Í Nor­egi hefði verið hægt að koma í veg fyrir fjölda­mörg morð og mann­dráp á síð­ustu 22 árum, hefðu vís­bend­ingar og til­kynn­ingar um heim­il­is­of­beldi verið teknar alvar­lega. Rann­sókn­ar­skýrsla sem norska ­dóms­mála­ráðu­neytið tók á móti í vik­unni sýnir að heim­il­is­of­beld­i var und­an­fari um 70% morð­mála þar sem maður eða kona drápu maka sinn eða ­fyrr­ver­andi maka. Í mörgum til­fellum hafði ofbeldið verið til­kynnt til­ ­yf­ir­valda, en lítið verið aðhafst í mál­un­um.

 „Við vissum öll að hún var í hættu”

Hin tutt­ugu ára gamla Marit Andr­e­as­sen hafði reynt að fá ­nálg­un­ar­bann á barns­föður og fyrr­ver­andi sam­býl­is­mann sinn í febr­úar 2010. Hún­ var beðin að koma aftur dag­inn eft­ir, þegar lög­reglan hefði ráð­rúm til að tala við hana. “Þau reyndu að róa hana með þeim orðum að flestar morð­hót­anir væru orðin tóm”, rifjar faðir hennar upp nokkrum árum seinna í mjög góðum útvarps­heim­ild­ar­þætt­i NRK. Fjórum dögum síðar var hún lát­in, eftir hálf­tíma langt kverka­tak ­barns­föð­ur­ins. (Tíma­lengdin er stað­fest, því hann tók sjálfur upp atburð­inn á vef­mynda­vél.)

Vinir Maritar og fjöl­skylda höfðu lengi ótt­ast um hana. “Við vissum öll að hún var í hætt­u,” sagði æsku­vin­kona Maritar við VG. “Hún hafði fengið margar hót­anir frá barns­föð­urn­um.” Mál Maritar er að ­mörgu leyti dæmi­gert, ef marka má rann­sókn­ina sem birt var í vik­unn­i. Dráps­mað­ur­inn átti við geð­ræn vanda­mál að stríða (eins og 70,6% dráps­manna). Hann sagð­ist hafa misst stjórn á sér vegna afbrýði­semi, sem er algengasta ­upp­gefna ástæða mann­drápa á maka (40,1%).

Fjöl­skyldan hafði séð hætt­una fyrir löngu. Marit hafði leng­i vel afneitað því að hætta væri á ferðum en var farin að verða hrædd líka. Þetta er algengt mynstur, en ekki gefið upp neitt hlut­fall í skýrsl­unni.

Rétt fyrir atburð­inn hafði hún haft sam­band við lög­reglu og ­barna­vernd­ar­nefnd án þess að fá nein sér­stök við­brögð. (Í 72% til­fella var haft ­sam­band við lög­reglu, heil­brigð­is- eða félags­yf­ir­völd fyrir atburð­inn, en ein­ungis í 32,2% til­fella skráðu yfir­völd hjá sér að hætta gæti verið á ferð­u­m. Enn sjaldnar var gripið til aðgerða.) 

Hið dæmi­gerða morð­mál

Skýrslan tekur fyrir 177 morð- og mann­dráps­mál á árunum 1990-2012. Dráp á maka eða ­fyrr­ver­andi maka eru um fjórð­ungur allra mann­dráps­mála í Nor­egi, sem er ­sam­bæri­legt við önnur þróuð lönd.

Á Íslandi sýna tölur frá rík­is­lög­reglu­stjóra að í fimmt­ung­i ­mann­dráps­mála á árunum 2000-2013 hafði maður eða kona drepið maka eða ­fyrr­ver­andi maka (5 af 26 mann­dráps­mál­u­m). Helgi Gunn­laugs­son afbrota­fræð­ing­ur bendir hins vegar á að þjóð­fé­lagið sé fámennt og mann­dráps­mál þ.a.l. fátíð hér á landi. Sé litið til lengri tíma sé lík­legt að hlut­föllin hér á landi séu lík­ því sem ger­ist í Nor­egi.

Í lang­flestum mann­drápum í nánum sam­bönd­um, hart­nær níu af ­tíu til­fell­um, drepur karl konu. Þau hafa verið gift í um 10 ár að með­al­tali og eru um eða rétt undir fer­tugu. Líkt og með aðra afbrota­töl­fræði er mikil fylgn­i við félags­leg vanda­mál. Meiri­hluti þeirra sem ráða mökum sínum bana berst þeg­ar í bökkum á öðrum svið­um. Þannig er lík­legt að ger­and­inn hafi kom­ist í kast við lögin (að með­al­tali fjórum sinn­um), neyti áfengis eða fíkni­efna úr hófi, eða glími við geð­ræn vanda­mál. Í mjög mörgum til­fellum var parið í fjár­hagskrögg­um.

Karlar í afbrýði­sem­i, ­konur í sjálfs­vörn

Ef litið er almennt á morð og mann­dráp er það langal­gengast að menn drepi aðra menn. Karlar eru um 95% ger­enda og 80% fórn­ar­lamba, í al­mennri mann­dráps­töl­fræði.

Annað gildir hins vegar um mann­dráp í nánum sam­bönd­um, þ.e. þar sem maki drepur maka eða fyrr­ver­andi. Dráps­menn­irnir eru vissu­lega flest­ir karl­ar, en hart­nær 90% fórn­ar­lambanna eru kon­ur.  

Alþjóð­legar rann­sóknir sýna að þegar menn drepa kon­urn­ar sínar er það oft tengt því að þeim finnst þeir ver­a að missa tökin á kon­unni. Hún hefur kannski reynt að slíta sam­band­in­u, beðið um skilnað eða reynt að flytja frá mann­in­um. Sus­anne Fjellda­len, sem ­rann­sak­aði maka­dráp í meist­ara­rit­gerð sinni, segir að fræðin nefni ólík­ar út­skýr­ingar á þess­ari hegðun manna. Þeirra á meðal eru feðra­veld­is­ein­kenn­i ­sam­fé­lags­ins og karl­mennsku­gildi sem mönn­unum finnst sam­fé­lagið krefj­ast að þeir upp­fylli.

Síð­ast en ekki síst eru það menn sem finn­ist þeir hafa ­eign­ar­hald á kon­unni sem kyn­veru. Þetta á ekki hvað síst við í of­beld­is­sam­bönd­um. Rann­sókn­ar­skýrslan sem vitnað var til hér að ofan finnur sterk tengsl á milli end­ur­tek­ins heim­il­is­of­beldis og karl­manna sem segj­ast hafa drepið kon­una sína vegna af­brýði­semi.

Konur sem drepa menn­ina sína gera það oft­ar en ekki í sjálfs­vörn, sýna alþjóð­legar rann­sókn­ir. Ef þær fremja morð að ­yf­ir­lögðu ráði, er það yfir­leitt að und­an­gengnum hót­unum manns­ins, þannig að þær bera fyrir rétti að þær hafi ótt­ast um líf sitt eða barn­anna.

Hægt að fyr­ir­byggja, ­nema ef...

Einn flokkur mann­dráps­mála skar sig veru­lega úr. Í 9% ­mál­anna fannst engin for­saga um heim­il­is­of­beldi, hvorki hjá yfir­völdum né að­stand­end­um. Bæði ger­endur og fórn­ar­lömb í þessum flokki höfðu að með­al­tali hærri menntun og voru minna lík­legir til að stríða við félags­leg og heilsu­fars­leg vanda­mál. Fáir ger­endur í þessum flokki voru á saka­skrá fyr­ir­ dráp­ið.

Höf­undar skýrsl­unnar nefna að það sé mjög erfitt að fyr­ir­byggja þess konar mann­dráp og morð. Þau gera ekki boð á undan sér, því áhættu­þætt­ina skort­ir.

Nið­ur­staða skýrsl­unnar er engu að síður sú að ­mörgum lífum mætti bjarga með því að taka heim­il­is­of­beldi föstum tök­um. Í rúm­um helm­ingi til­fella hefur verið til­kynnt um heim­il­is­of­beldi fimm sinnum eða oft­ar. Það á að vera nóg ástæða til að vera á varð­bergi og byrgja brunn­inn.