Dagur B. Eggertsson, borgarstjóri Reykjavíkur, svaraði fyrir kröfuna í stöðuuppfærslu á Facebook í kjölfarið. Þar sagði hann að borgin væri ekki að biðja um sérreglur fyrir sig heldur að hún yrði metin eftir sömu reglum og aðrir. „Enginn hefur getað útskýrt sanngirnina í núverandi fyrirkomulagi og það eru vonbrigði ef ekki tekst að ná samkomulagi um eðlilegar leiðréttingar á þessu.“

En um hvað snýst þetta mál eiginlega?

Ríkið lagt í Hæstarétti í fyrra

Jöfnunarsjóður sveitarfélaga hefur það hlutverk að jafna mismunandi útgjaldaþörf og skatttekjur sveitarfélaga með framlögum. Honum eru tryggðar fastar tekjur á ári hverju með framlagi úr ríkissjóði, hlutdeild í útsvarstekjum sveitarfélaga og vaxtatekjum. 

Allar reglur sjóðsins byggja á þeim grunni að sveitarfélög eigi ekki rétt til jafnra framlaga heldur fari úthlutanir fram á grundvelli málefnalegra og hlutlægra reglna sem fela í sér útreikninga eða mögulega lækkun eða niðurfellingu á framlögum. Í greinargerð sem fylgdi lagabreytingu á lögum um tekjustofna sveitarfélaga þar sem sérstaklega var fjallað um forsendur úthlutunar úr Jöfnunarsjóði, og voru samþykkt á Alþingi í lok árs í fyrra, sagði að reglurnar væru settar til að ná þeim markmiðum að „jafna stöðu sveitarfélaga með lægri tekjur í samanburði við sambærileg sveitarfélög þannig að allir íbúar landsins fái notið sams konar þjónustu frá sínu sveitarfélagi, sama hvar þeir búa.“

Í maí í fyrra féll dómur í Hæstarétti sem sagði að það væri brot gegn stjórnarskrá að fella niður jöfnunarframlag til Grímsnes- og Grafningshrepps úr Jöfnunarsjóð sveitarfélaga. Ríkinu var enn fremur gert að greiða sveitarfélaginu 234,4 milljónir króna auk vaxta og dráttarvaxta. For­saga máls­ins er sú að ríkið gerði breyt­ingar á reglu­gerð um úthlutun úr Jöfn­un­ar­sjóði sveitarfélaga, þar sem kveðið var um að þau sveit­ar­fé­lög sem hefðu heild­ar­skatt­tekjur af útsvari og fast­eigna­skatti, sem teld­ist veru­lega umfram lands­með­al­tal, skyldu ekki njóta til­tek­inna fram­laga úr sjóðn­um.

Þágild­andi reglu­gerð um Jöfn­un­ar­sjóð sveit­ar­fé­laga nr. 960/2010 var svo breytt á grund­velli fram­an­greindrar heim­ildar með reglu­gerð nr. 1226/2012. Var þar mælt fyrir um nýja grein í stofn­reglu­gerð­inni en sam­kvæmt henni skyldu fram­lög til þeirra sveit­ar­fé­laga þar sem heild­ar­skatt­tekjur væru að minnsta kosti 50 pró­sent umfram lands­með­al­tal, það er útsvar og fast­eigna­skattur á hvern íbúa miðað við full­nýt­ingu þeirra tekju­stofna, falla nið­ur. 

Gríms­nes- og Grafn­ings­hreppur var eitt þeirra fimm sveit­ar­fé­laga sem sættu nið­ur­fell­ingu jöfn­un­ar­fram­laga af þessum sök­um. Höfð­aði hrepp­ur­inn málið á þeim for­send­um, og krafð­ist greiðslu sem svar­aði til þeirra fjár­hæðar sem hann hefði fengið á árunum 2013 til 2016 ef ekki hefði komið til ákvörðun ráð­herra um nið­ur­fell­ingu greiðsln­anna. 

Og vann.

Útiloka greiðslur til borgarinnar vegna barna af erlendum uppruna

Reykjavík er langstærsta sveitarfélag landsins og greiðir langmest allra sveitarfélaga í Jöfnunarsjóðinn, en um 12 prósent af útsvari borgarinnar fer í hann árlega. Það gera rúmlega ellefu milljarðar króna. Borgin fær til baka um átta milljarða króna vegna málaflokks fatlaðs fólks og reksturs Klettaskóla.  

Reykjavíkurborg telur með hliðsjón af Hæstaréttardómnum sem féll í maí í fyrra að hún hafi verið útilokuð með ólögmætum hætti frá því að eiga möguleika á að fá ákveðin framlög úr Jöfnunarsjóði sem borgin fær ekki í dag, og krefst þess að ríkið greiði sér sem nemur tekjujöfnunarframlögum, jöfnunarframlögum vegna reksturs grunnskóla og framlögum til nýbúafræðslu. Samanlagt metur borgin þá upphæð  sem hún inni á 8,7 milljarða króna auk vaxta vegna tímabilsins 2015-2019.

Dagur B. Eggertsson, borgarstjóri í Reykjavík, sagði í stöðuuppfærslu á Facebook í síðustu viku að deilurnar snúi að uppistöðu að reglum sem útiloki borgina frá framlögum í skólamálum, t.d. vegna barna af erlendum uppruna, en þau eru langflest í Reykjavík. 

Dagur benti á að öll önnur sveitarfélög á landinu fái greiddar 130 þúsund krónur með hverju barni af erlendum uppruna úr sjóðnum vegna kennslu. Sömu sögu væri að segja um almennt jöfnunarumarframlag vegna grunnskóla þar sem um hærri upphæðir væri að ræða. „Borgin er ekki að biðja um sér reglur fyrir sig heldur þvert á móti að vera metin eftir sömu reglum og aðrir. Enginn hefur getað útskýrt sanngirnina í núverandi fyrirkomulagi og það eru vonbrigði ef ekki tekst að ná samkomulagi um eðlilegar leiðréttingar á þessu.“

Úthlutunarreglum breytt til að undanskilja Reykjavík

Eftir að dómurinn féll lagði Sigurður Ingi Jóhannsson fram frumvarp um breytingu á lögum um tekjustofna sveitarfélaga og sveitarstjórnarlögum, og sérstaklega um forsendur úthlutana úr Jöfnunarsjóði.

Í greinargerð sagði að frumvarpið hefði verið lagt fram af Sigurði Inga til að „að styrkja annars vegar forsendur og grundvöll úthlutana úr Jöfnunarsjóði og hins vegar skýra heimildir löggjafarinnar til að fella niður framlög úr sjóðnum í samræmi við dóm Hæstaréttar frá 14. maí 2019.“

Í þessu fólst meðal annars að úthlutunarreglum var breytt þannig að bætt var við sérstökum viðmiðunarflokki fyrir sveitarfélög sem hafa 70.000 íbúa eða fleiri. Eitt sveitarfélag er nægilega stórt til að falla í þann flokk, Reykjavíkurborg. 

Þá var gerð breyting á úthlutunum grunnskólaframlaga, annara en þeirra sem byggja á sérstökum samningi, sem komu í veg fyrir að slík renni til Reykjavíkurborgar og sérstakir útreikningar á framlagi vegna jöfnunar á tekjutapi sveitarfélaga vegna lækkunar fasteignaskattstekna í kjölfar breytinga á álagningarstofni mannvirkja lögfestir, þar sem slíkt framlag var reiknað út frá fasteignum í Reykjavík.

Allar ofangreindar reikningsreglur og takmarkanir á framlögum fela í sér að framlög til Reykjavíkurborgar úr Jöfnunarsjóði sveitarfélaga lækka eða falla niður.

Lagabreytingin í desember 2019 virðist hafa verið gerð sérstaklega með það fyrir augum að hindra að Reykjavík gæti sótt auknar greiðslur í jöfnunarsjóðinn. Þau lög tóku gildi þegar þau voru samþykkt 17. desember 2019. Krafa Reykjavíkurborgar er, líkt og áður sagði, vegna áranna 2015-2019.

Hafa rúma viku

Í bréfi borgarlögmanns segir að reglurnar sem voru í þágildandi lögum hafi útilokað hana frá því að hljóta áðurnefnd framlög úr Jöfnunarsjóði eða skertu þau. Fyrir því hafi skort lagastoð enda væru reglurnar í andstöðu við lög um tekjustofna sveitarfélaga, jafnræðisreglu stjórnarskrár og réttmætisreglu.

Í niðurlagi bréfsins segir að með vísan til innihalds þess ítreki Reykjavíkurborg þær kröfur og sjónarmið sem hún hafi sett fram í bréfi sem var upphaflega sent vegna málsins 20. desember 2019. „Komi ekki til greiðslu á framangreindri fjárhæð [8,7 milljörðum króna], ásamt vöxtum og dráttarvöxtum[...]eða viðurkenningar af hálfu íslenska ríkisins á greiðsluskyldu fyrir 4. desember 2020 mun Reykjavíkurborg höfða mál á hendur íslenska ríkinu fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur.“