Alþingi fjallar þessa dag­ana um nýja búvöru­samn­inga sem rík­is­valdið og bændur skrif­uðu undir í febr­úar síð­ast­liðn­um. Samn­ing­arnir eru fjórir tals­ins, einn ramma­samn­ingur og þrír búgreina­samn­ingar sem fjalla um starfs­skil­yrði sauð­fjár­bænda, kúa­bænda og garð­yrkju­bænda. Marg­vís­leg kynn­ing hefur farið fram á samn­ing­un­um, en til að bæta enn á upp­lýs­inga­gjöf­ina er bæði ljúft og skylt að setja fram nokkur svör við spurn­ingum sem hafa vaknað í umræð­unni.

1. Er verið að auka við stuðn­ing við land­bún­að?

Nei. Í lok samn­ings­tím­ans verða fram­lög rík­is­ins svipuð upp­hæð og árið 2016.  Miðað við að hag­vöxtur verði áfram hærri en verð­bólga er ljóst að stuðn­ingur við land­búnað sem hlut­fall af lands­fram­leiðslu mun áfram lækka. Nýir fjár­munir koma inn í ramma­samn­ing­inn vegna nýrra verk­efna og auk­innar áherslu á almenn­ari stuðn­ing. Á móti aukn­ing­unni kemur 8,1% hag­ræð­ing­ar­krafa á samn­ings­tím­an­um.

2. Hefur leynd hvílt yfir samn­inga­gerð­inni?

Nei, þvert á móti. Við­ræður bænda og full­trúa rík­is­valds­ins stóðu í nokkra mán­uði en alls voru haldnir yfir 40 samn­inga­fund­ir. Meðan á því ferli stóð voru samn­inga­málin rædd opin­skátt á vett­vangi bænda. Aldrei áður hafa verið haldnir opnir bænda­fundir áður en samn­inga­gerð­inni lauk. Jafn­framt kynntu full­trúar bænda samn­ing­ana fyrir öllum sem ósk­uðu eftir því, m.a. full­trúum stjórn­mála­flokka, fyr­ir­tækja og hags­muna­sam­taka.

3. Snú­ast búvöru­samn­ingar um kaup og kjör bænda?

Nei, bændur líta ekki svo á að um kjara­samn­inga sé að ræða, líkt og á vinnu­mark­aði. Eins og kerfið er núna er þetta stuðn­ingur við búrekstur bænda í dreif­býli. Hækk­anir á fjár­hæðum í samn­ingnum eru langt frá þeim tölum sem samið hefur verið um á vinnu­mark­aði und­an­far­ið. Miklu meiri fjár­muni þyrfti ef samn­ing­arnir ættu að vera afkomu­trygg­ing fyrir bænd­ur.

4. Hvað þýða samn­ing­arnir fyrir neyt­end­ur?

Stutta svarið við því er að stuðn­ingur við land­búnað gerir grein­inni kleyft að fram­leiða afurðir á hag­stæð­ara verði fyrir neyt­end­ur. Það er varla til sá staður þar sem að stjórn­völd hlut­ast ekki á ein­hvern hátt til um land­búnað – með stuðn­ingi, vernd­ar­að­gerðum eða hvoru tveggja. Ein­hliða ákvörðun okkar um að hætta stuðn­ings­að­gerðum yrði ein­fald­lega til þess að greinin hefði ekki sann­gjarna sam­keppn­is­stöðu.

5. Hvaða ávinn­ingur er af íslenskri búvöru­fram­leiðslu?

Land­bún­að­ar­fram­leiðslan hefur víð­tæka þýð­ingu fyrir landið í heild. Á hverju ári á sér stað mikil verð­mæta­sköpun í íslenskum land­bún­aði. Árið 2015 var verð­mæti land­bún­að­ar­af­urða 54 millj­arður króna en að við­bættri annarri starf­semi 57 millj­arð­ar. Um 4.200 lög­býli eru í notkun hér á landi og tæp­lega 4.000 manns starf­andi í land­bún­aði sam­kvæmt tölum Hag­stofu Íslands. Alls munu um 11.000 störf tengj­ast land­bún­aði með einum eða öðrum hætti. Íslenskur land­bún­aður er mik­il­vægur þáttur í virð­is­keðj­unni og skilar hann og við­skipti með land­bún­að­ar­vörur miklum skatt­tekjum til rík­is­ins.

6. Hvaða fjár­hæðir er um að ræða í samn­ing­un­um?

Heild­ar­út­gjöld rík­is­ins vegna samn­ing­anna verða nán­ast þau sömu í lok samn­ings­tím­ans (á föstu verð­lagi) og þau eru nú. Fjár­hæðir í ramma­samn­ingi nema kr. 1.743 millj­ónum árið 2017 en enda í kr. 1.516 millj­ónum árið 2026 við lok samn­ings. Naut­gripa­rækt­ar­samn­ingur er á fyrsta ári 6.550 millj­ónir króna og endar í 6.138 millj­ónum árið 2026. Sauð­fjár­rækt­ar­samn­ingur nemur 4.932 millj­ónum króna árið 2017 en endar í 4.470 millj­ónum árið 2026. Garð­yrkju­samn­ingur er að verð­mæti 551 milljón króna árið 2017 en við lok samn­ings­tíma árið 2026 nemur stuðn­ingur við garð­yrkj­una 533 millj­ónum króna. Verð­trygg­ing­ar­á­kvæði eru í samn­ing­un­um. Gerð er hag­ræð­ing­ar­krafa í sem nemur 0,5% fyrstu 5 ára samn­ing­anna en 1% næstu 5 ár á eft­ir. Þetta á við um alla þætti samn­ing­anna nema þeim sem lúta að nið­ur­greiðslu raf­orku og fram­lögum til Fram­leiðni­sjóðs land­bún­að­ar­ins. 

Fjár­hæðir í samn­ing­unum eru áfram fastar og verði aukin fram­leiðsla þynn­ast greiðslur út á afurð­ir. Samn­ing­arnir fela ekki í sér fastar greiðslur á fram­leitt magn. Það er því ekki hægt að sækja sér ótak­mark­aða fjár­muni í rík­is­sjóð með auk­inni fram­leiðslu. Þar fyrir utan er ljóst að mikil fram­leiðslu­aukn­ing er lík­leg til að lækka afurða­verð. Komið er í veg fyrir of mikla sam­þjöppun í land­bún­aði. Þannig eru settar reglur um hámarks­hlut­fall af stuðn­ingi sem hver ein­stakur fram­leið­andi getur fengið af heild­ar­stuðn­ingi hvers samn­ings. Það er nýmæli. Það kemur ekki í veg fyrir hag­ræð­ingu en und­ir­strikar að ríkið vill fyrst og fremst styðja við fjöl­skyldu­bú.

7. Hverjar eru stærstu breyt­ing­arnar í samn­ing­un­um?

Eitt af meg­in­mark­miðum samn­inga­nefnd­ar­innar var að leggja drög að því að leggja niður kvóta­kerfi í mjólk og greiðslu­marks­kerfi í sauð­fjár­rækt. Til­gang­ur­inn með þeirri stefnu er að létta kostn­aði við kaup á þessum rétt­indum af grein­un­um. Mark­miðið er að gera nýliðun og kyn­slóða­skipti auð­veld­ari og beina þunga stuðn­ings­ins til þeirra sem eru að fram­leiða á hverjum tíma.

Í samn­ing­unum er lögð aukin áhersla á líf­ræna fram­leiðslu, vel­ferð dýra, umhverf­is­vernd og sjálf­bæra land­nýt­ingu. Sér­stakt verk­efni kemur inn í samn­ing­inn um stuðn­ing við skóg­ar­bændur til að auka virði skóg­ar­af­urða. Um leið er kveðið á um annað nýtt verk­efni um mat á gróð­ur­auð­lindum sem ætlað er til frek­ari rann­sókna á landi sem nýtt er til beit­ar. Jafn­framt verða mögu­leikar á fjár­fest­inga­styrkjum í svína­rækt fyrri hluta samn­ings­tím­ans t2il þess að hraða umbótum sem bæta aðbúnað dýra. Jarð­rækt­ar­stuðn­ingur er auk­inn veru­lega og gerður almenn­ari. Hægt verður að styðja betur við rækt­un, þar með talið ræktun mat­jurta sem er nýung. Um leið verður tek­inn upp almennur stuðn­ingur á rækt­ar­land sem er ekki bund­inn ákveð­inni fram­leiðslu. Stuðn­ingur við líf­ræna fram­leiðslu verður tífald­aður frá því sem nú er og sér­stakur stuðn­ingur verður tek­inn upp við geit­fjár­rækt, sem ekki hefur verið áður. 

Áfram er stuðn­ingur við leið­bein­inga­þjón­ustu eins og áður en hann þrep­ast niður á samn­ings­tím­an­um. Að sama skapi verður áfram stutt við kyn­bóta­verk­efni eins og skýrslu­hald og rækt­un­ar- og ein­angr­un­ar­stöðvar - einnig plöntu­kyn­bæt­ur.

8. Eru samn­ing­arnir meit­l­aðir í stein til tíu ára?

Í samn­ing­unum er kveðið á um end­ur­skoð­anir árin 2019 og 2023. Það er gert til að bregð­ast við þróun og meta hvernig mark­mið nást. Gangi þau ekki eftir er hægt að bregð­ast við og stjórn­völd sem verða við völd á hverjum tíma geta lagt fram sínar áhersl­ur. Það er því ekki búið að læsa starfs­um­hverfi land­bún­að­ar­ins í tíu ár, en það er mörkuð ákveðin stefna. Því til við­bótar eru breyt­ingar hæg­fara fyrstu árin, einkum í sauð­fjár­samn­ingn­um. 

9. Hver eru áhrif samn­ing­anna á bændur eftir búsetu?

Af hálfu bænda voru áhrif samn­ing­anna á ein­stök lands­svæði ekki met­in. Bænda­sam­tökin sem full­trúi allra bænda í land­inu geta ekki haft for­göngu um að gera upp á milli bænda eftir búsetu. Þess vegna hefur Byggða­stofnun verið falið að gera til­lögur um útfærslu svæð­is­bund­ins stuðn­ings í sauð­fjár­rækt. Hingað til hefur vilji stjórn­valda jafn­framt verið afskap­lega tak­mark­aður til að stýra því hvar ákveðnar greinar land­bún­aðar séu stund­aðar og hvar ekki. Fyrir því geta alveg ver­ið  rök en þá verða stjórn­völd að ganga að því verki með opin augu og segja skýrt að við ætlum að styðja við ákveðna búgrein eða búgreinar á einum stað en ekki öðr­um. Þá verður um leið að segja það berum orðum við það fólk sem vill stunda búskap á þeim svæðum sem ekki eiga að njóta stuðn­ings. Einnig hafa verið nefnd í þessu sam­hengi rök um land­nýt­ingu. Bændur vilja vinna að meiri sátt um þau mál og þess vegna er verk­efni í ramma­samn­ingi þar sem gert er ráð fyrir að efla mat á gróð­ur­auð­lindum og búa þá til verk­færi til að stýra þeirri nýt­ingu bet­ur. 

10. Eru allir bændur sáttir við samn­ing­ana?

Nei, enda væri það óeðli­legt með jafn víð­feðma samn­inga og þessa. Gagn­rýni á sauð­fjár­samn­ing­inn kemur fyrst og fremst frá svæðum þar sem keypt hefur verið mikið greiðslu­mark. Greiðslu­mark í sauðfé er skil­greint sem ærgildi þar sem hvert ærgildi gefur rétt­indi til ákveð­innar fjár­hæðar (bein­greiðslu)  í stuðn­ing. Eina skil­yrðið er að eiga að minnsta kosti 7 kindur á móti hverjum 10 ærgildum (0,7 reglan). Samn­ing­ur­inn var vissu­lega umdeildur en fékk 60% stuðn­ing í atkvæða­greiðsl­unni í mars. Best hefði verið ef fjár­munir hefðu verið í boði til að bæta greiðslu­marks­höfum upp tekju­skerð­ing­una, en á því var ekki kostur og það var mat samn­inga­nefndar bænda að sú leið sem farin er í samn­ingnum væri ásætt­an­leg fyrir grein­ina í heild.

Samið er um að fram fari kosn­ing meðal kúa­bænda árið 2019 um hvort þeir vilji halda áfram á sömu leið út úr kvóta­kerfi í mjólk­ur­fram­leiðslu. Afstaða bænda við þá end­ur­skoðun mun byggj­ast á nið­ur­stöðu atkvæða­greiðsl­unn­ar.

Í samn­ing­unum er lítið komið til móts við þær búgreinar sem verða hvað harð­ast fyrir barð­inu á áhrifum tolla­samn­ings Íslands og ESB sem kom óþægi­lega á óvart inn í miðjar samn­inga­við­ræð­urn­ar. Þær greinar eru ekki sáttar við sinn hlut búvöru­samn­ing­unum en reyndar er enn að störfum vinnu­hópur sem er að meta áhrif tolla­samn­ings­ins og nýrra aðbún­að­ar­reglu­gerða. Eðli­legt er að til­lögur þess hóps verði ræddar um leið og samn­ing­ur­inn sjálfur við með­ferð Alþing­is, en hóp­ur­inn er nú að leggja loka­hönd á þær. Ef stjórn­völd vilja koma betur til móts við þessar grein­ar, sem eru svína- og ali­fugla­rækt­in, eru bændur sann­ar­lega til­búnir að ræða það.

Sindri Sig­ur­geirs­son, for­maður Bænda­sam­taka Íslands.