Í fyrra­vor kom út skýrsla starfs­hóps sjáv­ar­út­vegs­ráð­herra um atvinnu- og byggða­kvóta um end­ur­skoðun á með­ferð og ráð­stöfun 5,3% afla­heim­ilda. Í þessum 5,3% potti sem ríkið hefur til ráð­stöf­un­ar, sem oft er kallað félags­lega kerf­ið, er strand­veiði­kvót­inn ásamt almenna byggða­kvót­an­um, sér­tæka byggða­kvót­an­um, línuí­viln­un, frí­stunda­veiðum og skel- og rækju­bót­u­m.  Gerð er til­laga að sex ára til­raun innan kerf­is­ins.

Það er margt gott sem kemur fram í skýrsl­unn­i.  Þar er að finna ágæta sam­an­tekt á gögnum og tölu­legum upp­lýs­ing­um. Jafn­vel góðar til­lög­ur. Sem dæmi má nefna að lagt er til að 5,3% afla­heim­ilda inn í félags­lega kerfið verði tekin strax til hlið­ar, áður en afla­marki er úthlut­að. Nú er hlut­deildin í félags­lega kerf­inu dregin frá afla­heim­ildum hvers og eins skips. Sú til­högun er ekki góð. Útgerð­ar­menn líta á þetta sem sér­tæka skatt­heimtu og eru ósátt­ir.

Starfs­hóp­ur­inn leggur enn­fremur til að strangar tak­mark­anir 5. gr. reglu­gerðar nr. 386/2019 á því hvaða tólf daga í mán­uði megi stunda strand­veiðar verði felldar úr gildi eða eins og segir í skýrsl­unni: “Óþarft virð­ist að lög­gjaf­ar­valdið tak­marki hvaða daga eig­andi fiski­skips nýtir til strand­veiða”. Heyr heyr!  Þetta eru þarfar ábend­ingar hjá skýrslu­höf­undum og félög smá­báta­sjó­manna og Píratar hafa ítrekað bent á og lagt til hið sama.

Það má benda á fleiri góðar til­lög­ur. En það er því miður fleira sem er gagn­rýni­vert en lofs­vert í skýrsl­unni. Í raun má líta á skýrslu starfs­hóps­ins og til­lögur hans í heild sem eina alls­herjar til­raun með félags­lega kerfið í sjáv­ar­út­vegi. Sem betur fer gafst ekki tími á vor­þingi til að sam­þykkja vont frum­varp byggt á til­lögum starfs­hóps­ins.

Botn­lausar bætur

Til­laga um að gera upp rækju- og skel­bætur sem kostar ríkið millj­arða. Rækju- og skel­bæt­urnar áttu að vera tíma­bundnar og minnka ár frá ári þar til þeim lyki. Höldum okkur við þá áætlun í stað þess að greiða millj­arða í bætur fyrir skaða sem varð fyrir löngu síð­an. Engum datt í hug að greiða bætur til víd­eó­leigu­eig­enda þegar fjar­aði undan þeirri atvinnu­grein.

Lagt er til að inn­byrðis skipt­ing afla­heim­ilda rík­is­ins í félags­lega kerf­inu verði fest til sex ára, byggt á hlut­föllum en ekki magni. Þetta er illa ígrund­að. Til­raun til sex ára hvorki meira né minna. Ekki er lagt til af hálfu nefnd­ar­innar hver inn­byrðis skipt­ing ætti að vera en mælt með að ráðu­neyt­inu verði falið að skil­greina og festa hlut­föllin með reglu­gerð.

Hér er vert að taka það fram að hlut­fall strand­veiði­kvót­ans hefur verið allt frá 0% árið 2008 og upp í 1,88% árið 2019. Við treystum ekki sjáv­ar­út­vegs­ráðu­neyt­inu til að skammta strand­veiðum nægi­lega háu hlut­falli til að greinin nái að blómstra. Mitt á milli 0% og 1,88% er 0,96%. Því miður teljum við ráðu­neyt­inu trú­andi til að skammta út frá  með­al­tali síð­ustu ára. Þannig myndi  hlut­deild strand­veiða minnka tölu­vert frá því sem nú er. Hlut­deild sem hefur tek­ist að kría út með kjafti og klóm í ára­tuga bar­áttu við ráðu­neyt­ið.

Bil­aður byggða­kvóti

Til­lögur nefnd­ar­innar sem snúa að byggða­kvót­anum eru vondar til­lög­ur. Þær eru á þá leið að almennum byggða­kvóta verði úthlutað til næstu sex ára í áður ákveðnum hlut­föllum til að auka fyr­ir­sjá­an­leika. Þetta þýðir að Byggða­stofnun getur gert sex ára samn­inga við sveit­ar­fé­lög um úthlutun byggða­kvóta, byggt á með­al­tali síð­ustu 3ja eða 10 ára. Sveit­ar­fé­lög geta gert sex ára samn­inga við vini og vanda­menn um úthlutun á kvóta. Lagt er til að sér­tæki byggða­kvót­inn verði alfar­inn bund­inn í sex ára samn­inga með til­vísun í áður­nefndan fyr­ir­sjá­an­leika. Þetta er biluð hug­mynd.

Byggða­kvót­inn er til þess að mæta ófyr­ir­séðum áföll­um, tíma­bundnum eða langvar­andi erf­ið­leikum sjáv­ar­byggða. Það hlýtur að vera hverjum manni aug­ljóst  að það er erf­ið­ara að bregð­ast við ófyr­ir­séðum áföllum ef búið er að binda úthlutun í samn­inga til sex ára.  Lagt er til að ónýtt línuí­vilnun renni inn í byggða­kvót­ann. Eðli­legra væri að þetta fari inn í strand­veiðar til að styrkja þær enn frek­ar. Enda hefur verið sýnt fram á með rann­sóknum að árangur byggða­kvót­ans hefur verið rýr og ekk­ert í þessum til­lögum gefur til kynna að árang­ur­inn verði nokkuð betri.

Loka­til­laga nefnd­ar­innar snýr að stofnun vara­sjóðs sem ætl­unin er að nýta til að mæta óvæntum áföll­um. Þetta er und­ar­leg­asta til­laga nefnd­ar­inn­ar. Byggða­kvót­inn og félags­lega kerfið allt, öll 5,3 pró­sent­in,  eru til þess að mæta áföllum og mætti því líta á sem nokk­urs konar vara­sjóð. Hér er sem sé ætl­unin að stofna vara­sjóð innan vara­sjóðs.  Þetta ógagn­sæja ráðslag býður heim sjóða­sukki og til­heyr­andi mögu­leikum á fyr­ir­greiðslu til vina og vanda­manna.

Við­var­andi vanda­mál

Þá víkur mál­inu að annarri til­raun. Það voru gerðar tölu­verðar breyt­ingar á fyr­ir­komu­lagi strand­veiða sum­arið 2018. Nýja til­hög­unin átti að vera til­raun og úttekt á henni átti að fylgja í ver­tíð­ar­lok. Úttekt í mýflugu­mynd dúkk­aði upp eftir dúk og disk. Þar kom m.a. fram að skortur á nýliðun og ólympískar veiðar eru enn vanda­mál.

Við höldum því fram fullum fetum eftir sam­töl og sam­ráð við smá­báta­sjó­menn um allt land að til­raunin hafi skilað lít­illi nýliðun í grein­inni. Aukin nýliðun var eitt aðal­mark­mið til­raun­ar­inn­ar. Smá­báta­út­gerðum hefur ekki fjölg­að. Það var einnig mark­mið til­raun­ar­inn­ar. Greinin er hvorki líf­væn­leg né sjálf­bær innan þessa kerf­is. Það var eitt mark­mið til­raun­ar­inn­ar. 

Þess má geta að á svæði B fækk­aði bátum á strand­veiðum úr 105 árið 2017 niður í 66 árið 2018. Algjört hrun vegna til­raunar sem fyr­ir­séð var að hyglaði ákveðnum land­svæð­um. Ólympískar veiðar eru enn í fullu gildi vegna heild­ar­kvóta yfir landið en bátar eru fastir á svæðum og stöðv­un­ar­heim­ildar Fiski­stofu. Þær hafa jú breyst, þær eru ekki í upp­hafi mán­aðar og innan svæða eins og var fyrir breyt­ing­arnar 2018. Nú er linnu­laus ólympísk keppni allt tíma­bilið við að ná til­settum 12 dögum í hverjum mán­uð­i.  Ólympískar veiðar án atrennu , á öllum svæð­um, hvernig sem viðr­ar, þangað heild­ar­pott­ur­inn er upp­ur­inn. Öryggi hefur því ekki auk­ist en það var einmitt aðal­mark­mið breyt­ing­anna.

Stóra til­raunin

Við krefj­umst þess að fag­legri úttekt sem var lofað verði fram­kvæmd.  Við vildum ekki að til­raunin yrði fest í sessi með var­an­legum laga­breyt­ingum án fag­legrar úttekt­ar. Fúsk og svikin lof­orð eru óvirð­ing gagn­vart þess­ari mik­il­vægu atvinnu­grein og öllum sem henni tengj­ast.

Við teljum að í stað til­rauna­starf­semi á litlu kerf­unum í sjáv­ar­út­vegi sé tími til kom­inn að ráð­herra geri til­raun í stóra kvóta­kerf­inu. Það hafa komið í ljós ýmsir van­kantar á því allt frá því hvernig stofnað var til þess árið 1983, til breyt­inga um frjálsa fram­salið 1991, til dags­ins í dag. Grunur leikur á inn­herja­svikum við breyt­ing­arnar þegar þær voru ákveðnar 1983.

Aðrir van­kantar eru sam­þjöpp­un, kvóti úr byggð­ar­lagi hverfur nán­ast yfir nótt. Vest­firð­ingar fóru mjög illa út úr þessu. Það er engin leið til nýlið­unar í grein­inn­i.  Það er tími til kom­inn að kvóta­kerf­inu verði breytt  til umbóta, jafn­ræð­is, jöfn­unar aðstöðumunar og eðli­legrar sam­keppn­is­stöðu grein­ar­inn­ar. Þar má telja upp­boð á tíma­bundnum veiði­heim­ildum þar sem leigu­tekj­urnar renna að fullu til þjóð­ar­inn­ar.

Allur fiskur á mark­að. Frjálsar hand­færa­veiðar einmitt til að tryggja trausta atvinnu og byggð í land­inu eins og ber skylda til skv. 1.gr. laga um stjórn fisk­veiða. Allar upp­lýs­ingar frá vigtun og mark­aði skulu vera opin­ber­ar. Störf Hafró skulu vera gagnsæ og aðgengi­leg almenn­ingi. Vigt­un­ar­að­ilar eiga að vera á ábyrgð Fiski­stofu. Tryggja verður virkt eft­ir­lits­hlut­verk Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins. Stór­efla þarf Land­helg­is­gæsl­una til eft­ir­lits og þjón­ustu við sjáv­ar­út­veg­inn. Það skal gert refsi­vert að láta sjó­menn taka þátt í leigu eða kaupum á veiði­heim­ildum sem og fjár­fest­ingum útgerða. Allt þetta má finna í sjáv­ar­út­vegs­stefnu Pírata.

Stuðn­ingur frá SÞ

Nið­ur­staða mann­rétt­inda­nefndar Sam­ein­uðu þjóð­anna frá 24. októ­ber 2004 tekur undir ákallið eftir umbótum á íslenskri fisk­veiði­stjórn­un.  Í áliti mann­rétt­inda­nefnd­ar­innar gagn­rýnir hún harð­lega þá aðferð að úthluta nýt­ing­ar­rétt­inum til ákveð­inna hópa, þannig að sam­eign þjóð­ar­innar fór í skjóli fisk­veiði­stjórn­un­ar­laga að ganga kaupum og sölum eins og hver önnur fast­eign, og hafi þannig tor­veldað öðrum aðgang að fisk­veið­um. Þó álitið sé ekki bind­andi fyrir Ísland þá ber okkur að hlusta á helstu sér­fræð­inga heims og taka athuga­semdir þeirra alvar­lega. Það á að gæta jafn­ræðis við úthlutun veiði­heim­ilda og atvinnu­frels­is, m.a. í sam­ræmi við þetta álit mann­rétt­inda­nefndar Sam­ein­uðu þjóð­anna.

Klárt brot

Þannig geti þeir sem upp­runa­lega fengu úthlutað kvóta selt hann eða leigt á mark­aðs­verði hverju sinni hafi þeir ekki hug á að hag­nýta hann sjálfir, í stað þess að  skila kvót­anum aftur til rík­is­ins til end­ur­út­hlut­unar í gegnum upp­boð. Nefndin kemst að þeirri nið­ur­stöðu að þessi var­an­lega kvóta­af­hend­ing til ákveð­inna ein­stak­linga sé ekki byggður á sann­gjörnum for­sendum og að um klárt brot sé að ræða. Nefndin kemst jafn­framt að þeirri nið­ur­stöðu að íslenska rík­inu sé skylt að ábyrgj­ast raun­hæfar úrbætur og að íslenska fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerfið verði end­ur­skoð­að.

Þetta er til­raunin sem þarf að ráð­ast í. Hættum þessum smá­skrefatil­raunum í litlu kerf­un­um. Ráðumst á fíl­inn í her­berg­inu en hættum að ein­blína á mýsn­ar.

Álf­heiður Eymars­dóttir er odd­viti Píratar í  Suð­ur­kjör­dæmi og Gunnar Ingi­berg Guð­munds­son skipar 2.sæti á lista Pírata í Norð­vest­ur­kjör­dæmi.