Það er í fyrsta skipti, segja fróðir menn, að allir helstu flokkar á Alþingi setja loft­lags­málin ofar­lega á stefnu­skrá sinni. Það er hins vegar lík­lega ekki í síð­asta skipti, því miðað við hvernig okkur gengur að leysa þetta krítíska mál, á umræðan bara eftir að aukast eftir því sem áhrif hlýn­unar verða sýni­legri og alvar­legri. Nú eru liðin 6 ár frá því að Par­ís­ar­sam­komu­lagið var und­ir­ritað og vís­inda­menn eru ein­róma um að þó að ýmis­legt hafi verið gert, sé það langt frá því að vera nóg, og að við séum að nálg­ast þann tíma­punkt þar sem þró­un­inni verður ekki snúið við.

En af hverju gengur svona illa? Hvernig getur verið að lít­illi veiru að nafni Covid tókst að gera meira fyrir lofts­lags­málin heldur en allir vís­inda­menn, hag­fræð­ingar og stjórn­mála­menn heims­ins?

Sumir telja sér trú um að van­þekk­ingu almenn­ings sé að kenna. En skoð­ana­kann­anir hafa sýnt að þótt auð­vitað séu efa­semd­ar­menn til, eru þeir í raun bara lít­ill minni­hluti.

Nei, vand­inn er ekki van­þekk­ing, og ekki heldur leti, heimska eða sjálfseyð­ing­ar­hvöt. Vand­inn er fyrst og fremst póli­tísk­ur.

Til að átta sig á þessu er gott að spóla aðeins til baka og rifja upp sög­una í stuttu máli: um hvað snérist Par­ís­ar­sam­komu­lag­ið?

Það snérist um það að full­trúar flestra þjóða heims mæltu sér mót í höf­uð­borg­inni góðu og hver spurði ann­an:

„Þetta gengur ekki, við erum að rústa jörð­inni, hvað eigum við að ger­a?“

Og þá svar­aði ein­hver: „Ég veit! Lofum ein­hverju! Hver og einn ræður hverju hann lof­ar, og svo ræður hann hvort hann stendur við eigið lof­orð. Og þeir sem svíkja lof­orðið ráða sjálfir hvað þeir gera í því!“

Þetta fannst öllum snilld­ar­hug­mynd og það var mikið dansað og skálað og allir riðu heim. Trump setti samn­ing­inn í tæt­ar­ann og fór að spila golf, Pútin not­aði hann lík­lega til að skeina sér, og Bol­son­aro hóf þjóð­ar­á­tak í eyð­ingu Amazon-­skóg­ar­ins.

Í alvöru, ég er ekki að grínast, gúgglið það bara! Ég hef vissu­lega þurft að umorða aðeins til stytt­ing­ar, en í grunn­inum snérist sam­komu­lagið um að hver og ein þjóð átti að ákveða hvað hún þyrfti að gera og standa svo við það ef henni sýnd­ist svo. Ef Íslend­ingar hafa ein­hvern tím­ann haldið að þeir hafi einka­leyfi á „þetta-reddast“ aðferð­inni, þá hefur þarna verið framið gróft brot á einka­rétti.

Og hver er staðan nú, sex árum seinna? Við und­ir­ritun sam­komu­lags­ins 2015 lof­uðu ríki heims að halda hlýn­un­inni undir 1,5° (fram til 2100) en sam­kvæmt stofn­un­inni Climate Act­ion Tracker, sem fylgist með mark­miðum og aðgerðum helstu ríkja heims, stefnir í 3 til 4 gráðu hlýn­un, sem er langt yfir mark­ið. Af 37 þjóðum sem stofn­unin leggur mat á er aðeins ein þeirra að upp­fylla mark­mið­in: Gambía.

Og þá víkur sög­unni að VG og stefnu þess flokks í lofts­lags­mál­um. VG er með mjög ítar­lega og metn­að­ar­fulla áætlun í þeim mál­um, nema að í henni er stórt gat. Hún svarar spurn­ing­unni „Hvað eigum við sem þjóð að gera til að draga úr los­un?“, en gleymir aðal­spurn­ing­unni:

„Hvað eigum við að gera ef hinar þjóð­irnar standa sig ekki?“

Besta aðgerð­ar­á­ætlun inn­an­lands er full­kom­lega gagns­laus ef við getum ekki tryggt að aðrar þjóðir geri líka við­eig­andi ráð­staf­an­ir. Þannig að spurn­ingin sem VG þarf að svara er þessi:

„Hvað ætlar VG að gera til að tryggja að restin af heim­inum rústi ekki plánet­unn­i?“

VG hefur ekk­ert svar við þeirri spurn­ingu, vegna þess að VG er hald­inn póli­tískum sjúk­dómi. Sá sjúk­dómur heitir þjóð­ern­is­hyggja, og verður til þess að sá sjúki er algjör­lega ófær um að hugsa lengra en þjóð­ar­nefið nær. Sá sjúk­dómur plagar reyndar miklu fleiri flokkar en bara VG, og í verstu til­fell­unum getur hann leitt til þess að ein­stakir stjórn­mála­menn sýni afar órök­rétta og ófyr­ir­sjá­an­lega hegð­un, eins og að pota í sig hráar kjöt­vörur fyrir framan mynda­vél.

Þjóð­ern­is­hyggjan er helsta plága okkar tíma. Hug­myndin um „þjóð“ byrj­aði sem sam­ein­ing­ar­verk­efni, og hún gerði krafta­verk til að sam­eina lítil sam­fé­lög, ætt­bálka og smá­kónga­ríki sem áður voru á kafi í hefndum og stríði, í stærri og öfl­ugri ein­ingar þar sem menn sem jafn­vel höfðu aldrei hist gátu allt í einu hugsað hver um annan sem „sam­landa” eða systk­ini með sam­eig­in­legt föð­ur­land. En um leið og við fundum upp þjóð­ina fóru sumir að mis­nota hana og beita henni í sundr­ung­ar­skyni. Þeir fundu upp hug­takið „full­veldi” og hófu að nota það til að berja á allar hug­myndir um alþjóð­lega sam­vinnu. Síðan þá höfum við séð langa röð af alþjóða­málum sem aldrei leys­ast því alþjóða­sam­vinna er í skötu­líki: stríð og þjóð­ar­morð, flótta­manna­mál, skatta­skjól, lofts­lags­mál, og nú síð­ast, Covid.

„Full­veldi þjóða” þýðir að eina lög­mæta upp­spretta póli­tísks valds liggur hjá þjóð­rík­inu. Þjóð­ríkið hefur „fullt vald“ og vill ekki deila því með öðr­um. Sam­kvæmt því eru þjóð­ar­leið­togar einu rétt­mætu, og í raun æðstu vald­hafar heims­ins, og sam­kvæmt því eru fjöl­þjóð­legar og alþjóð­legar stofn­anir dæmdar til valda­leysis og áhrifa­leys­is.

Þetta þýðir að ef þjóð­ríki ákveður að gera ekk­ert til að draga úr losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda hjá sér, þá er það í fullum rétti til þess, og þving­anir frá öðrum þjóðum eða alþjóða­stofn­unum eru „árás á full­veldi þjóða”.

Lofts­lags­málin sanna hvað best að hug­myndin um full­veldi þjóða er ekki bara frekju­leg, heldur bein­línis stór­hættu­leg mann­kyn­inu. Ekki einu sinni Jón Sig­urðs­son, þjóð­ar­hetja Íslend­inga, not­aði það hug­tak í sinni bar­áttu.

Í því ljósi er fróð­legt að bera saman loft­lags­málin ann­ars veg­ar, og íslenska kvóta­kerfið hins veg­ar. Á níunda ára­tug síð­ustu aldar stóðu Íslend­ingar frammi fyrir ofveiði. Eina leiðin til að sporna gegn henni var að fá rík­is­valdið til að setja þak á veiði­heim­ildir og skera úr um hvernig þessum heim­ildum yrði dreift á milli útgerða. Nákvæm­lega útfærslan á kvóta­kerf­inu hefur síðan verið umdeild en aðal­mark­mið þess, að koma í veg fyrir ofveiði, hefur náð­st, og þannig bjargað Íslend­ingum frá meiri­háttar umhverf­is- og efna­hags­slysi.

En hvað hefði gerst ef útgerð­ar­menn hefðu farið að veifa hug­myndum um „full­veldi útgerð­ar­manns­ins” (les­ist: frelsi til að veiða eins mikið og honum sýnd­ist)?

Þá hefði þurft að finna upp á ein­hverju svip­uðu og Par­ís­ar­sam­komu­lag­inu: Útgerð­ar­menn hefðu verið fengnir á stóran fund á Kaffi París og lausnin hefði verið að hver og einn fengi að ráða hvað hann ætl­aði að gera í mál­un­um. Þeir sem gerðu ekk­ert til að minnka veið­arnar eða lof­uðu ein­hverju sem þeir sviku svo hefðu kom­ist upp með það, því refs­ingar hefðu verið „brot á full­veldi útgerð­ar­manna”. Og hvernig ætli sagan hefði end­að?

Illa, því við menn­irnir erum tregir til að færa fórnir ef við höfum ekki trygg­ingu fyrir því að aðrir séu líka að leggja sitt af mörk­um. Þessa trygg­ingu veittu yfir­völd með því að setja upp strangt fisk­veiði­stjórn­un­ar­kerfi með refsi­á­kvæð­um. En til þess að þetta væri mögu­legt þurftu Íslend­ingar fyrst að byggja sér upp mið­læga, öfl­uga valda­stofn­un, sem var fær um að hefja sig yfir hags­muni ein­stakra útgerð­ar­manna og beita sér í þágu heild­ar­inn­ar.

Það sama á við þjóð­ríki heims: það verður aldrei hægt að leysa alþjóð­leg vanda­mál á borð við hlýnun jarðar nema að þjóð­ríkið hætti að ein­oka valdið og veiti alþjóða­stofn­unum og ríkja­sam­böndum raun­veru­legt vald til að taka ákvarð­anir sem ein­hverju máli skipta, og til að fylgja þeim eftir með refsi­að­gerðum ef þörf kref­ur.

Góðu frétt­irnar eru að slíkar stofn­an­ir, eða vísir að þeim, eru nú þegar til stað­ar.

27 þjóð­ríki heims hafa nú þegar komið sér saman um að byggja upp sam­eig­in­lega valda­stofnun sem er fær um að leysa sam­eig­in­leg vanda­mál. Sú stofnun heitir ESB. Hún er ekki full­komin frekar en aðrar mann­legar valda­stofn­anir en henni má breyta og bæta.

ESB hefur vald til að skera úr um hversu mikið skuli draga úr losun innan sam­bands­ins, og hvernig eigi að dreifa byrð­inni á milli aðild­ar­ríkja, því það er hvorki raun­hæft né sann­gjarnt að ætl­ast til þess að allar þjóðir geri nákvæm­lega það sama. Um leið getur ESB veitt aðild­ar­ríkjum trygg­ingu fyrir því að allir leggi sitt af mörkum með því að beita refsi­á­kvæði. Og það er ekki allt. Vegna þess hvað ESB er stór ein­ing á alþjóða­svið­inu getur það beitt þrýst­ingi á stór­þjóðir eins og BNA, Kína og Rúss­land til að þeir taki á sinni eigin los­un. Og margt af þessu er ESB nú þegar byrjað að gera, en um nýj­ustu lofts­lags­stefnu ESB má lesa hér.

En til þess að gera þetta allt þarf ESB stuðn­ing frá aðild­ar­þjóð­um. Allar hendur á dekk, og því fleiri því betra. Með inn­göngu í banda­lagið gæti Ísland beitt atkvæð­is­rétti sínum innan stofn­ana ESB til að þrýsta á að stefn­unni sé fram­fylgt, eða jafn­vel til að kalla eftir enn betri stefnu.

En hvað segir VG við því? „Nei takk. Ætlum bara að redda þessu sjálf. Við mætum kannski á næsta Par­ísarpar­tí­i...”

Lík­lega út af full­veld­is­mein­lokunni.

En þetta þýðir eitt og bara eitt: að þrátt fyrir göfugan ásetn­ing og fal­lega stefnu­skrá er stefna VG í lofts­lags­málum lítið annað en hið gamla góða: „Þetta redd­ast (í Par­ís).”