„Þessi atburður var algjör­lega skelfi­leg­ur,“ segir Dag­ur. „Í mínu minni hafa ekki farist svona margir í einum elds­voða í Reykja­vík. Elds­voð­inn hafði mjög mikil áhrif á mig per­sónu­lega og ég fann fyrir mik­illi frústra­sjón og sorg. Hvernig getur svona ger­st?  Ég sem borg­ar­stjóri er einnig stjórn­ar­for­maður slökkvi­liðs­ins á höf­uð­borg­ar­svæð­inu. Í gegnum árin höfum við fjallað tölu­vert um búsetu í óleyf­is­hús­næði á atvinnu­svæð­um. Við erum í miklu upp­bygg­ing­ar­átaki í hús­næð­is­málum en engu að síður er veru­leik­inn sá að fjöldi fólks hefur búið í hús­næði sem er ekki ætlað til búsetu.

Við höfum staðið frammi fyrir mjög erf­iðri spurn­ingu í því efni. Á meðan það er ekki til nægj­an­legur fjöldi íbúða, hvað á að gera með búsetu í óleyf­is­hús­næði? Leiðin sem við höfum farið er að herða eft­ir­lit með atvinnu­hús­næði með það að mark­miði að bæta öryggi þeirra sem þar kunna að búa.“ 

Margt svipar til aðstæðna í óleyf­is­hús­næði

Þegar kemur að atvinnu­hús­næði er afl eld­varna­eft­ir­lits býsna skýrt. Slíkt hús­næði er hægt að skoða, hægt er að gera kröfur um úrbæt­ur, hægt er að loka því, beita sektum og kæra til lög­reglu í alvar­leg­ustu til­vik­un­um. „Og allt þetta hefur slökkvi­liðið verið að gera á und­an­förnum árum,“ segir Dag­ur.

„En það sem maður situr svo­lítið eftir með í kjöl­far brun­ans á Bræðra­borg­ar­stíg, þar sem margt svip­aði til þeirra aðstæðna sem er að finna í óleyf­is­hús­næði og búsetu í atvinnu­hús­næði, er að þar sem um íbúð­ar­hús­næði var að ræða er ábyrgðin sam­kvæmt lögum og reglu­gerðum fyrst og fremst eig­and­ans. Lög­gjaf­inn nán­ast ætl­ast ekki til aðkomu eld­varna­eft­ir­lits og slökkvi­liðs þegar íbúð­ar­hús­næði er ann­ars vegar nema þegar sótt er um að gera breyt­ingar á eldra hús­næð­i.   

Utan þess eru eft­ir­lits­að­ilar algjör­lega háðir sam­starfi við eig­endur íbúð­ar­hús­næð­is, jafn­vel þótt að þar fari fram umfangs­mikil leigu­starf­semi og að eig­and­inn búi ein­hvers staðar allt ann­ars stað­ar. Þaðan þarf beiðni um skoðun á hús­næð­inu að koma, frá eig­anda eða hús­ráð­end­um. Án slíkrar beiðni þarf slökkvi­liðið að krefj­ast dóms­úr­skurðar til að kom­ast inn en það er flók­ið, taf­samt, dýrt og viða­mikið ferli.“

Lög­gjöfin um gisti­staði, þ.e. skamm­tíma­leigu, var tekin til gagn­gerrar end­ur­skoð­unar fyrir nokkrum árum. Nýr veru­leiki með til­komu heimagist­ingar á höf­uð­borg­ar­svæð­inu og víðar kall­aði á upp­stokk­un. „En við erum hins vegar enn með umhverfi í eld­vörnum og húsa­leigu­lögum sem gerir eig­in­lega aðeins ráð fyrir því að fólk leigi frá sér eitt her­bergi í íbúð­inni sinni, eina hæð í hús­inu sínu eða eitt­hvað í þá veru. Og að eig­and­inn búi sjálfur á staðn­um. Það má segja að ekki sé gert ráð fyrir því að ein­hver stundi þá atvinnu­starf­semi að leigja út til mjög margra í lang­tíma­leigu eða að koma hópi fólks fyrir í íbúð­ar­hús­næði, til dæmis erlendum verka­mönn­um, án þess að eig­and­inn búi þar sjálf­ur.“  

Dagur segir að svo virð­ist sem hugs­unin að baki þess­ari gömlu lög­gjöf sé sú að eig­and­inn búi sjálfur í því hús­næði sem hann leigir út að hluta og hljóti því að huga að öryggi hús­næð­is­ins. „En að mörgu leyti finnst mér að sömu sjón­ar­mið hljóti að eiga við um skamm­tíma gist­ingu, sem skýr rammi er nú kom­inn utan um, og íbúð­ar­hús­næði sem er í útleigu til langs tíma ef eig­and­inn býr þar ekki sjálf­ur.“ 

Að mati Dags þarf að end­ur­skoða allt þetta lagaum­hverfi. Ekki sé nægj­an­legt að frum­skyldan og ábyrgðin sé hjá hús­eig­anda. Einnig þurfi að huga að því með hvaða hætti rétt­indi og skyldur eft­ir­lits­að­ila eigi að vera gagn­vart íbúð­ar­hús­næði almennt og leigu­hús­næði sér­stak­lega. 

Fyrir fimm árum sagði heil­brigð­is­full­trúi Reykja­víkur í við­tali að hann hefði ekki heim­ildir til að skoða aðbúnað íbúa á Bræðra­borg­ar­stíg 1 en þá hafði fyrr­ver­andi leigj­andi í hús­inu lýst þeim slæmu aðstæðum sem hann bjó þar við. 

Hvað hefur verið gert í þessum efnum síð­ustu fimm ár fyrst heim­ildir yfir­valda til að skoða íbúð­ar­hús­næði, sér­stak­lega það sem er í útleigu, eru ekki enn fyrir hendi?

„Á þessum fimm árum hefur verið farið í mikla vinnu er lítur að gisti­stöðum og því að skapa lagaum­hverfi utan um Air­bnb og aðra skamm­tímagist­ingu. Þar hefur mjög margt verið fært til betri vegar en þegar kemur að lang­tíma­leigu og íbúð­ar­hús­næði og eld­varna-, heil­brigð­is- og bygg­ing­ar­eft­ir­liti með því hefur frekar lítið breyst. Mér finnst mjög brýnt, að þegar nið­ur­staða rann­sóknar Hús­næð­is- og mann­virkja­stofn­unar á brun­anum á Bræðra­borg­ar­stíg liggur fyr­ir, hafi sú stofnun for­ystu í því að fara yfir þetta reglu­verk með það að meg­in­mark­miði að tryggja öryggi leigj­enda. Ég vil að þú eigir að geta treyst því þegar þú tekur her­bergi eða íbúð á lang­tíma­leigu að þar sé búið að huga að eld­vörnum og öryggi, eða þú eigir að geta með auð­veldum hætti kallað eftir eld­varn­ar­skoð­un, á kostnað leigusala, þér að kostn­að­ar­lausu.  

Þessi staða, bæði þeirra sem leigja í íbúð­ar­hús­næði og í óleyf­is­hús­næði, hefur þró­ast mjög hratt á und­an­förnum árum. Þetta til­tekna mál, brun­inn á Bræðra­borg­ar­stíg, sýnir að lög­gjöfin og reglu­verkið hefur ekki náð að taka utan um þennan veru­leika. Athyglin hefur verið á atvinnu­hús­næð­inu og óleyf­is­bú­setu þar en síður á íbúð­ar­hús­næði og það er eitt af því sem þetta mál verður að vekja alla til umhugs­unar um.“

En hvernig skap­að­ist þessi hús­næð­is­skortur í höf­uð­borg­inni sem hefur á síð­ustu árum orðið til þess að óleyf­is­bú­seta hefur færst í vöxt?

„Reykja­vík dró vagn­inn í hag­vexti og upp­gangi eftir hrun. Ferða­þjón­ustan gerir mikið út frá Reykja­vík og borgin varð auk þess mjög eft­ir­sóttur áfanga­staður ferða­manna. Allt þetta skap­aði marg­faldan þrýst­ing á hús­næð­is­mark­að­inn. Á sama tíma er íbúum að fjölga, fjöl­margt fólk kemur svo til lengri eða skemmri tíma til að vinna á Íslandi og það vill ódýrt hús­næði. Hinn hlut­inn af þessum þrýst­ingi á hús­næð­is­mark­að­inn er svo vöxtur í Air­bnb og annarri skamm­tímagist­ing­u. 

Allir þessir kraftar hafa verið að verki á sama tíma. Það var því ekk­ert óeðli­legt að við hjá borg­inni köll­uðum eftir skýr­ari ramma utan um ferða­mannag­ist­ing­una til þess að draga úr þrýst­ingi á hús­næð­is­mark­að­inn. Það tók tíma að breyta lögum en þetta hefur gengið eftir allra síð­ustu ár þó enn sé þar verk að vinna.“

Ákalli eftir fjöl­breytt­ara hús­næði mætt af van­trú

Þegar horft er á upp­bygg­ingu hús­næð­is­mark­að­ar, og þá sér­stak­lega á upp­bygg­ingu fjöl­breytts hús­næð­is­mark­að­ar, hefur Reykja­vík að sögn Dags skorið sig mjög úr miðað við önnur sveit­ar­fé­lög. „Hér er verið að fjölga félags­legum íbúðum miklu hraðar en ann­ars staðar og við erum að vinna með upp­bygg­ing­ar­fé­lögum verka­lýðs­hreyf­ing­ar­innar á miklu stærri skala. Einnig erum við eina sveit­ar­fé­lagið sem er að byggja hund­ruð stúd­enta­í­búða, íbúðir fyrir aldr­aða og svo fyrir almenna mark­að­inn. 

Ekki má svo gleyma því að fyrst þegar við fórum að kalla eftir auk­inni hús­næð­is­upp­bygg­ingu og eftir fleiri litlum og með­al­stórum íbúð­um, þá var okkur mætt af van­trú af upp­bygg­ing­ar­að­ilum og bönkum sem lögðu höf­uð­á­herslu á að koma stórum eignum í útjaðri höf­uð­borg­ar­svæð­is­ins í verð. Okkur tókst hins vegar að snúa algjöru frosti í upp­bygg­ingu í stærsta upp­bygg­ing­ar­skeið í sögu borg­ar­inn­ar. Þetta mikla upp­bygg­ing­ar­á­tak mun bæta stöð­una hjá mjög mörgum en það þarf að byggja áfram af miklum krafti. Það tekur tíma. Og við getum ekki beðið eftir því að aukin upp­bygg­ing fjöl­breytts almenns og félags­legs hús­næðis leysi þessi mál sem snúa að öryggi leigj­enda. Sagan hefur því miður kennt okkur það.“

Borga­stjóri segir einnig þörf á að skoða lag­ara­mmann, rétt­indi fólks, rétt­indi leigj­enda, skyldur eft­ir­lits­að­ila og rétt­indi þeirra til að rækja þær skyldur gagn­vart öllum teg­undum hús­næð­is. „Þar stað­næm­ist ég sér­stak­lega við þessa teg­und leigu­hús­næðis þar sem eig­endur búa ekki sjálf­ir.“

Að sögn Dags teng­ist þetta síðan öðru stóru og brýnu máli sem varðar rétt­indi fólks og sér­stak­lega inn­flytj­enda á vinnu­mark­aði. „Við þurfum að tryggja þau rétt­indi miklu betur og meðal ann­ars það að dval­ar­leyfi byggi ekki á ráðn­inga­sam­bandi við einn til­tek­inn vinnu­veit­enda. Þarna þarf stefnu­breyt­ingu og sam­tal við verka­lýðs­hreyf­ingu og atvinnu­líf­ið. Veik staða á einu sviði, eins og á vinnu­mark­aði, getur nefni­lega leitt af sér veika stöðu á öðru sviði, eins og á leigu­mark­aði. Það er í það minnsta aug­ljóst í þeim til­vikum sem atvinnu­rek­andi og leigu­sali er einn og sami aðil­i.“ 

Frá Hvítá til Hvítár

Dagur segir að mörg sveit­ar­fé­lög megi gera betur þegar kemur að því að byggja fjöl­breytt hús­næði. „Í því felst eng­inn dómur um ann­arra störf heldur er ég ein­fald­lega að vísa til grein­ingar á þörf. Ég held að það sé ekki betra fyrir sam­fé­lagið að það sé fyrst og fremst Reykja­vík sem sé að byggja hús­næði fyrir alla tekju­hópa. Allt stór-höf­uð­borg­ar­svæð­ið, í raun frá Hvítá til Hvít­ár, þarf að hugsa sem eina heild í þessu sam­bandi. Og allir á þessu svæði þurfa að setja fram skýra sýn um hvernig við sjáum þetta fyrir okkur út frá ýmsum þátt­um; út frá hús­næð­is­mál­um, út frá þeim sem eru á jaðr­inum í sam­fé­lag­inu, í sam­hengi við sam­göngur og kostnað fólks í því sam­bandi sem og umhverf­is­þátt­inn.“ 

Finnst þér þetta komið á dag­skrá hjá öllum þessum sveit­ar­fé­lög­um?

„Mér fannst mikið fram­fara­skref þegar sett var í lög að sveit­ar­fé­lögum bæri að gera hús­næð­is­á­ætl­an­ir. Fleiri sveit­ar­fé­lög eru núna að leggja kerf­is­bundið mat á hús­næð­is­þarfir og setja fram sín plön. Þetta hefur borgin gert í árarað­ir. Það sem vantar hins vegar er að allar þessar hús­næð­is­á­ætl­anir séu lagðar saman og skoðað til dæmis hvort að það geti verið að það sé Reykja­vík sem sé fyrst og fremst að byggja af nægi­legum krafti fyrir stóra hópa á hús­næð­is­mark­aði. Það er ótví­rætt staðan í dag. Og þá má hugsa hvort að það þurfi að setja inn ein­hverja hvata fyrir önnur sveit­ar­fé­lög eða gefa út til­mæli til þeirra til að bæta úr því.

Þó að við tölum oft um hús­næð­is­markað þá er hús­næði líka grunn­þörf og í raun mann­rétt­indi. Og við sjáum það svo oft hjá ein­stak­lingum sem lenda á jaðr­in­um, lenda í miklu tekju­falli eða eru í neyslu, að ef þeir hafa ekki öruggt þak yfir höf­uðið eru þeir svo ber­skjald­aðir og varn­ar­lausir gagn­vart svo mörgu öðru. Það teng­ist auð­vitað umræð­unni um erlent verka­fólk. Fólk sem talar ekki tungu­mál­ið, fær ekki upp­lýs­ingar um rétt­indi sín. Þarna mættum við á mörgum sviðum líka gera bet­ur.“

Var nóg gert að þínu mati í við­brögðum borg­ar­innar gagn­vart því fólki sem lifði brun­ann af en missti heim­ili sitt og aleig­una?

„Það er auð­vitað góð spurn­ing. Rauði kross­inn veitir fyrstu hjálp og hefur verið í frá­bæru sam­starfi við slökkvi­liðið í mörgum brunum árum sam­an. Þeir hafa þó allir verið minni og ekki eins afdrifa­rík­ir. Það sem ger­ist yfir­leitt í elds­voðum á Íslandi er að eftir fyrstu hjálp í sól­ar­hring eða tvo er fólk gripið af sínu félags­lega neti í sam­fé­lag­inu. En í þessu til­viki var því ekki til að dreifa. Þannig að Þjón­ustu­mið­stöð mið­borgar steig inn á virk­ari hátt en í öðrum brunum og veitti meiri aðstoð, til dæmis hús­næð­is­stuðn­ing í tvær vik­ur, og reyndi að kom­ast í sam­band við alla. Það hefði verið mjög gott að gera það strax í upp­hafi og átta sig fyrr á því að þessi bruni væri öðru­vísi en aðr­ir. En ég fann mjög sterkt fyrir því að þjón­ustu­mið­stöðin var að reyna að gera sitt allra besta. 

Ég hef hins vegar átt fund með eft­ir­lif­endum úr brun­anum sem fannst þetta ekki nógu skipu­lega gert og hefðu viljað finna fyrir þétt­ari stuðn­ingi og meira sam­tali strax frá upp­hafi. Og það er eitt­hvað sem við verðum að taka til okk­ar. Við verðum að tryggja að aðstæður séu metnar hverju sinni og koma inn með þann stuðn­ing sem þarf að teknu til­liti til aðstæðna þeirra sem í hlut eiga.

Það sem við verðum líka að hafa í huga er að flestir sem bjuggu á Bræðra­borg­ar­stíg 1 voru vinn­andi fólk sem er ekki vant því að leita sér aðstoðar eða stuðn­ings frá hinu opin­bera og vita jafn­vel ekki hvert það á að snúa sér. Eitt­hvað sem við gerum kannski of mikið ráð fyrir að allir viti í íslensku sam­fé­lagi. Þá þurfum við að vera fljót á vett­vang og kynna okkar stuðn­ings­kerfi.

Annað sem er mjög umhugs­un­ar­vert er að bæði þegar slökkvi­lið kemur á stað­inn og þegar Þjón­ustu­mið­stöðin kemur að málum eru yfir sjö­tíu manns skráðir þarna til heim­il­is. En raunin var sú að miklu færri bjuggu þarna og að ein­hverjum hluta annað fólk en var þar með skráð lög­heim­il­i.“

Í kjöl­far fundar með einum eft­ir­lif­enda úr brun­anum á Bræðra­borg­ar­stíg síð­sum­ars boð­aði Dagur til fundar með slökkvi­liðs­stjóra, bygg­ing­ar­full­trúa, þjón­ustu­mið­stöð­inni, heil­brigð­is­eft­ir­lit­inu og vel­ferð­ar­sviði borg­ar­innar til að fara yfir þessi mál. Bæði ábend­ingar íbú­anna um hvað hefði mátt gera betur í þjón­ust­unni og til að fara yfir það hvort að það væru mörg hús í borg­inni sem væri svipað ástatt um. 

„Í fram­haldi af þessum fundi var ákveðið að beina erindum til eig­enda húsa þar sem annað hvort margir eru skráðir til heim­ilis eða borist hafa margar ábend­ingar um og fylgja þannig eftir fyrri erindum um þau. Í þessum erindum var óskað eftir sam­vinnu við eig­end­ur, meðal ann­ars um að fá að fara í eft­ir­lits­ferð­ir. Við viljum láta á sam­vinnu við eig­endur reyna og auð­vitað standa vonir okkar til þess að þessir eig­endur séu búnir að átta sig á því eld­varn­ar­eft­ir­lit getur leið­beint og bent á mjög mik­il­væga hluti. En þetta er líka hluti af ákveð­inni gagna­öflun hjá okkur til að eiga í fram­hald­inu sam­tal við lög­gjafann. Ef það kemur nú í ljós í ein­hverjum til­teknum til­vikum að ekki fæst sam­vinna, sem er ekki full­reynt á þess­ari stundu, verður auð­vitað sú spurn­ing áleitn­ari hvað eigi þá til bragðs að taka.“

Telur þú ástæðu til þess að fara yfir við­brögð borg­ar­innar gagn­vart fólki sem lifði af og jafn­vel veita því ein­hverja frek­ari aðstoð?

„Það var það sem við ákváðum að gera á þessum fundi snemma í haust. Þjón­ustu­mið­stöð mið­borgar fór strax í það mál. Við erum með­vituð um það að sumt fólkið þarf aðstoð. Sumt hefur fengið stuðn­ing frá sínum stétt­ar­fé­lögum sem ég er mjög ánægður með. Ann­að, eins og sál­fræði­þjón­ustu, er hægt að sækja í gegnum heilsu­gæsl­una. Það sem ég held að við verðum að velta fyrir okkur er hvernig við tryggjum að við atburði sem þessa þá komum við mark­visst upp­lýs­ingum til fólks sem ekki er vant að þurfa á þjón­ustu að halda. Við sem sam­fé­lag þurfum í mínum huga að passa upp á að fólk sem á ekki stuðn­ings­net hér eða þekkir ekki hefð­bundnar leiðir eða sinn rétt á auknum stuðn­ingi fái upp­lýs­ingar um hann.“