Á árinu 1983 voru uppi hug­myndir hjá þáver­andi Fram­leiðslu­ráði land­bún­að­ar­ins, um að skipu­leggja fram­leiðslu á eggj­um, kjúklingum og svína­kjöti. Hug­myndin var að tak­marka fram­leiðslu á þessum afurð­um, með það að mark­miði að ekki þrengd­ist um of að kinda­kjöt­inu. Hvers vegna eggin voru með í mynd­inni skýrist af því að Fram­leiðslu­ráðið vildi gæta hags­muna ákveð­inna fram­leið­enda, sem það taldi að ættu undir högg að sækja.

Þáver­andi Fram­leiðslu­ráð land­bún­að­ar­ins og Stétta­sam­band bænda, voru óhress með í hvað stefndi varð­andi kjöt­fram­leiðslu í land­inu. Og ekki er með öllu úti­lokað að þáver­andi fram­leiðslu­ráðs­full­trúar hafi áttað sig á því, ekki inn við beinið heldur inn við merg­inn miðj­an, að íslenska sauð­kindin væri ekki sér­lega gott kjöt­fram­leiðslu­dýr. Væri skepna sem ekki væri lík­leg til að stand­ast öðrum snún­ing í sam­keppn­inni og jafn­vel ekki þó mokað væri ómældum fjár­munum í fram­leiðsl­una úr rík­is­sjóði.

„Þeir trúðu á sauð­kind­ina og heilaga jóm­frú,“ svo vitnað sé í skáld­ið.

Þeim þótti því rétt að grípa í taumana og koma á þannig fyr­ir­komu­lagi, að þeir, þ.e. sauð­fjár­bændur og nokkrir vild­ar­vinir þeirra í hinum nýju búgreinum (ali­fugla og svína), sætu að fram­leiðslu á tak­mörk­uðu magni hinna ,,frjálsu" kjöt­teg­unda. Það átti síðan að gera með því, að koma á skömmt­un­ar­kerfi varð­andi fram­leiðslu ali­fugla- og svína­bænda.

Ekki nóg með það: Fram­leiðslu­magni á eggjum vildu þeir einnig koma í magn­stýr­ingu á sínum veg­um. 

Allt var þetta gert undir því yfir­skini, að ef menn fengju að fram­leiða eins og þeir vildu, þá myndu þeir fara sér að voða í rekstr­in­um. Raun­veru­legur til­gangur var annar og hann var sá, að þeir sem væru þókn­an­legir og inn­múr­aðir í bænda­sam­tökin sætu óskiptir að mark­aðn­um. 

Skömmt­un­ar­kerfið svo­kallað var mönnum í fersku minni á þessum tíma og eflaust hafa sumir séð það í hill­ingum eins og margt fleira frá lið­inni tíð.

Ekki er hægt að skilja við þetta, án þess að drepa á þátt Græn­met­is­versl­unar land­bún­að­ar­ins. Þar var mörg kúg­unin stunduð og marg­vís­legur klíku­skapur í gangi; sumir voru jafn­ari en aðrir og dæmi voru þess að skorið væri af vöru sem lögð var inn vegna meintra galla. Einn bónda þekkti ég vel, sem lét reyna á vöru­flokk­un­ina eftir að skorið hafði verið af hjá hon­um, en í ljós kom að hún var síðan seld í óopn­uðum umbúðum út úr fyr­ir­tæk­inu og án allrar verð­skerð­ing­ar. Bændur höfðu kallað eftir því að tekið yrði til dreif­ingar lítið eitt smærri kart­öflur vegna lít­illar upp­skeru haustið 1975. Því var hafn­að. Þegar vorið 1976 var orðið nærri óskaði Græn­met­is­versl­unin eftir smáu kart­öfl­unum sem það hafði ekki áður vilj­að. Þá voru þær orðnar að stórum hluta ósölu­hæfar vegna geymslu, en líka var búið að henda ein­hverju af þeim, enda ekki annað við þær að gera eftir höfnun Græn­met­is­verslunar­innar áður.

En aftur að bænda­sam­tök­un­um.

Und­ir­rit­aður rit­aði grein í þáver­andi DV 1983, sem flögraði upp í hendur hans um dag­inn, en hafði verið löngu gleymd, sem varð til þess að hann fór að hugsa um þessi mál einu sinni enn!

Hvers vegna er verið að rifja þetta upp, kann ein­hver að spyrja. Er þetta ekki allt orðið breytt og komnir nýir tímar?

Ekki er það nú alveg svo og þrá­ast hefur verið við, að við­ur­kenna ýmsar stórar búgreinar sem full­gildar væru af Bænda­sam­tök­un­um. Hags­munum þeirra hefur meira að segja verið blygð­un­ar­laust fórnað fyrir hags­muni sauð­fjár­rækt­ar­innar þegar það hefur þótt henta, svo sem gert var 2015 og oft­ar.

Fyrir fimm árum töldu menn sér trú um að til væri raun­veru­legur mark­aður fyrir kinda­kjöt í ESB- lönd­um.  Samið var um inn­flutn­ing á til­teknu magni til þeirra landa gegn því að þaðan mætti síðan flytja inn til Íslands ákveðið magn af svína, ali­fugla, nauta­kjöti og ost­u­m. 

Nú þótti sem sagt sjálf­sagt, að fórna hags­munum naut­gripa­rækt­ar­innar á alt­ari rík­is­rek­innar offram­leiðslu í sauð­fjár­rækt og þótti nú mörgum sem trúin á kinda­kjötið væri farin að  keyra um þver­bak. Allt gekk þetta fram og land­bún­að­ar­ráð­herr­ann þáver­andi, til­kynnti kúa­bændum á fundi á Sel­fossi og kannski víð­ar, að þeir yrðu bara að standa sig!

Og svona standa málin og Bænda­sam­tök Íslands eru í vanda.

Í Bænda­blað­inu 18.06.2020 er heil­síðu­grein þar sem sagt er frá því að  til standi að taka til í félags­skapnum og eins og þar má sjá, er rætt um að 12 búgreina­fé­lög sam­ein­ist form­lega Bænda­sam­tökum Íslands. 

Fyrst svona er rætt um félags­að­ild að sam­tök­un­um, þá má gera ráð fyrir að búgreina­fé­lögin hafi ekki átt aðild að sam­tök­unum hingað til, nema þá með „óform­leg­um“ hætti.

Það kemur þeim sem kunn­ugir eru málum ekki mikið á óvart; vit­andi að fram á síð­ustu ár hafa sam­tökin nán­ast verið fram­leng­ing af því sem einu sinni var og hét Land­bún­að­ar­ráðu­neyti, en er nú undir Atvinnu­vega og nýsköp­un­ar­ráðu­neyti.

Að komin upp sú staða að til standi að gera sam­tökin að sam­starfs­vett­vangi allra land­bún­að­ar­greina er meira en tíma­bært.

Bænda­sam­tökin eiga að vera slíkur vett­vangur og gæta heild­ar­hags­muna land­bún­að­ar­ins, en ekki eins og verið hef­ur, að hags­muna­gæslan  snú­ist um: í fyrsta lagi sauð­fjár­bú­skap, í öðru lagi kúa­bú­skap og í þriðja lagi garð­yrkju.

Lengra hefur það ekki náð svo nokkru nemi og lengi vel sner­ist hags­muna­gæslan um að kveða niður land­bún­að­ar­greinar sem ekki þóttu þókn­an­leg­ar, svo sem nefnt var hér í upp­hafi.

Rit­stjóri Bænda­blaðs­ins segir á þá leið í upp­hafi umfjöll­unar sinn­ar, að B.Í. vinni að ein­földun á félags­kerf­inu og að það eigi að gera með því, að taka með form­legum hætti 12 búgreina­fé­lög inn í sam­tök­in. Hann telur þau upp og í ljós kemur að um er að ræða: 

Lands­sam­band sauð­fjár­bænda, Lands­sam­band kúa­bænda, Lands­sam­tök skóg­ar­eig­enda, Sam­band garð­yrkju­bænda, Sam­band íslenskra loð­dýra­bænda, Félag svína­bænda, Félag kjúklinga­bænda, Félag eggja­fram­leið­enda, Félag hrossa­bænda, Félag ferða­þjón­ustu­bænda, Æðarækt­ar­fé­lag Íslanda og Geit­fjár­rækt­ar­fé­lag Íslands.

Stór hóp­ur, en upp­taln­ing­unni er ekki lok­ið, því nokkrir eru eft­ir:

Ell­efu sér­stök bún­að­ar­sam­bönd, félags­skap­ur­inn Beint frá býli, Verndun og ræktun – sam­tök bænda í líf­rænum land­bún­aði og að lokum Sam­tök ungra bænda.

Sé farið yfir þetta kemur í ljós að efast má um að allir sem þar eru taldir eigi erindi í félags­skap­inn.

Spyrja má svo dæmi sé tek­ið, hvenær bændur séu ungir og hvenær gamlir og eru þeir sem þar eru til taldir ekki þegar fyrir í búgreina­fé­lög­un­um?

Sama má segja um Beint frá býli, eru þeir ekki þegar fyrir í búgreina­fé­lög­um?

Það má líka spyrja hvenær land­bún­aður hætti að vera líf­rænn og ef hann er það ekki, hvað er hann þá? Er hann ólíf­rænn og á það þá við um allan venju­legan búskap?

Sama gildir um ferða­þjón­ustu­bænd­ur, eru þeir ekki með tvö­falda félags­að­ild og ættu þeir kannski frekar að vera með ferða­þjón­ustu­hlut­ann innan Sam­taka ferða­þjón­ust­unn­ar?

Það ætti flestum að vera ljóst að Bún­að­ar­sam­böndin eiga ekki erindi á aðal­fund Bænda­sam­tak­anna, þ.e. Bún­að­ar­þing. Bún­að­ar­sam­böndin eru fyrst og fremst starfsein­ingar og full­trúa­kjör á bún­að­ar­sam­bands­þingin og áfram þaðan á Bún­að­ar­þing eru ótrú­lega sov­éskt fyr­ir­komu­lag.

Oddný Steina Vals­dóttir segir að ekk­ert sé annað að gera en að ein­falda kerfið og gera það skil­virkara. Hún er vara­for­maður bænda­sam­tak­anna og ætti að vita tals­vert um hvað málin snú­ast.

Oddný bendir á hið aug­ljósa að það þarf að bregð­ast við og við hljótum að skilja það, því eins og hún kemur inn á, þá er félags­gjaldið að sam­tök­un­um, þ.e. Bún­að­ar­gjaldið ekki lengur við líði, enda fáheyrt að félags­gjöld til hags­muna­gæslu­sam­taka, sé skattur sem lagður á af Alþingi!

Í grein­inni er sagt frá því, að lögð hafi veri fram til­laga (á nýlega afstöðnu Bún­að­ar­þingi) um að breyta félags­kerfi bænda í átt að því sem sé hjá dönskum bænd­um. Fram kemur að full­trúar á þing­inu voru ekki til­búnir til að sam­þykkja til­lög­una, en hafi falið stjórn B.Í. að vinna að end­ur­skipu­lagn­ingu sam­tak­anna.

Ekki kemur fram í umfjöllun Bænda­blaðs­ins hvernig danska fyr­ir­komu­lagið er. Upp­lýs­ingar um það verðum við að fá eftir öðrum leiðum og von­andi hafa þeir sem ekki vildu sam­þykkja til­lög­una verið búin að kynna sér danska félags­form­ið.

Af þessu má sjá að Bænda­sam­tök Íslands eru í umtals­verðum vanda. Reglu­verki um fyr­ir­komu­lag aðildar hefur ekki verið sinnt til fjölda ára ef ekki ára­tuga. Sam­tökin eins og þau eru núna, end­ur­spegla engan veg­inn land­bún­að­inn í land­inu eins og hann er. Og þau end­ur­spegla heldur ekki land­bún­að­inn eins og hann var fyrir nokkrum ára­tugum og í fálm­kenndum til­raunum til að fylgja breyttum tím­um, hafa verið teknar inn til aðildar „und­ir­deild­ir“, sem þeg­ar  betur er að gáð, eru í raun þegar fyrir hendi.

Hvort Bænda­sam­tök Íslands verða Bænda­sam­tök Íslands eftir end­ur­skipu­lagn­ing­una sem þau eru í – með hang­andi hendi eftir því sem virð­ist – er ekki gott að segja. Tregðan er vafa­laust mik­il.

Ekki er lík­legt að hin fjöl­menna sauð­fjár­bænda­stétt sé til­búin til að horfast í augu við það að það er ekki fjöldi fram­leið­enda einn sem skiptir máli.

Það skiptir svo dæmi sé tek­ið, mun meira máli að mark­aður sé til fyrir vör­una sem fram­leidd er og að fram­leiðslan standi að jafn­aði undir þeim kostn­aði sem til fellur við fram­leiðslu henn­ar.

Höf­undur er fyrr­ver­andi bóndi.