Grip­ur­inn sem aktí­vist­inn Mwazulu Diya­banza og sam­verka­menn hans tóku er útfar­ar­stöng frá átj­ándu öld, upp­runnin á svæði sem í dag er innan landamæra Tjad. Slíkar stangir, sem eru úr viði og oft útskornar fag­ur­lega, þekkj­ast í menn­ingu margra Afr­íku­þjóða. Hlut­verk þeirra er að hýsa sál hins látna.

Það var því ekki til­viljun að hóp­ur­inn valdi einmitt þennan grip úr safn­inu í aðgerð sem fyrst og fremst var tákn­ræn. Og það var heldur ekki til­viljun að Quai Bran­ly-safnið varð fyrir val­inu. Í því eru geymdir yfir milljón gripir sem margir komust í hendur Frakka á nýlendu­tím­an­um. Opin­bert hlut­verk safns­ins er þó sagt það að sýna menn­ingu og list frum­byggja í Afr­íku, Asíu, Eyja­álfu og Amer­íku.

„Við ætl­uðum aldrei að stela þessum grip en við munum halda áfram þar til bætt hefur verið fyrir órétt­lætið sem fólst í grip­deildum [ný­lendu­þjóða] í Afr­ík­u,“ sagði Kongómað­ur­inn Diya­banza eftir að hann var leystur úr haldi. „Ný­lendu­stefnan rændi Afr­íku sér­stöðu sinni og sjálfs­mynd. Ég mun færa Afr­íku aftur það sem stolið var frá henn­i.“

Diya­banza og hóp­ur­inn sem hann er í for­svari fyrir kallar sig Les Mar­rons Unis Dignes et Coura­geux (Ein­ing, virð­ing og hug­rekki) og hlut­verk hans er að berj­ast fyrir frelsi og umbreyt­ingu í Afr­íku.

Hóp­ur­inn lýsti verkn­aði sínum ekki sé þjófn­aði heldur sögðu hann „virkt lýð­ræði“ til að vekja athygli á því að auður Afr­íku eigi heima þar og sé eign Afr­íku­búa. Hann hefur áður staðið að svip­uðum aðgerð­um, m.a. í Hollandi og Marseille í Suð­ur­-Frakk­landi.

Við rétt­ar­höldin í París í sept­em­ber vakti það athygli að dóm­ar­inn sagði við­stöddum að þeir myndu verða vitni að tveimur rétt­ar­höld­um. Annað væri hið aug­ljósa – að dæma hóp­inn fyrir verkn­að­inn – en hitt fjall­aði um „sögu Evr­ópu, um sögu Frakk­lands og Afr­ík­u.“ Hann sagði nýlendu­stefn­una því einnig fyrir dómi sem og mis­notkun á menn­ing­ar­arf­leifð þjóða.  

Kúgun fyrri alda, sem enn eimir af í kerfum og vit­und sam­fé­laga víða um heim, var í brennid­epli er Diya­banza og hópur hans framdi verkn­að­inn í safn­inu í Par­ís. Aðeins þremur vikum fyrr hafði lög­reglu­maður í Banda­ríkj­unum þrengt svo að hálsi George Floyd að hann lést og fjölda­mót­mæli hófust í land­inu og víðar um heim­inn þar sem þess var kraf­ist að líf svartra yrðu metin til jafns við líf hvítra.

Árið 1444 er talið að fyrsta opin­bera salan á Afr­íku­búum til þrælk­unar hafi farið fram í Lagos í Portú­gal. Portú­galar voru nokkrum árum síðar orðnir umfangs­miklir í við­skiptum með fólk frá Afr­íku sem og Spán­verjar sem fluttu þaðan fólk til nýlenda sinna í Suð­ur­-Am­er­íku þegar í byrjun sext­ándu ald­ar.

Frá því á fyrri hluta sext­ándu aldar og til seinni hluta þeirrar nítj­ándu er talið að í það minnsta 12,5 millj­ónir manna hafi verið fluttar nauð­ugar frá Afr­íku til Evr­ópu og Suð­ur- og Norð­ur­-Am­er­íku. Til að setja þessa miklu nauð­ung­ar­flutn­inga í sam­hengi er talið að tæp­lega fjórir af hverjum fimm sem höfðu verið fluttir yfir Atl­ants­hafið til Amer­íku um árið 1820 hafi verið Afr­íku­menn. Þræla­versl­unin grimmi­lega byggði á því að fá ódýrt (ókeypis) vinnu­afl til að byggja upp sam­fé­lag manna í hinum svo­kall­aða nýja heimi. Fjöl­skyldum var splundrað til að veikja sam­stöðu. Þess var gætt að fólk af sama þjóð­erni væri aðskilið – einnig til að veikja sam­stöð­una.

Þræla­hald­arar í Suð­ur- og Norð­ur­-Am­er­íku, m.a. á eyjum Karí­ba­hafs­ins, eign­uðu sér margir hverjir yfir 150 manns hver. Dæmi eru um að þús­und Afr­íku­búar hafi verið í haldi sumra plantekru­eig­enda.

Danir voru fyrstir af Evr­ópu­þjóðum til að banna verslun með fólk frá Afr­íku til nýlenda sinna í Vest­ur­-Ind­í­um. Bannið tók gildi árið 1803, meira en ára­tug eftir að ákvörð­unin var tek­in. Bretar fylgdu í kjöl­farið nokkrum árum síð­ar, þó með ákveðnum fyr­ir­vörum, líkt og Dan­ir. Þá var komið að Spán­verj­um, Svíum og Hol­lend­ingum sem fet­uðu sömu slóðir um svipað leyti. Frakkar voru seinni til. Þó að þeir hefðu ákveðið að banna við­skipti með fólk frá Afr­íku árið 1917 tók bannið ekki gildi fyrr en 1826. Tæpum ára­tug síðar gengu Bretar lengra í við­skipta­banni sínu en þeir höfðu gert mörgum árum fyrr og sam­þykktu að stöðva þræla­hald almennt en þó í skref­um. Plantekru­eig­endur í Vest­ur­-Ind­íum fengu greiddar bætur vegna þess tjóns sem þeir urðu fyrir með laga­setn­ing­unni.

Því allt snérist þetta um pen­inga. Að hafa ódýrt eða ókeypis vinnu­afl til að efn­ast. Og þegar þræla­salan var orðin ólög­leg voru Evr­ópu­búar ekki til­búnir að sleppa tak­inu á Afr­íku, álf­unni við mið­baug þar sem líf­ríkið er eitt það fjöl­skrúð­ug­asta á jörðu og hægt er að rækta nán­ast allt það sem hug­ur­inn girn­ist. Það var þó fleira en ban­anar og ananas sem Evr­ópu­þjóð­irn­ar, sem þá höfðu skipt Afr­íku bróð­ur­lega á milli sín, girnt­ust. Góð­málmar og aðrar nyt­sam­legar ger­semar lágu í jörðu engum til gagns.

Heims­álfa gleypt á nokkrum ára­tugum

Vald­hafar í Evr­ópu höfðu komið sér nokkuð vel fyrir í Afr­íku þegar þræla­salan var hvað umfangs­mest og árið 1870 höfðu þeir yfir um 10 pró­sent álf­unnar að ráða – aðal­lega við strönd­ina. Það var hent­ugt til að geta flutt timbur og gúmmí, svo dæmi séu tek­in, innan úr álf­unni og með ám til versl­un­ar­mið­stöðva sinna.

Til að kom­ast hjá átökum (sín á milli) höfðu þeir um þetta leyti sam­mælst um að samnýta mörg stór­fljótin sem flutn­ings­leiðir fyrir góss sitt. Hinn form­legi nýlendu tími var haf­inn og árið 1914 réðu Evr­ópu­þjóðir yfir um 90 pró­sentum Afr­íku allr­ar.

Eftir tvær heims­styrj­ald­ir, sem íbúar nýlend­anna voru látnir taka þátt í, fóru Evr­ópu­menn að slaka á klónni í Afr­íku og næstu ár og ára­tugi fékk hvert landið á fætur öðru sjálf­stæði. Landa­mærin höfðu í mörgum til­fellum verið dregin upp af nýlendu­herr­unum en fólkið sem innan þeirra bjó var skil­greint sem þjóð og átti að taka við stjórn­ar­taumunum og byggja upp sitt sam­fé­lag. Það var mis­jafnt hvernig nýlendu­herr­arnir skyldu við. Óhætt er að segja að þó Evr­ópu­búar hafi litið á Afr­íku­þjóð­irnar sem þær ein­ingar sem landa­kortið sýndi var raunin allt önn­ur. Upp­hófst ólgu­tíma­bil í álf­unni sem víða sér ekki fyrir end­ann á.

Nú, á 21. öld­inni, er upp­gjör arð­ráns­ins í Afr­íku – rótin að mis­skipt­ing­unni – enn óupp­gert. Það sýnir sig ber­sýni­lega í þeirri mót­mæla­öldu sem sprottið hefur upp í Banda­ríkj­unum og víð­ar.

Mwazulu Diya­banza, for­svars­maður hóps­ins sem greip útfar­ar­stöng­ina í Quai Bran­ly-safn­inu, kærði franska ríkið í sumar fyrir þjófnað og fyrir að hafa tekið við þýfi. Um stór­felldan þjófnað á löngu tíma­bili – nýlendu­tím­anum –  er að ræða, segir Diya­banza. „Það sem drífur okkur áfram er okkar lög­mæti réttur til að hafa aðgang að menn­ingu okkar og end­ur­heimta sögu okk­ar,“ hefur Diya­banza sagt.

Umræðan um að Evr­ópu­ríki skili menn­ing­ar­verð­mætum sem þau komust yfir á nýlendu­tím­anum er ekki ný af nál­inni, langt frá því. Mörg söfn hafa sætt harðri gagn­rýni fyrir að slá eign sinni á gripi frá öðrum löndum og hafa þá til sýn­is. Skiptar skoð­anir eru meðal safn­stjóra og stjórn­mála­manna í Evr­ópu á því hvort og þá hvenær eigi að skila ákveðnum grip­um. Og kannski ekki síst hver eigi þá að taka við þeim.

Engu enn verið skilað

Emmanuel Macron, for­seti Frakk­lands, skip­aði nefnd árið 2017 til að rann­saka hvort og þá hvaða munum sem eru í vörslu franskra stofn­ana ætti að skila til fyrrum nýlendu­ríkja. Í nefnd­inni sátu Felwine Sarr, hag­fræð­ingur frá Senegal,  og franski sagn­fræð­ing­ur­inn Béné­d­icte Savoy. Skýrsla þeirra var gefin út árið 2018 og var nið­ur­staða hennar sú að frönsk söfn ættu að skila um 90 þús­und gripum til ríkja í Afr­íku ef þau myndu sækj­ast eftir því. Macron ákvað þegar í stað að hefj­ast handa og fyrsta verk­efnið var að koma 26 gripum sem stolið hafði verið frá Benín á nítj­ándu öld er Frakkar rændu þar völdum af hörku.

Grip­irnir voru geymdir í Quai Bran­ly-safn­inu. Og þar eru þeir enn. Engum gripum sem til­teknir voru í skýrslu rann­sókn­ar­nefnd­ar­innar hefur enn verið skil­að.

Savoy segir í við­tali við Time að hann telji að hin lága upp­hæð sekt­ar­innar sem hóp­ur­inn sem fjar­lægði útfar­ar­stöng­ina í Quai Bran­ly-safn­inu í sumar fékk, hafi verið tákn­ræn og til marks um að dóm­ur­inn hafi áttað sig á póli­tísku vægi gjörn­ings­ins.  

Svipað andóf hefur verið að eiga sér stað víðar í Evr­ópu síð­ustu mán­uði. Breska lista­safnið ákvað í byrjun árs að fjar­lægja nokkra muni sem upp­runnir eru í Afr­íku og voru til sýnis eftir að gestur helti sér yfir starfs­menn safns­ins. Um verð­mæta forn­muni frá Benín er að ræða sem taldir eru vera allt frá tólftu öld.

Frönsk stjórn­völd hafa gripið til þess að vakta styttur í land­inu en á síð­ustu árum hefur verið reynt að steypa þeim sem og öðrum er tengj­ast nýlendu­tím­anum af stalli bæði í Evr­ópu og í Banda­ríkj­un­um. „Franska lýð­veldið mun ekki þurrka út slóð eða nöfn úr sög­unn­i,“ sagði Macron í sum­ar. „Engar styttur verða teknar nið­ur.“

Emmanuel Kasar­hér­ou, sem tók við stjórn Quai Bran­ly-safns­ins nýver­ið, sagði í við­tali við New York Times í sumar að hann væri ekki hlynntur því að senda gripi „út í heim þar sem  þeir verða látnir rotna“.

Mwazulu Diya­banza segir gjörn­ing­inn á safn­inu í sumar ekki hafa verið ólög­leg­an. „Þú spyrð ekki þjóf um leyfi áður en þú tekur til baka það sem hann stal.“

Hann og hóp­ur­inn sem hann er for­svari fyrir muni halda áfram að berj­ast fyrir rétt­læti, end­ur­heimt menn­ing­ar­verð­mæta og sjálfs­mynd þjóða Afr­íku.