menn hafa síðan þá verið fluttir til Rúanda og fengið úrlausn sinna mála. Um tveir þriðju hlutar hóps­ins hafa fengið hæli í Evr­ópu og Kanada.

Með sam­komu­lag­inu væri verið að aðstoða Breta við að takast á við smygl á fólki og benti á að það sem Bretar vildu væri „skipu­lögð leið til að flokka fólk sem þeir taka við og annað sem þeir geta sagt nei við“.

Tveir stjórn­ar­and­stöðu­flokkar í Rúanda sögðu samn­ing­inn „óraun­hæf­an“ og vill að rík­is­stjórnin ein­beiti sér að vanda­málum heima fyirr í stað þess að „létta á byrðum ríkra landa“.

Fólkið sem leggur í hættu­för­ina á smá­bátum frá Frakk­landi yfir Ermar­sund til Bret­lands er flest frá Íran, Írak og Sýr­landi. Um 28 þús­und manns komu þessa leið til Bret­lands í fyrra. Að minnsta kosti 44 drukkn­uðu á leið­inni, þar af 27 í einu og sama slys­inu. Flestir hæl­is­leit­end­urnir eru ungir karl­menn á aldr­inum 18-39 ára.

„Frá árinu 2015 hefur Bret­land boðið yfir 185 þús­und mönn­um, konum og börn­um, skjól, fleirum en nokkuð annað land í Evr­ópu,“ sagði Boris John­son nýver­ið. Bret­land er þó langt í frá eft­ir­sókn­ar­verð­asti áfanga­staður fólks á flótta í álf­unni. Í fyrra sóttu tæp­lega 130 þús­und manns um hæli í Þýska­landi. Frakk­land fylgdi þar á eftir en rétt rúm­lega 44 þús­und manns sóttu um hæli í Bret­landi.

Flestir þeir sem koma sjó­leið­ina yfir Ermar­sundið til Bret­lands koma að landi í Dover. „Frá og með deg­inum í dag má flytja alla sem koma ólög­lega til Bret­lands sem og alla þá sem komið hafa hingað ólög­lega frá ára­mót­um, til Rúanda,“ sagði John­son í ávarpi sem hann flutti nýverið skammt frá Dover. „Rú­anda hefur getu til að koma fyrir tug­þús­undum fólks á næstu árum.“

Hann bætti við að Rúanda væri „eitt örugg­asta ríki heims“ og þekkt á alþjóða vett­vangi fyrir að bjóða flótta­fólk vel­kom­ið.

Með því að tala um tug­þús­undir fólks á næstu árum er ráð­herr­ann ekki að búast við því að aðgerð­irnar komi í veg fyrir hina hættu­legu för yfir hafið heldur einmitt að hún haldi áfram. Gagn­rýnendur hafa m.a. bent á að stærsta hættan sé sú að fólk fari að leggja í enn hættu­legri og lengri för. Komi ekki stystu leið á land og reyni að fela sig fyrir yfir­völd­um.

Ástr­alía

Það þurfti ekki að leita langt yfir skammt til að finna hug­mynd­ina að útvistun flótta­fólks­ins. Hin gamla nýlenda Breta, Ástr­al­ía, hefur stundað það frá árinu 2001 að flytja hæl­is­leit­endur sem þangað koma á bátum í búðir á Kyrra­hafs­eyj­unni Nauru. Áströlsk yfir­völd hafa jafn­framt heitið því að engir hæl­is­leit­endur sem reyni að koma þessa leið til lands­ins fái þar nokkurn tím­ann að búa til fram­búð­ar.

Í upp­hafi var fólkið einnig flutt í búðir á Papúa Nýju-Gíneu en Hæsti­réttur Ástr­alíu dæmdi þær búðir ólög­leg­ar. 112 flótta­menn eru enn á eyj­unni Nauru. Rökin fyrir þessu fyr­ir­komu­lagi eru líkt og í Bret­landi að koma í veg fyrir dauðs­föll á hafi úti. Það hefur verið harð­lega gagn­rýnt og upp kom­ist um marg­vís­leg mann­rétt­inda- og ofbeld­is­brot í búð­unum á eyj­unum síð­ustu ár.

Ástr­alía gerði fyrr á þessu ári sam­komu­lag við Nýja-­Sjá­land um að taka við 450 flótta­mönnum sem leit­uðu til Ástr­alíu í stað þess að senda fólkið til Nauru.

Ísr­ael

Árið 2015 kynnti Benja­min Net­anya­hu, þáver­andi for­sæt­is­ráð­herra Ísra­el, þá stefnu að bjóða flótta­fólki sem þangað var m.a. að koma frá Eritreu og Súdan að fara sjálf­vilj­ugu aftur til síns heima­ríkis eða til Úganda eða Rúanda í Aust­ur-Afr­íku. Flótta­fólk­inu voru boðnir 3.500 Banda­ríkja­dalir og flug­miði. Hinn val­mögu­leik­inn var að dúsa í fang­elsi í Ísr­a­el.

Þessi stefna var harð­lega gagn­rýnd, m.a. fyrir að stilla alls­lausu fólki upp við vegg og fyrir að tryggja engin rétt­indi eða öryggi fyrir flótta­fólk­ið. Árið 2018, þegar aðeins um 30 pró­sent hæl­is­leit­enda í Ísr­ael höfðu yfir­gefið land­ið, ætl­uðu stjórn­völd að bæta um betur og flytja flótta­fólk nauð­ung­ar­flutn­ingum úr landi. Þær áætl­anir runnu út í sand­inn eftir að Hæsti­réttur Ísra­els fjall­aði um mál­ið.

Talið er að stór hluti þeirra flótta­manna sem fluttir voru frá Ísr­ael til Aust­ur-Afr­íku hafi að lokum snúið aftur til Evr­ópu.

Dan­mörk

Kjarna­stefna sós­í­alde­mókrata í Dan­mörku, flokks Mette Fred­rik­sen for­sæt­is­ráð­herra, er að fjalla ekki um hæl­is­um­sóknir sem ber­ast frá fólki sem dvelur í löndum innan ESB heldur aðeins utan þess. Þetta þýðir í raun að eng­inn hæl­is­leit­andi fær að dvelja í Dan­mörku á meðan umsókn hans er til með­ferð­ar. Leitað var hóf­anna í Túnis og Eþíópíu um að taka við hæl­is­leit­endum frá Dan­mörku en upp úr þeim við­ræðum slitn­aði. Sam­komu­lag náð­ist hins vegar við Rúanda. Það hefur ekki verið tekið til fram­kvæmda en verður rætt á danska þing­inu í næstu viku.

Á árunum 2015-2020 sóttu tæp­lega fimm millj­ónir manna um hæli í Dan­mörku. 52 pró­sentum umsókn­anna var hafn­að. Dönsk stjórn­völd segja til­gang­inn með útvist­un­inni m.a. þann að reyna að koma í veg fyrir mann­skaða á Mið­jarð­ar­haf­inu. Þótt það sé langt í burtu frá Dan­mörku sækir flótta­fólk sem leggur þá hættu­ferð á sig m.a. þangað í leit að vernd.

Vantar örugga leið

Flestir þeirra sem leita alþjóð­legrar verndar í Bret­landi, fólkið sem siglir þangað frá Frakk­landi, eru flótta­menn í skiln­ingi lag­anna og eiga rétt á hæli. Það hafi sýnt sig við með­ferð umsókna þeirra um vernd. Aðeins þriðj­ungi þeirra hafi hingað til verið hafn­að. „Af hverju hættir þetta fólk lífi sínu til að kom­ast þang­að? Af því að bresk stjórn­völd veita þeim ekki örugga leið til að kom­ast þang­að. Þess vegna nota þeir svo­kall­aðar „ólög­legar leið­ir“.“

Þetta segir breski rann­sókn­ar­blaða­mað­ur­inn Jon Dazig, sem sér­hæfir sig í heil­brigð­is- og mann­rétt­inda­málum í umfjöll­unum sín­um. Hann bendir á að flótta­fólkið sé að koma frá löndum þar sem ástandið er ein­stak­lega slæmt, m.a. Afganistan, Jem­en, Sýr­landi og Írak. Hins vegar sé því ekki tekið opnun örmum eins og rétti­lega er gert gagn­vart fólki á flótta frá Úkra­ínu, heldur á að senda það til Rúanda.

Skoski heil­brigð­is­ráð­herrann, Humza Yousaf segir fyr­ir­ætl­an­irnar sýna kerf­is­bund­inn ras­isma hjá bresku rík­is­stjórn­inni. Stjórn sem rétti­lega veiti Úkra­ínu­mönnum hæli og vernd á flótta undan stríði en vilji á sama tíma senda aðra hæl­is­leit­endur langt í burtu „til úrvinnslu“.

Um leið og fólk í leit að hæli er komið upp í flug­vél og af breskri grund yrði það, sam­kvæmt sam­komu­lag­inu, ekki lengur á ábyrgð breskra stjórn­valda heldur þeirra rúönsku. Þetta er flug­miði aðra leið­ina – það er ekki gert ráð fyrir að flótta­fólki snúi aftur til Bret­lands, að minnsta kosti í bráð.

Margir hafa komið þeirri skoðun sinni á fram­færi und­an­farið að gjörn­ing­ur­inn yrði ekki aðeins sið­laus heldur stórfurðu­leg ákvörð­un. Hví að senda ungt og hraust fólk í burtu frá landi sem sár­lega þarfn­ast fleiri vinn­andi handa? Þess í stað ætti að taka því fagn­andi. En tryggja fyrst örugga leið þess til Bret­lands svo fleiri drukkni ekki við að reyna að kom­ast þang­að.