Þegar Himala­ja-­fjöllin birt­ust íbúum í nágrenni þeirra út úr meng­un­ar­ský­inu, aðeins nokkrum dögum eftir að fjöl­mörgum verk­smiðjum hafði verið lokað og veru­lega dregið úr sam­göngum vegna heims­far­ald­urs COVID-19, reyndu sumir að líta á það sem huggun harmi gegn að afleið­ingar far­ald­urs­ins væru að minnsta kosti jákvæðar fyrir umhverf­ið. Til langs tíma er alls óvíst að svo verði og reyndar eru þegar vís­bend­ingar um að ofnýt­ing nátt­úru­auð­linda muni aukast frekar en hitt og að afsláttur verði gef­inn í lofts­lags­mál­um. Hvað sem verður minnir Stefán á að þegar það birti til í stór­borg­unum og endur fóru aftur að synda á síkj­unum í Fen­eyjum fengum við að minnsta kosti inn­sýn í ver­öld sem var og gæti orðið aft­ur. Kannski ver­öld sem við vorum búin að gleyma að væri mögu­leg. 

Og þá vaknar spurn­ing­in: Ætlum við að stökkva til grænni vega eða ekki?

Mitt á milli

Stefán býr og starfar í Borg­ar­nesi. Hann er af Ströndum og Borg­ar­nes er svona nokkurn veg­inn miðja vegu milli æsku­slóð­anna og höf­uð­borg­ar­inn­ar. Hann seg­ist hafa skellt sér í fram­halds­nám í umhverf­is­stjórnun á „gam­als­aldri“ eða um fer­tugt og árið 2000 stofn­aði hann svo fyr­ir­tækið UMÍS ehf. Environ­ice sem veitir ráð­gjöf um umhverf­is­mál og sjálf­bæra þró­un. Í nógu hefur verið að snú­ast í þessum mála­flokki síð­ustu ár og verk­efni Environ­ice m.a. verið fyrir sveit­ar­fé­lög og fyr­ir­tæki.

Á síð­asta ári var umræðan um lofslags­mál, þá fyr­ir­séðu ógn sem stafar af hlýnun jarðar af manna­völd­um, orðin mikil og almenn. Til marks um það má nefna að bæði BBC og breska blaðið Guar­dian ákváðu að árið 2020 yrði ár umfjöll­unar um lofts­lags­vána.

En í byrjun þessa árs lofts­lags­mál­anna fóru að ber­ast af henni frétt­ir, örsmárri veiru sem lík­lega hafði kom­ist úr leð­ur­blökum eða belt­is­dýrum í menn. Fréttir um að hún væri bráðsmit­andi og lífs­hættu­leg. Og þjóðir heims gripu til for­dæma­lausra aðgerða til að hefta útbreiðsl­una og sam­fé­lög fóru í hæga­gang.

„Við vitum auð­vitað ekki hvernig heim­ur­inn verður eftir að þessum far­aldri lýk­ur,“ segir Stef­án, „en mér hefur aldrei dottið í hug að við verðum betur sett eftir hann en fyr­ir. Hitt er lík­legra að ástandið í umhverf­is­mál­unum versni.“

Lífið fyrir COVID ekki endi­lega það besta

Almenn­ingur virð­ist, að minnsta kosti stór hluti hans, vera til­bú­inn í breyt­ing­ar. Fólk hefur kom­ist að því síð­ustu mán­uði að lífið fyrir COVID-far­ald­ur­inn var ekki endi­lega það besta sem hugs­ast get­ur. Það hefur lært að kom­ast af án ýmissa hluta, hvort sem það eru vörur eða þjón­usta, sem það taldi sig vart geta lifað án áður. Að lífs­gæði felist ekki í hlut­um. Þetta seg­ist Stefán bæði skynja hjá fólki og sjá vís­bend­ingar um í könn­un­um. „En það eru fleiri leik­endur á þessu leik­svið­i,“ segir hann spurður um hvað þurfi til að úrbætur verði að veru­leika. Hinir tveir stóru leik­end­urnir eru atvinnu­lífið og stjórn­völd. „Þó að stjórn­völd stjórn­ist að ein­hverju leyti af vilja fjöld­ans þá held ég að stjórn­völd þjóða heims séu síður til­búin í breyt­ingar en hinir leik­end­urn­ir.“

Stef­áni finnst atvinnu­lífið hins vegar vera til­búið og að það sé þróun sem hafi verið í gangi í nokkur ár. Dæmi eru um að stór­fyr­ir­tæki séu að ýta á stjórn­völd að skerpa á reglum en áður voru þau flest hver að biðja um til­slak­anir á öllum svið­um. Ýmis­legt skýrir þetta. Eitt atriðið er að mörgum fyr­ir­tækjum stýrir fram­sýnt fólk. Ólíkt stjórn­mála­mönnum hugsar það ekki í kjör­tíma­bilum heldur til ein­hverrar fram­tíð­ar. Annað er það að ekk­ert fyr­ir­tæki í ákveð­inni grein getur breytt mjög miklu sem hefur áhrif á rekstr­ar­um­hverfi þess nema að aðrir í sömu grein séu látnir gera það líka. „Það tel ég vera lyk­il­at­rið­ið,“ segir Stef­án. „Fyr­ir­tækin vilja gera þetta, en geta það ekki ein því þá tapa þau í sam­keppn­inni. Því vilja þau reglur sem gilda um allt atvinnu­líf­ið.“

En stjórn­völd glíma við sama vand­ann og fyr­ir­tæk­in. Eitt ríki á erfitt með að skera sig mikið úr án þess að tapa í alþjóð­legri sam­keppni með einum eða öðrum hætti. Þetta á að sögn Stef­áns líka við um ríkja­sam­bönd eins og Evr­ópu­sam­band­ið. Þó að sam­bandið leiði að flestra mati umbætur í umhverf­is­málum þá eru vanda­málin aug­ljós. Rót­tækar aðgerðir geta orðið til þess að atvinnu­greinar láti sig hverfa. Dæmi um þetta eru los­un­ar­heim­ildir sem stór­iðju­fyr­ir­tæki þurfa að kaupa í við­skipta­kerfi ESB til að starfa í Evr­ópu. Að sögn Stef­áns er hug­mynda­fræðin góð en ekki hefur verið hægt að fara hratt í þessa gjald­töku því þegar komið er að ákveðnum sárs­auka­mörkum fara fyr­ir­tækin ein­fald­lega með starf­semi sína þangað sem þau þurfa ekki að kaupa slíkar heim­ild­ir, s.s. til Kína eða Sádi-­Ar­ab­íu. „Þannig verður það til sem í þessu sam­hengi er kallað kolefn­isleki,“ segir Stef­án. „Það er að segja, það er þrengt að ein­hverjum meng­un­ar­valdi í ákveðnu ríki en þá ákveður hann að hætta starf­semi þar og fara eitt­hvað annað þar sem hann getur haldið áfram að menga.“

Á heims­vísu telur Stefán þessa ósam­stöðu þjóða stærsta vanda­mál­ið. „Í stuttu máli: Það er nán­ast ekki hægt að gera neinar rót­tækar kerf­is­breyt­ingar nema að allar þjóðir heims séu sam­mála um að gera þær.“

Leið­togar stóru ríkj­anna vilja ekki vera með

Þar sem engin lýð­ræð­is­lega kjörin alheims­stjórn er til stað­ar, þó að Sam­ein­uðu þjóð­irnar sinni ákveðnu sam­ein­ing­ar­hlut­verki, geta ákveðin ríki ein­fald­lega valið að vera ekki með í stórum ákvörð­un­um. Gott dæmi um þetta er Par­ís­ar­sátt­mál­inn frá árinu 2015. Ein­stakir vald­hafar vildu ekki taka þátt og aðrir drógu sig síðar út úr sam­komu­lag­inu. „Og ef við horfum á stöð­una eins og hún er núna, hvernig við komum út úr þess­ari kreppu, þá eru nátt­úr­lega mjög stór ríki, mjög stór hag­kerfi, sem ætla ekk­ert að vera með í því að nota tæki­færið og breyta um stefn­u.“

Banda­ríkin eru ef til vill aug­ljós­asta dæm­ið. En ríkin eru fleiri. Brasil­ía, Rúss­land, Kína og Ind­land eru heldur ekki á þeim bux­unum að taka þátt í ein­hverri stór­kost­legri stefnu­breyt­ingu í umhverf­is­mál­um. „Í þessum löndum býr tæp­lega helm­ingur mann­kyns,“ bendir Stefán á og „að á meðan þau, eða rétt­ara sagt leið­togar þeirra, vilja ekki vera með í því að grípa til sam­eig­in­legra aðgerða til að stöðva lofts­lags­vá­na, geta aðrir gert ósköp lít­ið. Það eru því alls konar inn­byggðar hindr­anir í vegi þess að það verði miklar breyt­ingar – jafn­vel þó að meiri­hluti jarð­ar­búa væri alveg til í það.“

Stef­án, þetta er flókin staða sem þú lýsir og fyllir mann satt að segja ekki mik­illi bjart­sýn­i...

Hann hlær og það birtir sam­stundis yfir orðum hans.

„Sko,“ segir hann og tekur sér sopa úr teboll­anum sín­um. „Í bar­átt­unni fyrir því að flestu fólki geti liðið sem best og verið sem lengst á jörð­inni eru tvö lið: Svart­sýna liðið og bjart­sýna lið­ið. Það getur vel verið að bjart­sýna liðið tapi en svart­sýna liðið tapar örugg­lega. Þess vegna hef ég ákveðið að vera í bjart­sýna lið­in­u,“ segir hann ákveð­inn. „Af því að ég veit að það er hægt að snúa til betri veg­ar. Ég veit að það er hægt að búa til algjör­lega nýja leið og nota til dæmis þennan heims­far­aldur til að varða leið­ina þang­að. Við erum á kross­götum og við höfum val. Og við getum alveg valið hvað sem við vilj­um. En við þurfum að gera það að ein­hverju leyti sam­an.“

Hefnd belt­is­dýrs­ins

Síð­ustu mán­uðir hafa kennt okkur margt. Far­sóttin afhjúpaði til dæmis hvernig við höfum umgeng­ist nátt­úr­una. Hvernig við höfum þrengt að villtum dýrum, eyði­lagt búsvæði þeirra og hag­nýtt okkur svo mörg þeirra að teg­undir nálg­ast útrým­ingu. Að sama skapi hefur ræktun dýra í miklum þrengslum orðið að risa­vöxnum iðn­aði um allan heim þar sem dýra­vel­ferð er ekki í hávegum höfð.

„Sumir hafa talað um þetta, kannski í gam­an­sömum tóni, sem hefnd belt­is­dýrs­ins,“ segir Stef­án, „því að einn mögu­leik­inn er að veiran hafi upp­haf­lega komið úr belt­is­dýr­um.“ Þó að það virð­ist langsótt, að nátt­úran sé bein­línis að hefna sín, þá var það engu að síður fyr­ir­séð að skæðar veirur bær­ust úr dýrum í menn við þær aðstæður sem skap­ast hafa á 21. öld­inni.

En það er fleira sem við höfum lært, til dæmis að hægt er að end­ur­heimta á mjög stuttum tíma lífs­gæði sem voru talin töp­uð. Að sjá til fjalla. Að endur og fiskar syndi í síkj­unum í Fen­eyj­um. Finna hvernig loft­gæði bötn­uðu til muna. „Fólk var búið að gleyma að þetta væri mögu­leik­i,“ segir Stef­án. „Það hvernig far­ald­ur­inn byrj­aði kenndi okkur sitt­hvað, þó að við vitum ekki öll smá­at­riði í því, og við lærðum líka hversu stuttan tíma það tekur að vinda ofan af ein­hverjum vand­ræðum sem við erum búin að koma okkur í. Við fengum sýn inn í ver­öld sem var og ver­öld sem gæti orðið aft­ur.“

Fræðsla og menntun

Allt annað mál er hins vegar hvort að við drögum ein­hvern raun­veru­legan lær­dóm af þessu og veljum leið í átt að þess­ari ver­öld sem gæti orð­ið; með minni mengun og nær­gætni í umgengni okkar við nátt­úr­una. Þar skilur á milli fræðslu og mennt­un­ar. „Fræðsla er þegar þú veist eitt­hvað en menntun er þegar þú veist eitt­hvað og notar þá þekk­ing­u.“

Á milli orða og gjörða getur því verið gjá. Til að skilja sam­hengið þar á milli betur kemur gátan um froskana, sem sögð var hér að fram­an, sér vel. „Við höfum lært heilan hell­ing og senni­lega hafa við­horf okkar breyst. Það þýðir að við erum til­búin að breyta hegðun okk­ar, en það þýðir ekki að hegð­unin muni breyt­ast.“

Hvað ein­stak­ling­ana varð­ar, hvað þeir geti gert, séu vilj­ugir til að gera og lík­legir til að gera, segir Stefán að það sama gildi um þá og atvinnu­lífið og stjórn­völd. Það er erfitt að vera sá sem sker sig mikið úr. Það er ekki væn­legt til árang­urs að einn „fórni sér“ en aðrir haldi sínu strik­i.  

Stjórn­völd hafa nokkur tæki til að hafa áhrif á hegðun fólks. Þau þrjú sem oft­ast eru nefnd eru boð og bönn, hag­ræn stjórn­tæki og upp­lýs­ing­ar. Að mati flestra sér­fræð­inga er best að blanda þessu sam­an. „En þá komum við að því að menn eru mikið fyrir boð en mjög lítið fyrir bönn.“

Stundum er talað um gul­rætur og vendi, útskýrir Stef­án, að beita annað hvort gul­rót til að lokka asnann úr spor­unum eða vendi til að reka hann áfram. „Og stjórn­völd eru hrifin af gul­rótum en þau eru ekki mikið fyrir vendi. Þau eru til­búin að styðja það sem vel er gert en að sama skapi ekki áfram um að stöðva það sem illa er gert.“

Ef nauð­syn krefur

Enn eitt höfum við hins vegar að mati Stef­áns lært í far­aldr­inum og það er það sama og við lærðum í síð­ari heims­styrj­öld­inni: Ef almenn­ingur er með­vit­aður um nauð­syn breyt­inga þá geta stjórn­völd gengið mjög langt og notað harka­lega vendi. „Upp á síðkastið hafa allir barir í bænum verið lok­að­ir,“ tekur hann sem dæmi. „Sú ákvörðun var tekin á auga­bragði. Víða erlendis var útgöngu­bann í langan tíma. Þetta eru ótrú­lega miklar skerð­ingar á frelsi fólks. Auð­vitað eru ekki allir kátir en merki­legt nokk þá lætur flest fólk þetta yfir sig ganga.“

Það sama gerð­ist í síð­ari heims­styrj­öld­inni. Í Banda­ríkj­unum til dæmis fékk fólk ein­föld skila­boð: Það var komið stríð og allir urðu að gera hitt en ekki þetta. „Þannig að með vöndum er hægt að gera stór­tækar breyt­ingar á sam­fé­lagi á nokkrum dögum en aðeins,“ segir Stefán með áherslu, „ef fólk skilur nauð­syn­ina og aðeins ef stjórn­völdum tekst að koma upp­lýs­ingum þar um til almenn­ings og atvinnu­lífs­ins.“

Á meðan fólk upp­lifir lofts­lags­breyt­ingar ekki sem raun­veru­lega ógn við öryggi sitt á sama hátt og far­sótt­ina er það ekki til­búið til rót­tækra breyt­inga. Þegar far­sótt geisar er ógnin gagn­vart hverjum og einum aug­ljós. Ef við hegðum okkur með ákveðnum hætti, förum á ákveðna staði, þá aukum við líkur á alvar­legum sjúk­dómi. En lofts­lags­váin er öðru­vísi. „Hún hefur ekki meiri áhrif á þann sem ákveður að fara á bar­inn en þann sem ákveður að vera heima. Hún hefur sömu áhrif á alla.“

Og lofts­lags­váin er ekki eins áþreif­an­leg. Milljón manns hafa dáið úr COVID-19 og nöfn þeirra eru þekkt. Um 7-8 millj­ónir jarð­ar­búa deyja árlega vegna loft­meng­unar en sú tala er fengin út frá dán­ar­tölum á ákveðnu tíma­bili við ákveðnar aðstæður á ákveðnum svæð­um. Í spjald­skrám sjúkra­húsa segir ekki að við­kom­andi hafi dáið eftir að hafa andað að sér meng­uðu and­rúms­lofti í mörg ár. Þetta er þó fólk sem margt hvert dó fyrir aldur fram. Sem hefði lifað lengur ef loftið væri hreinna. En þetta er að sögn Stef­áns svo óáþreif­an­legt, svo fjar­lægt, að það snertir okkur ekki á sama hátt og fjöldi per­sónu­grein­an­legra dauðs­falla vegna far­sóttar sem öll heims­byggðin er að glíma við.  

Bætt við gamla kerfið

Stjórn­völd víða í Evr­ópu hafa talað um græna end­ur­reisn í kjöl­far COVID. Ef aðgerðir þeirra hingað til og áætl­anir um fram­haldið eru skoð­aðar kemur hins vegar í ljós að stór­kost­leg stefnu­breyt­ing er lík­lega ekki í far­vatn­inu. Jú, það eru grænar áhersl­ur, en þær eru hugs­aðar sem við­bót við gamla kerf­ið. „Gamla kerfið var 100 ein­ingar og við bætum fimm grænum ein­ingum við,“ útskýrir Stefán með ein­földum hætti. „Sú leið er ekki farin að breyta gamla kerf­inu yfir í grænt kerfi. Það er ekki þrengt að því sem fyrir er.“

Þetta er eins og að ákveða að fara í megrun til að létta sig um nokkur kíló, segir Stef­án. „Ég ákveð að breyta um lífs­stíl og bæta þremur líf­rænum gul­rótum við matar­æð­ið. En held samt áfram að borða jafn­mikið af ham­borg­urum og frönskum í öll mál.“

„Þetta mun ekki virka,“ segir Stef­án. Aug­ljós­lega. „En ég ótt­ast að þetta verði raunin hér á landi og víð­ar. Stjórn­völd eru of hrædd við að beita vend­in­um, þó að þau viti núna að hann virki, en ætla þess í stað að bæta þremur líf­rænum gul­rótum við kerfið sem fyrir er.“

Í Banda­ríkj­unum má segja að gul­rót­unum þremur hafi verið sleppt og að í stað­inn sé verið að blása gamla kerfið út með rík­is­stuðn­ingi og áfram­hald­andi upp­bygg­ingu meng­andi iðn­aðar og orku­vinnslu. Fá skil­yrði eru sett fyrir styrkjum í þessu krísu­á­standi. Fyr­ir­tækin sem fá styrki geta verið í hvaða starf­semi sem er. Þeim hefur jafn­vel vegnað illa síð­ustu árin en gætu staðið betur eftir krepp­una en fyrir hana. Stór olíu- og gas­fyr­ir­tæki fá leyfi til fram­kvæmda sem áður voru á bið vegna mik­illa umhverf­is­á­hrifa. Í valdi stærðar sinnar eru þau líka í betri stöðu en mörg önnur fyr­ir­tæki til að beita stjórn­völd þrýst­ingi og fá aðstoð. „Það er auð­veld­ara fyrir stjórn­völd að taka ákvörðun um að við­halda ein­hverju sem er en að styðja við eitt­hvað nýtt sem tekur lengri tíma að koma á fót og efla,“ segir Stefán um þá hættu sem efna­hags­á­standið nú um stundir getur skap­að.

Kjörið tæki­færi til að skil­yrða stuðn­ing

Stefán seg­ist hafa skiln­ing á því að íslensk stjórn­völd hafi þurft að grípa til aðgerða með hraði til að bregð­ast við aðsteðj­andi vanda. En þegar litið er til baka hafi stjórn­völd haft kjörið tæki­færi til að skil­yrða rík­is­stuðn­ing út frá umhverf­is­sjón­ar­mið­um, til dæmis umhverf­is­legri frammi­stöðu eða birt­ingu loft­lags­bók­halds. En þetta tæki­færi var ekki nýtt. „Í krísu­á­standi er mikil hætta á því að afsláttur verði gef­inn í lofts­lags­mál­um. Og við að rýna í aðgerðir stjórn­valda á Íslandi, í Sví­þjóð og í Evr­ópu­sam­band­inu þá finnst mér þær ein­kenn­ast af því að það á að bæta líf­rænum gul­rótum við mat­seð­il­inn okk­ar. Ekki end­ur­skoða hann í heild.“

En hvaða ráð myndir þú gefa stjórn­völdum hér á landi um fram­hald­ið?

„Það er fyrst og fremst að átta sig á að lofts­lags­mál eru ekki kafli í bók­inni heldur bókin sjálf. Að frá og með deg­inum í dag verði engar ákvarð­anir teknar nema að menn séu með lofts­lags­gler­augun á nef­in­u,“ svarar Stef­án. „Framundan er stór krísa. Eins ömur­legt og þetta ástand er núna vegna COVID þá er það að mínu mati smá­mál í sam­an­burði við lofts­lags­vána. Ef menn eru í vand­ræðum með hug­myndir þá er hérna skýrsla í hill­unni hjá mér sem er sjálf­sagt líka til í ein­hverjum skúffum á skrif­stofum Alþing­is, Efl­ing græns hag­kerf­is, áætlun sem þing­heimur sam­þykkti ein­róma í formi þings­á­lykt­unar 20. mars 2012, en var ekki hrint í fram­kvæmd. En hún er til og þarfn­ast aðeins lít­ils­háttar end­ur­skoð­un­ar. Dustið af henni ryk­ið, brettið upp ermar og byrj­ið.”