Stjórn­mála­menn dags­ins virð­ast vera nokkuð sam­mála um mik­il­vægi umhverf­is- og lofts­lags­mála. Í orði ber mikið á yfir­lýs­ingum um fram­farir í umhverf­is­málum og í bar­áttu gegn vá vegna ofur­snöggra lofts­lags­breyt­inga. Á borði hafa efndir verið heldur þunnar en þó með ljós­glætum hér og hvar. Mark­mið Íslands í lofts­lags­málum miða við 2030 og þar er að finna bæri­lega metn­að­ar­fullar tölur um sam­drátt í losun gróð­ur­húsagasa og aukna bind­ingu kolefnis að auki. Ef á að ná þeim þarf veru­legar fjár­hæðir og mark­mið­settar og full­fjár­magn­aðar áætl­an­ir.

Aðgerðir án tafar

Nú er til umræðu á Alþingi svokölluð rík­is­fjár­mála­á­ætlun en hún rammar inn fjár­lög næstu 5 ára. Stjórn­ar­and­stað­an, og þá einkum VG, gagn­rýna áætl­un­ina, vegna aðhalds við tekju­öfl­un, of lít­illa útgjalda til inn­viða. umhverf­is­mála og vel­ferð­ar, og vegna galla á fram­setn­ingu nærri 400 síðna til­lögu til afgreiðslu þing­nefnda og þings­ins. Gild­isár áætl­un­ar­innar taka til 5 af þeim tæpu 13 árum sem til stefnu, þ.e. til nærri 40% af ráð­stöf­un­ar­tím­an­um. Aug­ljós­lega skiptir miklu máli að hann sé nýttur til hins ítrasta. 

Þá er mik­il­vægt að muna að við og vís­inda­menn vitum nóg um lofts­lags- og umhverf­is­breyt­ingar vegna hlýn­unar til að geta brugð­ist kröft­ug­lega við. Eytt efnum og tíma í upp­byggi­lega umræðu, í stöðugar grein­ingar og loks í 10–15 áætl­un­ar­gerðir sem bein­ast að efldum beinum aðgerð­um. Enda­lausar umræð­ur, ásamt orða­skaki við lít­inn hóp afneit­un­ar­fólks, er ekki lengur í boði ef vel  á að fara. Ég legga áherslu á aðgerðir fram yfir tal eða hug­ræna vinnu, vegna þess hve stutt tíma­bilið er og við enn langt frá ábyrgum mark­mið­u­m. 

Mögur áætlun

Í rík­is­fjár­mála­á­ætl­un­inni eru mörg umhverf­is­mál afgreidd á 10 síðum með 5 meg­in­á­herslum og 10 mark­miðum sem eru mörg góðra gjalda verð, enda vand­séð að hægt sé lengur að syndga í þessum mála­flokki þegar kemur að enda­mark­miðum og jafn­vel leið­unum þang­að. Allt kostar pen­inga sem þarna er upp talið. Kostn­að­ar­dálkar í 5 töflum á síð­unum 10 eru tómir og ekk­ert hægt að meta í fjár­málum áætl­un­ar­innar nema eina tölu­línu allra aft­ast. Þar kemur fram að um þús­und nýjar millj­ónir ganga til geirans 2018. Það er gott en stóran hluta upp­hæð­ar­innar má skýra með gesta­stofu­bygg­ingum í þjóð­görðum en ekki með brýnu rekstr­ar­fé, fé til land­vörslu og fram­kvæmda við stíga, brýr og útsýn­is­staði, hvað þá með öðrum fram­lögum til umhverf­is­mála. 

Eftir 2018 lækka fram­lög milli ára, næstu tvö árin, en hækka síðan tvö síð­ustu árin um 2–300 millj­ónir hvort ár. Tvö und­an­farin ár hafa heild­ar­fram­lög til umhverf­is­geirans alls, að rekstri stofn­ana með­töld­um, náð 14–16 millj­örðum króna. Vöxtur fram­laga þá var of hægur og verður áfram of hæg­ur. Skammt dugar að setja 3–3,5 nýja millj­arða á heilum fimm árum jafnt í beinar fram­kvæmdir við að minnka losun og binda kolefni sem til bygg­ingar í þjóð­görðum og land­vörslu, auk rekst­urs rík­is­stofn­ana er geir­anum til­heyra. Þessi upp­hæð þyrfti að minnsta kosti að vera tvö- til þerföld, jafn­vel enn hærri.

Fjár­magn er til

Ef kannað er fjár­magn sem var veitt til umhverf­is­mála árið 2016 fóru 3,4 millj­arðar í nátt­úru­vernd, skóg- og land­græðslu, 3,1 í rann­sóknir og vökt­un, 3,5 í með­höndlun úrgangs, varnir gegn nátt­úruvá hlutu 1,2 millj­arða og í stjórnun fóru 3 millj­arð­ar. Ef við leggjum allt sam­an, að und­an­þeg­inni stjórn­un­inni, eru þetta um 11–12 millj­arð­ar. Síðan skoðum við við­bót­ina næstu 5 ár, sam­kvæmt áætl­un­inni. Hún reyn­ist vera um 1,3 millj­arð­ar. Ef við deilum með fimm í upp­hæð­ina næst með­al­talið 260 millj­ónir króna á ári í allan mála­flokk­inn. 

Í sam­ræmi við opin­ber mark­mið Íslands er þetta ein­fald­lega allt of lít­ið. Það er alveg sama hvernig menn snúa þessum pen­ingum fyrir sér - fár­hæðin dugar ekki til. Þar með ganga heldur ekki upp þau mark­mið sem við höfum sett okkur í lofts­lags- og umhverf­is­mál­um. Bera má þessar tölur upp að svoköll­uðu útgjalda- eða kostn­að­ar­þaki sem rík­is­stjórnin hefur ákveð­ið, þ.e. 41,5% af vergri lands­fram­leiðslu. Þá er svig­rúmið lítið sem ekk­ert. Senni­lega aðeins 0,5% vegna þessað hag­spár benda til hámarks hags­sveifl­unnar um þessar mund­ir. Hvernig má þá raun­gera skuld­bind­ingar lands­ins sam­kvæmt Par­ís­ar­sam­komu­lag­in­u? 

Hvernig sem á er litið verður að finna leiðir til þess að afla fjár til umhverf­is- og lofts­lags­mála. Það er hægt að gera með skatt­heimtu - skyn­sam­legri útgjalda­aukn­ingu. Umhverf­is­ráð­herra minn­ist á 100% hækkun kolefn­is­gjalds en það dugar afar skammt. Til eru fleiri leið­ir. Ein felst í að skatt­leggja auð­linda­nýt­ingu t.d. með hærri veið­gjöldum útgerðar yfir vissu afla­marki og hefja slíka inn­heimtu hjá orku­fram­fyr­ir­tækj­um. Fé til góðra verka er líka hjá ákveðnum þjóð­fé­lags­hóp­um; fólki sem á eignir yfir háum mörk­um, eða tekur við um helm­ingi allra fjár­magnstekna (um 1% fjár­magnstekju­hafa) o.fl. Pen­ingar til aflögu eru fyrir hendi hjá þeim best settu í sam­fé­lag­inu. Skatt­lagn­ing mesta auðs veldur ekki þenslu ef þeim er eytt í inn­viði og vel­ferð. Hægt er að ná í þessa pen­inga ef hægri stefn­unni er hafn­að. Það er engrar und­an­komu auð­ið.

Nýsköpun án umtals­verðs vaxtar

Við stjórn­mála­menn minnum oft á hve mik­il­væg nýsköpun er, hve miklu hún varðar við fram­vindu sam­fé­lags­ins. Við tölum af þunga um rann­sóknir svo ýta megi undir þróun atvinnu­veg­anna og segjum að þær verði að efla með öllum ráð­um. Í rík­is­fjár­mála­á­ætlun rík­is­stjórn­ar­inn­ar, sem er hennar póli­tíska hag­fræði, er eitt af mál­efna­svið­unum nefnt rann­sókn­ir, nýsköpun og þekk­ing­ar­grein­ar. Þar undir eru meðal ann­ars helstu sjóðir sem koma við sög­u. 

Líka þarna eru sett fram mark­mið, raunar ein af þeim bólgnu hlið­stæðum sem við höfum séð á nokkrum sviðum und­an­farin ár. Nú á að gilda að Ísland verði leið­andi á sviði rann­sókna og þekk­ing­ar. Hvar ætl­uðum við ekki að vera leið­andi á þess­ari öld? Undir mark­miðið er svo felld aukin fram­leiðni (!) á þessu sviði, aukin hag­nýt­ing og ný störf í þekk­ing­ar­geir­an­um. Í töflum um aðgerðir á mála­svið­inu eru engar fjár­hæðir en þeim mun oftar stend­ur: - Verður for­gangs­raðað innan ramma. Þá er að skoða rammann aft­ast í kafl­anum um nýsköp­un, rann­sóknir og þekk­ing­ar­greinar Þar sést að fram­lög til árs­ins 2018 lækka um 120 milljón krónur - en eftir það, öll næstu ár til 2022, er með­al­hækkun fram­laga milli ára 120 milljón krón­ur, eða sem svarar ein­býl­is­húsi á dýrum stað í höf­uð­borg­inn­i. 

Hverju á að for­gangs­raða og hvar? Hvernig rímar þessi sér­kenni­lega fjár­hags­á­ætlun á umræddu mál­efna­sviði við þarfir sam­fé­lags­ins - hvað þá þetta und­ar­lega mark­mið um leið­andi stöðu á heims­vísu? Og hvernig ríma fjársveltir háskólar við mark­mið­ið? Í þessum tölum öll­um, og í þeirri stefnu að lofts­lags­mark­mið og bætt umhverfi náist með tálgu­hníf­inn á lofti, felst kyrk­ing­ur, örlaga­ríkur mis­skiln­ingur og röng hug­mynda­fræði. Þvert gegn henni ber að halda því fram með rökum að nýsköp­un, rann­sóknir og menntun þurfi að stór­efla til að ná árangri í sjálf­bærum rekstri sam­fé­lags­ins og í and­ófi gegn, og aðlögun að, hlýnun jarð­ar. Í þessum hlutum rík­is­fjár­mála­á­ætl­un­ar­innar blasir við hve fjarri hún er þörfum sam­fé­lags­ins og laus við að end­ur­spegla skiln­ing á sam­tím­an­um.