Það er vart hægt að hugsa um Ástr­alíu án þess að hugs­a ­sam­tímis um kengúrur og kóala­birni, svo stórt er hlut­verk þeirra í ímynd lands­ins víð­feðma í suðri. Báðar þessar teg­undir þykja sér­lega mynd­ræn­ar, ­upp­á­tækja­samar og skemmti­legar svo ekki sé talað um óvenju­leg­ar. 

Kengúra með­ brjóst­kassa eins og þrek­inn karl­mað­ur. Kóala­björn að gæða sér á lauf­blöð­um  með unga sinn á bak­inu. Ljós­myndir og ­mynd­skeið sem okkur hafa birst í gegnum árin hafa kallað fram bros, fliss og hlát­ur.  

Það eru aðrar til­finn­ingar sem mynd­irnar vekja hjá mörgum nú um stund­ir. Kengúra á stökki beint fyrir framan stór­kost­legt eld­haf. Kóala­björn að skýla afkvæmi sínu fyrir log­unum og brennur því sjálfur á fót­un­um. Hræ ­kengúru eins og kola­moli flæktur í girð­ingu. Hræ kóala­bjarnar eins og ­stein­gerv­ingur sam­gró­inn sót­svartri trjá­grein. Mjúki, fal­legi feld­ur­inn svið­inn. Loðnu eyrun hár­laus og líkj­ast helst steiktum lauf­blöð­um.

„Þetta hrylli­lega ár þjást allar teg­und­ir. Það er virki­lega ógn­væn­leg­t,“ segir ástr­alski líf­fræð­ing­ur­inn Stephen Brend. „Okkur mönn­unum er heitt, dýr­unum er heitt. Þetta er martröð.“

Kingsley Dixon, vist­fræð­ingur við Curt­in-há­skóla í Pert­h, ­segir hættu á útrým­ingu hafa auk­ist. „Margar teg­undir sem voru ekki í hættu eru nú í útrým­ing­ar­hættu. [...] Þetta er líf­fræði­leg úrslita­orr­usta sem sjald­an hefur áður sést.“

Við dögun nýs árs, nýs ára­tug­ar, hóf fréttum af ham­för­un­um ­mann­skæðu í Ástr­alíu að rigna yfir heims­byggð­ina. Eld­arnir hafa heimt að minnsta kosti 24 manns­líf, þar af fjög­urra slökkvi­liðs­manna. Yfir 2.000 heim­il­i hafa eyði­lagst – lík­lega eru þau mun fleiri. Heilu bæirnir munu þurrkast út. Land­svæði á stærð við allt Ísland hefur brunnið og sum­arið rétt nýhafið þarna hinum megin á hnett­in­um. Því er nú spáð að eld­arnir mun­i loga í marga mán­uði til við­bót­ar.

Reynt hefur verið að slá tölu á fjölda þeirra dýra sem hafa týnt lífi í eld­unum og hit­unum síð­ustu mán­uði. Það er erfitt en sér­fræð­ing­ar hafa þó sagt að lík­lega sé talan á bil­inu hálfur til einn millj­arð­ur.

Fágætt dýra­líf

Í Ástr­alíu er að finna margar svo­kall­aðar ein­lendar dýra­teg­und­ir­, þ.e. dýr sem finn­ast ekki ann­ars stað­ar. Það skýrist af ein­angrun lands­ins um millj­ónir ára. Ýmsar slöng­ur, kengúr­ur, kóala­birnir og nef­dýr eru þar á með­al­. Þetta á líka við um margar trjá­teg­undir og aðrar plöntur þó að þeim hafi á síð­ari tímum verið dreift viða um heim.

Margar dýra­teg­und­irnar í Ástr­alíu eru á válista og sum­ar þeirra metnar í útrým­ing­ar­hættu. „Það er eng­inn sem veit á þess­ari stundu hvort ein­hverjar dýra- eða plöntu­teg­undir muni hverfa alveg vegna skóg­ar­eld­anna,“ ­segir Trausti Bald­urs­son, for­stöðu­maður vist­fræði- og ráð­gjaf­ar­deild­ar­ ­Nátt­úru­fræði­stofn­un­ar, í sam­tali við Kjarn­ann.

Kóala­birn­irnir eru þar á meðal en einnig aðrar teg­und­ir­, m.a. skor­dýr og skrið­dýr. „Það eru sum sé ekki aðeins stóru dýrin sem all­ir þekkja sem eru í hættu, þó að þau fái mesta athygli í fjöl­miðl­um, heldur mörg önn­ur,“ bendir Trausti á.

Stað­bundnir stofnar í hættu

Skóg­ar­eldar eru algengir í Ástr­alíu en eru óvenju miklir núna og margir velta því fyrir sér hvort að hætta sé hrein­lega á að ákveðn­ar ­teg­undir dýra deyi út. Trausti segir að var­lega verði að fara í slík­ar vanga­velt­ur. Margt sé óljóst nú þegar eld­arnir geisa enn. Hann segir að ákveð­in hætta sé fyrir hendi, sér­stak­lega hvað varðar stað­bundna stofna fágætra dýra- eða plöntu­teg­unda. „Margir stað­bundnir stofnar gætu tap­ast þótt teg­undin sjálf sé ekki í hættu. En þetta myndi valda því að fjöl­breytni minnkar sem gæti leitt til sér­stakrar þró­unar sem erfitt er að spá fyrir um.“

Líf­fræði­legur fjöl­breyti­leiki Ástr­alíu er einn sá mesti sem ­fyr­ir­finnst á jörð­inni og yfir 80% af dýra­teg­undum lands­ins er hvergi ann­ar­s ­staðar að finna, þar á meðal 244 spen­dýra­teg­und­ir. Dýra­ríkið þar var við­kvæmt áður en ham­fara­eld­arnir hófust og 34 teg­undir spen­dýra hafa dáið út á síðust­u 200 árum.

 Þó að dýrin hafi ­þró­ast þar í millj­ónir ára, líkt og Trausti bendir á, og séu því búin að aðlagast vel sum­ar­hit­um, eiga þau mörg hver sér­lega erfitt upp­dráttar nú þegar hvert hita­metið af öðru hefur fallið og for­dæma­lausir þurrkar hafa geisað mán­uð­u­m ­sam­an. Það eru sum sé ekki aðeins eld­arnir sem eru að strá­fella dýr­in. Þá er enn ein hættan fyrir hendi; eyði­legg­ing búsvæða sem mun leiða til sult­ar.

Hvers vegna flýja kóala­birnir ekki?

Ljóst er að mörg dýr hafa bein­línis orðið eldstungum að bráð. Eðli­leg spurn­ing hefur vaknað hjá almenn­ingi: Geta dýrin ekki bara flú­ið?

Í mörgum til­vikum er það vissu­lega til­fellið. Fuglar og stór ­dýr á borð við kengúrur geta lagt á flótta og gera það ef aðstæður leyfa. En margar teg­undir hafa ekki sömu hreyfi­getu og aðrar eru alger­lega háðar skóg­un­um og fara því hvergi.

Kóala­birnir eru í þeim hópi sem á erfitt með að flýja. ­Skýr­ing­arnar eru nokkr­ar. Við eðli­legar aðstæður kunna þeir best við sig í krónum tröllatrjánna. Þar geta þeir setið tímunum saman og étið lauf sem er þeirra helsta fæða. Efna­skipti þeirra eru gríð­ar­lega hæg og þeir sofa 16-20 ­klukku­stundir á sól­ar­hring. Þeir hreyfa sig af þessum sökum mjög hægt og þekkja ekk­ert annað en skóg­inn og trén sem þeir halda til í, skóg­inn sem veitir þeim ­skjól og fæð­u. 

Talið er að dýr skyld kóala­björnum hafi orðið til á meg­in­landi Ástr­alíu fyrir um 45 millj­ónum ára. Elstu stein­gerv­ingar sem fund­ist hafa eru 25 milljón ára gaml­ir. Ástr­alía varð með tím­anum þurr­ari, gróð­ur­far ­þró­að­ist og trölla­tré (eucalyptus) urðu ráð­andi en þau eru einmitt helsta fæða kóala­bjarna nútím­ans.

Frum­byggjar Ástr­alíu er taldir hafa komið þangað fyrir um 60 ­þús­und árum. Kóala­birn­ir, rétt eins og öll önnur dýr sem fund­ust í land­in­u, voru mik­il­vægur hluti af menn­ingu þeirra, koma fyrir í mörgum þjóð­sögum og á hella­mynd­um. Frum­byggjar veiddu kóala­birni sér til matar en nóg var af þeim alla tíð eða þar til Evr­ópu­búar komu þangað árið 1788.

Ekki björn heldur poka­dýr

John Price var fyrsti Evr­ópu­bú­inn sem greindi frá til­vist kóala­bjarna. Árið 1798 fór hann um Blue Mounta­ins, skammt frá þeim stað þar sem ­Sydney er í dag, og lýsti síðar upp­lifun sinni af því er kóala­björn varð á veg­i hans. Í fyrstu var talið að um bjarn­ar­teg­und væri að ræða en síðar var ljóst að hann til­heyrði hinum sér­stæðu poka­dýrum sem fæða óþroskuð afkvæmi en bera þau svo í húð­poka á lík­ama sínum í margar vikur og jafn­vel mán­uði.

En af hverju heitir hann kóala­björn?

Talið er að „kóala“ sé dregið af orð­unum „ekk­ert vatn“ á einu af tungu­málum frum­byggja. Sú nafn­gift er sprottin útfrá því að þessi dýr drekka sjaldan vatn heldur fá þann vökva sem þau þurfa frá safa­ríkum blöð­u­m tröllatrjáa. Nú þegar skóg­arnir brenna hafa þau þó nálg­ast menn og sótt í vatn. Þorst­inn er orð­inn lífs­hættu­leg­ur.

Strax við upp­haf nýlendu­tím­ans var haf­ist handa við að ryðja ­skóga. Þar með hófst aðþreng­ing að búsvæðum dýr­anna. Evr­ópsku land­nem­arnir sáu verð­mæti í feldi kóala­bjarn­ar­ins og hófu miklar veið­ar. Upp frá því og þar til á fjórða ára­tug síð­ustu aldar voru millj­ónir kóala­bjarna drepnar og feld­ur þeirra seld­ur.  

Árið 1924 var þá ekki lengur að finna í fylk­in­u ­Suð­ur­-Ástr­alíu og fá dýr voru eftir í Nýja Suð­ur­-Wa­les. Í Vikt­or­íu-­fylki vor­u lík­lega aðeins um 500 dýr. Stór­tækar veiðar voru oft stund­aðar þar sem mörg hund­ruð þús­und dýr voru felld á nokkrum vik­um.

Vernd­uðu dýrið en ekki heim­kynnin

En það kom að því að almenn­ingi stóð ekki lengur á sama og krafð­ist þess að þessum veiðum yrði hætt. Á fjórða ára­tug síð­ustu aldar frið­uð­u ­stjórn­völd allra fylkja lands­ins kóala­björn­inn. En búsvæði hans voru ekki friðuð og skóg­areyð­ingin hélt áfram sem sem hefur síð­ustu ár haft hvað mest á­hrif á afkomu hans.

Það er, eins og Trausti hjá Nátt­úru­fræði­stofnun seg­ir, erfitt að slá því föstu hversu margir kóala­birnir hafa drep­ist í eld­un­um. Heyrst hafa ­tölur frá 8-30 þús­und í fjöl­miðl­um. Þeirra helstu búsvæði eru í Nýja ­Suð­ur­-Wa­les og þar hafa eld­arnir verið hvað mest­ir. Sér­fræð­ingar hafa full­yrt að á Kengúru-eyju, þriðju stærstu eyju Ástr­al­íu, hafi þús­undir kengúra og kóala­bjarna farist en meira en þriðj­ungur eyj­unnar hefur brunn­ið. 

Mörg félaga­sam­tök og ein­stak­lingar hafa lagt sitt af mörk­um til að bjarga slös­uðum dýr­um. Í þeirra hópi er maður í bænum Mallacoota sem ­bjarg­aði níu kóala­björnum og nágrannar hans eru nú að hjálp­ast að við að byggja ­skýli fyrir þá. Aðrir hafa skilið eftir vatn og fæðu á víða­vangi fyrir dýr­in.

Kona ein, sem missti bústað sem hún átti norður af Sydney, ­segir að eigna­tjónið sé eitt en að hjálpa öðrum sé mik­il­væg­ara. Hún hef­ur skilið eftir fæðu handa villtum dýrum og hefur einnig tekið nokkur þeirra að ­sér.

Já, þeir eru krútt­legir með sín loðnu eyru á stóru höfði og afkvæmi sín á bak­inu hátt uppi í trján­um. En hlut­verk þeirra er þó miklu stærra en að gleðja okkur mann­fólk­ið. Þeir eru mik­il­vægur hlekkur í vist­kerf­inu.

Mest eru áhrif þeirra í skógum tröllatrjánna. Fyrir komu ­Evr­ópu­búa voru þeir þar í millj­óna vís en nú telja þeir aðeins nokkra tug­i ­þús­unda. Þeir eyða mestum tíma sínum í trjánum sof­andi eða að éta lauf og hafa þannig hlut­verki að gegna við að grisja skóg­inn, við­halda heil­brigði hans og koma sól­ar­ljósi í gegnum trjákrón­urnar niður á skóg­ar­botn­inn.

Á regn­tím­anum er úrgangur þeirra mik­il­vægur áburður og hjálpar til við vöxt og end­ur­nýjun gróð­urs. Þá éta ýmis smá­dýr einnig skít­inn. Fleiri teg­undir gegna svip­uðu hlut­verki en fæstar þeirra geta klifrað jafn hátt og kóala­birn­irn­ir. Vera þeirra í trjákrón­unum hefur einnig önnur áhrif: Þeir missa lauf og brjóta greinar sem falla til jarðar og eru fæða fyrir skor­dýr. Er þeir drep­ast éta svo önnur dýr hræ þeirra.

Þessi hringrás lífs­ins í vist­kerf­inu hefur raskast af ­manna­völdum síð­ustu ára­tugi. Skóg­arnir hafa verið felldir til að rýma fyr­ir­ land­bún­aði af miklum móð. Gróð­ur­eldar eru svo ein helsta ógn kóala­bjarn­anna nú um ­stund­ir. Þetta sum­arið hafa eld­arnir verið sér­lega miklir og litlu, loðn­u ­poka­dýr­in, sem haldið hafa til í skóg­unum í þús­undir ára, eiga í vök að verj­ast.

„Öll dýr sem eru stað­bundin eru í mik­illi hætt­u,“ segir ástr­alski líf­fræð­ing­ur­inn Sarah Legge. „Mynd­irnar sem við sjáum af þjáðum kóala­björnum er hræði­leg­ar. En þeir eru útbreidd­ari [en margar aðrar teg­undir í Ástr­al­íu] svo að þeir eru ekki á barmi útrým­ingar á sama hátt og margar aðrar teg­und­ir.“

Kóala­birnir eru á válista, þar eru þeir flokk­aðir sem „við­kvæm ­teg­und“ en ekki sagðir í útrým­ing­ar­hættu, enn sem komið er. Hvort að það mun­i breyt­ast í kjöl­far ham­fara­eld­anna nú á eftir að koma í ljós.