Fyrir rétt rúmu ári skil­aði starfs­hópur for­sæt­is­ráð­herra um efl­ingu trausts á stjórn­málum og stjórn­sýslu skýrslu sem vakti nokkra athygli um það leyti sem hún kom út. Ólíkt mörgum skýrslum sem fram­leiddar eru á vegum eða í tengslum við stjórn­sýsl­una hefur hún líka haft viss áhrif. Stjórn­völd gengu til samn­inga við Sið­fræði­stofnun um ráð­gjöf um sið­fræði­leg efni eins og hóp­ur­inn lagði til. Sömu­leiðis hefur frum­varp um vernd upp­ljóstr­ara verið lagt fram og von er á frum­varpi um varnir gegn hags­muna­á­rekstrum hjá æðstu hand­höfum fram­kvæmda­valds. Fleiri mál sem til­lögur hóps­ins náðu til eru í far­vatn­inu, en þær voru 25 tals­ins. 

Enn bólar þó ekki á að farið sé eftir því sem kannski má – ekki síst í ljósi Sam­herj­a­máls­ins – telja hvað mik­il­væg­ustu til­lögu starfs­hóps­ins. Þessi til­laga, þær eru reyndar tvær, varðar sér­stak­lega leiðir til að ná betur utan um lobbí­isma í íslenskum stjórn­málum og stjórn­sýslu með því að ann­ars vegar að láta lobbí­ista – sem í skýrsl­unni eru nefndir hags­muna­verðir – skrá sig, hins vegar með því að gera vand­aða úttekt á því hvers­konar reglur eðli­legt væri að setja um lobbí­isma á Íslandi.

Hvers vegna er þetta svona mik­il­vægt? Sam­herj­a­málið minnir okkur óþyrmi­lega á þá stað­reynd að fyr­ir­ferða­miklir hags­muna­að­ilar telja það ekki eftir sér að reyna að ná tang­ar­haldi stjórn­kerfi rík­is­ins og þá gegnir einu máli hvort ríkið er Ísland eða Namibía. Í Namibíu reyn­ist leiðin ein­föld. Með því að múta nokkrum lyk­il­mönnum í kerf­inu má tryggja sér opin­bera vernd og óheftan aðgang að auð­lind­um. Þó að þessi leið sé ólík­leg hér eru til aðrar leiðir sem kannski geta reynst jafn skil­virk­ar. Þær fel­ast í opnum og stöð­ugum aðgangi að ráða­mönn­um, vina­tengsl­um, frænd­semi og tengslum í gegnum flokka, félög skóla og vinnu­staði.

Marg­sinnis hefur verið bent á hví­lík spill­ing­ar­hætta getur falist í opnum og óheftum aðgangi til­tek­inna sér­hags­muna­afla að stjórn­kerf­inu, en því miður mega full­trúar atvinnu­lífs­ins ekki heyra á það minnst að á því sé tek­ið. Bæði Sam­tök atvinnu­lífs­ins og Við­skipta­ráð fóru hörðum orðum um þessar til­lögur Traust­skýrsl­unnar og töldu reglur um lobbí­isma sér­stak­lega til þess fallnar gera fyr­ir­tækjum erfitt fyr­ir.

En þetta er mikil skamm­sýni. Vand­inn hér er einmitt sá að lobbí­ismi er ekki form­gerður og þess vegna halda menn gjarnan að hann sé ekki til. Það gagn­ast það bæði atvinnu­líf­inu, stjórn­völdum og almenn­ingi að átta sig í fyrsta lagi á umfangi og eðli hans og í fram­haldi af því átta sig á hvernig koma megi í veg fyrir mis­notk­un. Það er sorg­legt að mik­il­væg sam­tök á borð við Sam­tök atvinnu­lífs­ins skuli ekki taka þátt í því með stjórn­völdum að setja eðli­legar reglur um hags­muna­vörslu – lobbí­isma sem tryggja gagn­sæi og geta leitt til þess að auka sjálf­stæði stjórn­kerf­is­ins gagn­vart sterkum hags­muna­að­il­um.

Það er ekk­ert að lobbí­isma sem slíkum – það er ósköp eðli­legt að hags­muna­að­ilar reyni að ná eyrum stjórn­valda og séu jafn­vel með fólk í vinnu við það. En þessi sam­skipti eru ekki gagnsæ í dag. Því fer fjarri. Þess vegna eru íslensk stjórn­sýsla og stjórn­mál að mörgu leyti jafn ber­skjölduð fyrir spill­ingu og kolleg­arnir í Namib­íu, þótt með ólíkum hætti sé.

Höf­undur er pró­fessor við Háskóla Íslands og var for­maður Starfs­hóps um efl­ingu trausts í stjórn­málum og stjórn­sýslu.