Í rök­ræðum sínum um auð­linda­stefnu í skugga Sam­herj­a­máls­ins í Silfri Egils þann 8. des.s.l. vakti það athygli mína, að hvorki stjórn­and­inn né við­mæl­endur hans nefndu einu orði hug­takið „auð­lind­arenta“. Merki­legt nokk, af því að auð­lind­arentan og ráð­stöfun hennar er það sem málið snýst um. Það gefur til­efni til fáeinna athuga­semda í því skyni að reyna að setja málið í stærra sam­hengi.

1. Þorska­stríð og svartar skýrslur

Á seinni hluta sein­ustu aldar háðu Íslend­ingar þrenn þorska­stríð við Breta og fleiri þjóðir um for­ræði yfir auð­lindum sjávar við strendur Íslands. Sumir hafa  kallað það hina eig­in­legu sjálf­stæð­is­bar­áttu okk­ar. Við unnum þessi stríð. En við höfðum varla fyrr unnið en fyrstu skýrslur fiski­fræð­inga um yfir­vof­andi hrun helstu nytja­stofna vegna ofveiði birt­ust. Hrun þorsk­stofns­ins á hinum gjöf­ulu Nýfundna­landsmiðum var víti til varn­að­ar. Það var orðið óum­flýj­an­legt að tak­marka sókn í auð­lind­ina. Við þreif­uðum okkur áfram. Svo­kallað „skrap­daga­kerfi“ var reynt en reynd­ist illa. 

2. Afla­marks­kerfi með fram­sali

Nið­ur­staðan varð að lokum (1983-91) afla­marks­kerfi með fram­sals­rétti. Til­gang­ur­inn var tví­þætt­ur: Að stöðva ofveiði – fyr­ir­byggja útrým­ingu nytja­stofna – með því að tak­marka sókn. Og að draga úr sókn­ar­kostn­aði – auka arð­semi – með því að sækja tak­mark­aðan afla með færri skipum og minni til­kostn­aði. Þetta kerfi hefur nú verið við lýði í tæpa þrjá ára­tugi. Það hefur skilað til­ætl­uðum árangri. Veið­arnar telj­ast vera sjálf­bærar (út frá líf­fræði­legu sjón­ar­miði) og arð­semi þessa helsta útflutn­ings­at­vinnu­vegar þjóð­ar­innar hefur stór­auk­ist.

En þetta gerð­ist ekki sárs­auka­laust. Fórn­ar­kostn­að­ur­inn birt­ist í sam­þjöppun veiði­heim­ilda og byggða­rösk­un. Mörg sjáv­ar­pláss töp­uðu veiði­heim­ild­um, með atvinnu­leysi og verð­falli eigna í kjöl­far­ið. Það skorti lög­gjöf um sam­fé­lags­lega ábyrgð fyr­ir­tækj­anna, sem keyptu upp veiði­heim­ild­irn­ar. Norð­menn sáu þetta fyrir heima hjá sér og leiddu í lög marg­vís­legar skyldur fyr­ir­tækja við byggð­ar­lög. Við sinntum því ekki. Vest­firðir hafa orðið harð­ast úti af þessum sök­um. 

3. Auð­lind­arentan

Afnám frjálsrar sóknar og skömmtun rík­is­ins á úthlutun veiði­heim­ilda er bylt­ing­ar­kennd breyt­ing á atvinnu­háttum þjóð­ar, sem byggir afkomu sína – ekki síst lands­byggð­ar­innar – á sjáv­ar­út­vegi. Við það að ríkið skammtar aðgang að auð­lind­inni verða til eft­ir­sókn­ar­verð sér­leyfi, sem eru mikið fémæti. Frjáls sókn þýddi áður harða sam­keppni, fjölgun skipa og auk­inn kostnað við að veiða minnk­andi afla. Þetta át upp allan hagn­að. Stjórn­laus sókn end­aði í tap­rekstri allra. Þegar tap­rekst­ur­inn keyrði úr hófi, var gengið fellt eftir þörf­um. Rányrkja og reglu­bundið kaup­rán í formi síend­ur­tek­inna geng­is­fell­inga, voru okkar ær og kýr.

 Tak­mörkuð sókn forð­aði ofveiði. Fram­sals­réttur stuðl­aði að sér­hæf­ingu, dró úr sókn­ar­kostn­aði og jók arð­semi. Auð­lind­arentan er arð­ur­inn, sem eftir stend­ur, þegar allur kostn­aður hefur verið greidd­ur: Laun, annar rekstr­ar­kostn­að­ur, afborg­anir af lán­um, fjár­fest­ing­ar­kostn­að­ur, afskriftir fasta­fjár­muna og hagn­aður eig­enda. Þetta er auð­lind­arent­an, sem áður varð að engu í tak­marka­lausri sókn. Hver á að njóta henn­ar? Það er stóra spurn­ing­in, sem um er deilt. Og það eru gríð­ar­legir hags­munir í húfi.

4. Gjafa­kvótar og skömmt­un­ar­vald

Það er óum­deilt, að sér­leyfi fyrir aðgang að tak­mark­aðri auð­lind (einka­leyfi án sam­keppni) fela í sér gríð­ar­legt fémæti. Lögum sam­kvæmt er þjóðin (ríkið fyrir hennar hönd) eig­andi auð­lind­ar­inn­ar. Er það ekki sann­gjörn krafa, að eig­and­inn fái greitt fyrir afnot að auð­lind­inni? Hversu mik­ið? Í mark­aðs­hag­kerfi svarar mark­að­ur­inn þeirri spurn­ingu. Við upp­boð veiði­heim­ilda svara fyr­ir­tækin því, hversu mikið þau eru til­búin að greiða fyrir sér­leyf­ið. Þetta er sú leið, sem Norð­menn hafa farið við nýt­ingu þjóð­ar­auð­linda sinna í olíu og gasi. 

Norska þjóðin á auð­lind­ina. Nýt­ing­ar­rétt­ur­inn er boð­inn upp á mark­aði. Arð­ur­inn (auð­lind­arent­an) rennur í þjóð­ar­sjóð. Sá þjóð­ar­sjóður er nú stærsti fjár­fest­ing­ar­sjóður í heimi. Norska ríkið er skuld­laust. Norska vel­ferð­ar­ríkið stendur traustum fótum og er talið til fyr­ir­myndar á heims­vísu. Engum (nema rit­stjóra Morg­un­blaðs­ins, sem er gefið út af sér­leyf­is­höf­um) dettur í hug, að kalla gjald­töku fyrir nýt­ing­ar­heim­ild­irnar skatt­lagn­ingu. Þaðan af síður skatt­lagn­ingu á lands­byggð­ina, sem öðrum fremur nýtur góðs af þjóð­ar­sjóðn­um. Þetta er bara bull. 

5. Er Saudi-­Ar­abía okkar fyr­ir­mynd?

Saudi-­Ar­abía býr yfir gríð­ar­legum auð­æfum í formi nátt­úru­auð­linda (olía og gas). Allur arður af nýt­ingu þess­ara auð­linda rennur í sjóði kon­ungs­ætt­ar­inn­ar. Þar er reyndar eng­inn rík­is­sjóð­ur. Sjóð­ur­inn sem þjónar því hlut­verki, heitir „The Royal Pur­se“ – hin kon­ung­lega pyngja. Úthlutun úr honum er að geð­þótta hans hátign­ar. Sömu sögu er að segja um hin arab­ísku fursta­dæm­in. Svip­aða sögu er að segja um hin nýfrjálsu ríki Afr­ík­u,  t.d. Nígeríu og Angólu. Þessi ríki búa yfir gríð­ar­lega verð­mætum og eft­ir­sóttum auð­lind­um. Arð­inum er skipt milli ger­spilltrar yfir­stéttar og fjöl­þjóð­legra auð­hringa, sem greiða mútur sínar inn á leyni­reikn­inga bóf­anna í skatta­skjólum fyrir arð­ráns­rétt­inn. Sam­herj­a­mál­ið, sem nú er afhjúpað, er pínu­lítið sýn­is­horn af því, hvernig kaupin ger­ast á eyr­inni. Það er þess vegna sem spurn­ingin í fyr­ir­sögn þess­arar grein­ar, varðar kjarna máls­ins: Viljum við vera til fram­búðar nor­rænt vel­ferð­ar­ríki (hlið­stætt Nor­egi) eða arð­rænd nýlenda í eigin land­i? 

6. Auð­lind­arentan – „how much?“

Hvað erum við að tala um háar fjár­hæð­ir? Það er til marks um sjúskið í íslenskri stjórn­sýslu, að við vitum það ekki fyrir víst. Ef allt væri með felldu hefði Þjóð­hags­stofnun (munið þið eftir henn­i?) reiknað út upp­hæð auð­lind­ar­rent­unnar ár frá ári og birt í árs­skýrslum sínum um afkomu atvinnu­veg­anna. En því er ekki lengur að heilsa. Ástæðan er sú, að geð­ríkur ofstopi á stóli for­sæt­is­ráð­herra fór ein­hvern tíma í fýlu, af því að honum mis­lík­aði þjóð­hags­spáin og lagði niður Þjóð­hags­stofn­un. Og var lát­inn kom­ast upp með það. Hugsið ykkur geðl­urðu­hátt Alþing­is! Geð­þótta­á­kvarð­anir af þessu tagi eru alsiða í Afr­íku, en óhugs­andi á Norð­ur­löndum – nema á Íslandi. Og Alþingi lætur bjóða sér þetta.

 Höfum við ein­hverjar áætl­anir við  að styðj­ast um heild­ar­upp­hæð auð­lind­ar­rent­unnar á s.l. tveimur ára­tug­um? Sér­fræð­ing­ar, eins og t.d. Jón Steins­son, hag­fræði­pró­fessor hjá Yale, Ind­riði H. Þor­láks­son, fv. rík­is­skatt­stjóri og töluglöggir stjórn­mála­menn eins og t.d. Krist­inn H. Gunn­ars­son, fv. alþing­is­mað­ur, hafa í skrifum sínum á und­an­förnum upp­gangs­árum stór­fyr­ir­tækj­anna í íslenskum sjáv­ar­út­vegi áætlað auð­lind­ar­rent­una á bil­inu 40 – 50 millj­arða á ári. Ef við tökum lægri töl­una sem dæmi, þýðir það, að auð­lind­ar­rentan hafi numið 800 millj­örðum króna á und­an­förnum tveimur ára­tug­um. Sum árin meira, önnur minna. Á sama tíma hefur gjald­taka í formi veiði­leyfa sjaldn­ast dugað til að dekka kostnað sam­fé­lags­ins af þjón­ustu við sjáv­ar­út­veg­inn. Auð­vitað er ekki boð­legt að hafa uppi get­gátur af þessu tagi um und­ir­stöðu­stærðir í þjóð­ar­bú­skap okk­ar. Við eigum að vita þetta fyrir víst. Hvers vegna lætur Alþingi – sem á að hafa eft­ir­lit með fram­kvæmd­ar­vald­inu – bjóða sér þetta?

7. Hin nýja stétt

Ef áður­nefndar tölur eru vís­bend­ing um, hvernig fáeinar fyr­ir­tækja­sam­steypur í meiri­hluta­eign fárra fjöl­skyldna (meira en helm­ingur veiði­heim­ilda í eigu fimm aðila), hafa kom­ist upp með það í skjóli póli­tísks valds, að ræna þjóð­ina arð­inum af helstu auð­lind sinni, þá er það ekki ofmælt hjá Stef­áni Jóni Haf­stein í ágætri grein (Tíma­rit M&m, 2011) að kalla Ísland „rányrkju­bú“. Við erum þá aftur orðin nýlendu­þjóð í eigin landi. Spill­ingin sem hér þrífst er þá í grund­vall­ar­at­riðum sam­bæri­leg við það sem við­gengst í ger­spilltum alræð­is­ríkjum Araba­heims­ins eða í hinum nýfrjálsu ríkjum Afr­íku. Kveikjan að tíma­rits­grein Stef­áns Jóns Haf­stein var einmitt reynsla hans sem full­trúi Þró­un­ar­sam­vinnu­stofn­unar Íslands í sunn­an­verðri Afr­íku (þ.á.m. í Namib­íu).

Skalinn á þeim auð­æf­um, sem hér er ráð­stafað í skjóli póli­tísks valds er þá slík­ur, að okkar veik­burða lýð­ræði fær ef til vill ekki við þetta ráð­ið, úr því sem komið er. Auði fylgja völd. Ofurauði fylgja, þegar verst gegn­ir, alræð­is­vald. Stjórn­mála­flokk­arnir verða háðir þessu valdi. Fram­bjóð­endur í próf­kjörum, sér­stak­lega í lands­byggð­ar­kjör­dæm­un­um,  mega sín lít­ils án atbeina þessa valds. Veik­burða fjöl­miðlar eru háðir þessu valdi. Litlu fyr­ir­tækin – leigu­lið­arnir í sjáv­ar­út­veg­inum – eiga allt sitt undir þessu valdi. Við svona kring­um­stæður breyt­ist lýð­ræðið fyrr eða síðar í sýnd­ar­veru­leika . Auð­ræði tekur við. 

8. Nú er hún Snorra­búð stekkur

Árið 1976,  eftir að fyrsta svarta skýrslan um yfir­vof­andi hrun fiski­stofna, birtist, sam­þykkti flokks­þing Alþýðu­flokks­ins ályktun með ýtar­legri grein­ar­gerð um auð­linda­stefnu flokks­ins. Bæk­ling­ur­inn er mér ekki hand­bær, en kjarni máls­ins var þessi: Auð­lindir lands­manna til sjós og lands, utan skil­greindra marka einka­eign­ar­rétt­ar, skulu að lögum vera sam­eign þjóð­ar­inn­ar. Þetta á við um landið sjálft, utan endi­marka bújarða. Þetta á við um nytja­stofna í fisk­veiði­lög­sög­unni og auð­æfi á sjáv­ar­botni. Og þetta á við um orku­auð­lind­irnar og um vatn­ið. Þetta er allt í anda sígildrar jafn­að­ar­stefnu, eins og hún birt­ist okkur í fram­kvæmd á Norð­ur­lönd­um. 

Það var með vísan til þess­arar fram­tíð­ar­stefnu­mörk­un­ar, sem við jafn­að­ar­menn settum sam­eign­ar­á­kvæðið á sjáv­ar­auð­lind­inni í 1. grein fisk­veiði­stjórn­un­ar­lag­anna að skil­yrði fyrir sam­þykki kvóta­kerf­is­ins árið 1988. Og festum þá grund­vall­ar­reglu í sessi með var­úð­ar­á­kvæð­inu við sam­þykkt fram­sals­rétt­ar­ins  um, að tíma­bundin úthlutun veiði­heim­ilda myndi aldrei lögvar­inn eign­ar­rétt né skaða­bóta­skyldu á hendur rík­inu síðar meir. Án þess­ara laga­á­kvæða, sem sett voru að okkar frum­kvæði, væri bar­áttan fyrir gjald­töku fyrir nýt­ingu auð­linda Íslands þegar töp­uð.

Vegna þess­arar varð­stöðu okkar um þjóð­ar­hags­muni er stríðið enn ekki tap­að.

Við minn­umst þess með ánægju frá þessum tíma, að þá áttum við jafn­að­ar­menn  banda­menn í bar­átt­unni fyrir þessum mál­stað, sem voru rit­stjórar Morg­un­blaðs­ins, þeir Matth­ías Jóhann­es­sen og Styrmir Gunn­ars­son. Það má því segja, að  nú sé hún Snorra­búð stekk­ur, þegar Morg­un­blaðið er orðið að purk­un­ar­lausum áróð­ursmiðli fyrir sér­hags­munum sægreifanna, sem borga með brosi á vör fyrir halla­rekstur blaðs­ins undir rit­stjórn fyrr­ver­andi for­manns Sjálf­stæð­is­flokks­ins. 

Það er því væg­ast sagt ankanna­legt, að Styrmir Gunn­ars­son skuli varla opna svo munn­inn um þau mál, sem hér hafa verið gerð að umtals­efni, án þess að halda því fram, gegn betri vit­und og til að bera blak af Sjálf­stæð­is­flokkn­um, að vinstri­st­jórn Stein­gríms Her­manns­sonar (1988-91) beri á því alla ábyrgð að hafa leitt hina nýju auð­stétt til valda á 

Ísland­i. 

9. Að flýja ábyrgð og kenna öðrum um

Styrmir spyr, hvers vegna vinstri­st­jórnin lagði ekki á veiði­leyfagjöld, um leið og fram­salið kom til fram­kvæmda (1991). Svar: Vegna þess að and­lag veiði­leyfagjalds – auð­lind­ar­rentan – var ekki til. Það tók sjáv­ar­út­veg­inn nokkur ár að gera upp skuldir eftir fjár­fest­inga­fyllirí  fyrri ára og að ná sér á strik eftir afla­brest og versn­andi við­skipta­kjör kreppu­ár­anna 1988-94. Til að hraða bata­horfum lagði Við­eyj­ar­stjórnin á „þró­un­ar­gjald“. Það rann í sjóð til að standa undir úreld­ingu flot­ans og þar með lækkun sókn­ar­kostn­að­ar. Það var ekki fyrr en þessar aðgerðir voru farnar að bera árang­ur, þegar nær dró alda­mót­um; og EES-­samn­ing­ur­inn var far­inn að ryðja braut­ina fyrir nýju hag­vaxt­ar­skeið­i,  sem auð­lind­ar­rentan fór að skila sér. Og þar með for­send­urnar fyrir auð­lind­ar­gjaldi. Þá naut Alþýðu­flokks­ins ekki lengur við í rík­is­stjórn.

Hér kemur list­inn yfir þá sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra, sem bera á því ábyrgð, að veiði­leyfagjaldið hefur aldrei risið undir nafni – verið nán­ast til mála­mynda – og varla dugað fyrir sam­fé­lags­kostn­aði af sjáv­ar­út­veg­in­um. Þeir heita:  Þor­steinn Páls­son, Árni Mathies­en, Einar Guð­finns­son, Stein­grímur J. Sig­fús­son, Jón Bjarna­son, Gunnar Bragi Sveins­son, Sig­urður Ingi Jóhanns­son og Krist­ján Þór Júl­í­us­son. Kannski gleymi ég ein­hverj­um. Ég kann­ast ekki við, að þarna sé neina jafn­að­ar­menn að finna.

 Kannski Styrmir vilji skella skuld­inni á þá Stein­grím J. og Jón Bjarna­son. En erum við ekki einmitt að kom­ast að því þessi dægrin, að Vinstri græn eru hvorki græn né til vinstri? Þau koma mér nú orðið fyrir sjónir sem póli­tískir sveim­hug­ar, sem sætta sig við að vera til skrauts í póli­tískum sýnd­ar­veru­leika. Hvað liggur eftir þau til að bæta mein­semdir og auka jöfnuð í okkar þjóð­fé­lag­i? 

Jú, víst eitt: Stein­grímur J. Sig­fús­son reynd­ist búa yfir þrjósku sauð­kind­ar­innar og seiglu útkjálka­manns­ins sem fjár­mála­ráð­herra við að hreinsa út skít­inn eftir flott­ræf­ils­bruðl  hrun­verja íhalds og fram­sókn­ar. Það verður aldrei af honum skaf­ið. Þar fyrir utan er hann hvorki vinstri né grænn, heldur stór­iðjusinni og varð­hundur land­bún­að­ar­kerf­is, sem nátt­úru­vís­inda­menn telja helsta eyð­ing­ar­afl okkar við­kvæma gróð­ur­fars vegna ofbeitar og upp­blást­ur­s. 

10. Sein­ustu for­vöð?

Sann­leik­ur­inn er sá, að þótt Ísland sé dæmi­gert auð­linda­hag­kerfi, hafa ráð­andi öfl ekki markað þjóð­inni neina trú­verð­uga auð­linda­stefnu til fram­búð­ar. Við, jafn­að­ar­menn, vorum eini stjórn­mála­flokk­ur­inn sem það  gerði og fylgdi því eft­ir, meðan við fengum því ráð­ið. Það kemur því úr hörð­ustu átt, þegar helsti hug­mynda­fræð­ingur gamla Sjálf­stæð­is­flokks­ins, sem nú er ekki lengur til, ber okkur á brýn að hafa brugð­ist í þessu máli. Það er ein­fald­lega ósatt.

Mér sýnist, með vísan til þess sem að framan er sagt, að íslenska þjóðin standi nú  á tíma­mót­um, þar sem reyna muni á styrk lýð­ræð­is­ins – þjóð­ar­vilj­ans – í reynd. Ég spurði í upp­hafi, sam­an­ber fyr­ir­sögn grein­ar­inn­ar, hvort við viljum heldur skipa okkur í sveit með hinum nor­rænu vel­ferð­ar­ríkjum eða una því að vera, nauðug vilj­ug, arð­rænd nýlenda í eigin landi. Næstu kosn­ingar eiga að snú­ast um fátt ann­að. Kannski verða þær kosn­ingar sein­asta tæki­færið sem við fáum til að reka af okkur slyðru­orð þrælsótt­ans (svo að ég vitni til orða frænda míns  Berg­sveins Birg­is­sonar (höf­undar Svarta vík­ings­ins), sem ætt­aður er af Norð­ur­strönd­um).

Höf­undur var for­maður Alþýðu­flokks­ins – Jafn­að­ar­manna­flokks Íslands – 1984-1996.