Sam­herji Ísland og Útgerð­ar­fé­lag Akur­eyr­inga, sem bæði eru að fullu í eigu Sam­herja hf., koma þar næst með 8,77 pró­sent. kemur þar næst með 6,87 pró­sent. 

Ísfé­lag Vest­manna og Rammi, sem til­kynntu um sam­ein­ingu milli jóla og nýárs, koma þar næst með 8,14 pró­sent og FISK Seafood, sjáv­ar­út­vegs­armur Kaup­fé­lags Skag­firð­inga er í fimmta sæti með 5,17 pró­sent. 

Til að veiða fisk í íslenskri lög­­­­­sögu þarf að kom­­­ast yfir úthlut­aðan kvóta sem úthlutað er í sam­ræmi við lög um stjórn fisk­veiða. Um­rædd lög eru skýr. Þau segja að eng­inn hópur tengdra aðila megi halda á meira en tólf pró­­­sent af heild­­­ar­afla. Þau mörk eiga að koma í veg fyrir of mikla sam­­­þjöppun í sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegi á meðal þeirra fyr­ir­tæki sem fá að vera vörslu­að­ili fiski­mið­anna, sem eru sam­­­kvæmt lögum þó ekki eign þeirra heldur þjóð­­­ar­inn­­­ar. Til að telj­­ast tengdur aðili er þó gerð krafa um meiri­hluta­­­eign eða raun­veru­­­leg yfir­­­ráð. Í því felst að aðili þurfi að eiga meira en 50 pró­­­sent í öðrum aðila eða ráða yfir honum með öðrum hætti til að þeir séu taldir tengdir aðil­­­ar. Þau mörk hafa verið harð­­lega gagn­rýnd, enda mjög há í öllum sam­an­­burð­i. 

Í þessu sam­­­bandi hefur meðal ann­­ars verið bent á lög um skrán­ingu raun­veru­­­legra eig­enda. Í þeim er miðað við 25 pró­­­sent beinan eða óbeinan eign­­­ar­hlut til að aðilar telj­ist tengdir eða aðili telj­ist raun­veru­­­legur eig­and­i.

Raun­veru­­leg yfir­­ráð ekki könnuð

Í jan­úar árið 2019 skil­aði Rík­­­is­end­­­ur­­­skoðun svartri stjórn­­­­­sýslu­út­­­­­tekt um Fiski­­­stofu, sem á að hafa eft­ir­lit með fram­­kvæmd laga um úthlutun hans. Eitt þeirra atriða sem veru­­­legar athuga­­­semdir voru gerðar við, og vakti mikla athygli, var að Fiski­­­stofa kann­aði ekki hvort yfir­­­ráð tengdra aðila í sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegi yfir afla­hlut­­­deild­um, eða kvóta, væru í sam­ræmi við lög.

Skiptar skoð­­­anir hafa verið uppi um hvort það tak­­­mark hafi náðst. En skýrsla Rík­­­is­end­­­ur­­­skoð­unar ýtti málum aðeins áfram. Í henni var meðal ann­­­ars lagt til að ráð­­­ast í end­­­ur­­­skoðun á lögum um stjórn fisk­veiða sem snúa að yfir­­­ráðum yfir afla­heim­ildum og ákvæðum sem fjalla um tengsl aðila „svo tryggja megi mark­visst eft­ir­lit með sam­­­­­þjöppun afla­heim­ilda“. 

Í mars 2019 var skipuð verk­efna­­­stjórn sem falið var þetta verk­efni. Hún skil­að­i ­skrif­­­­lega af sér drögum 30. des­em­ber 2019 þar sem lagðar voru fram ýmsar til­­lögur til úrbóta.

Risa­nefnd skoðar áskor­anir og tæki­færi

Í maí í fyrra skip­aði Svan­dís Svav­ars­dóttir mat­væla­ráð­herra ein­a fjöl­­­­menn­­­­ustu nefnd Íslands­­­­­­­sög­unnar til að „greina áskor­­­­anir og tæki­­­­færi í sjá­v­­­­­ar­út­­­­­­­veg­i“. Í starfs­hóp­um, verk­efna­­­­stjórn og sam­ráðs­­­­nefnd sitja á fimmta tug ein­stak­l­inga. Nefndin á að starfa út næsta ár. Vinna við kort­lagn­ingu á stjórn­­un­­ar- og eigna­­tengslum í sjá­v­­­ar­út­­­vegi er hluti af þeirri vinnu.

Fyr­ir­hug­aðar loka­af­­­urðir þessa starfs eru meðal ann­­­ars ný heild­­­ar­lög um stjórn fisk­veiða eða ný lög um auð­lindir hafs­ins og aðrar laga­breyt­ing­­­ar, verk­efni á sviði orku­­­skipta, nýsköp­un­­­ar, haf­rann­­­sókna og gagn­­­sæi og kort­lagn­ing eigna­­­tengsla í sjá­v­­­­ar­út­­­­­veg­i. 

Þegar til­­kynnt var um skipun hóps­ins var haft eftir Svandísi að í sjá­v­­­­ar­út­­­­­vegi ríki djúp­­­stæð til­­­f­inn­ing meðal almenn­ings um órétt­­­læti. „Sú til­­­f­inn­ing tel ég að stafi aðal­­­­­lega af tvennu; sam­­­þjöppun veið­i­­heim­ilda og þeirri til­­­f­inn­ingu að ágóð­­­anum af sam­eig­in­­­legri auð­lind lands­­­manna sé ekki skipt á rétt­látan hátt. Mark­miðið með þess­­­ari vinnu er því hag­­­kvæm og sjálf­­­bær nýt­ing sjá­v­­­­ar­auð­linda í sátt við umhverfi og sam­­­fé­lag.“

Sam­keppn­is­eft­ir­litið kannar eigna­tengsl

Í októ­ber 2022 gerði mat­væla­ráðu­neytið samn­ing við Sam­keppn­is­eft­ir­litið um að tryggja því fjár­­hags­­legt svig­­rúm til að stofn­unin geti ráð­ist í athugun á stjórn­­un­­ar- og eigna­­tengslum í sjá­v­­­ar­út­­­vegi. Sam­hliða er stefnt að auknu sam­­starfi stofn­ana á þessu sviði. Auk eft­ir­lits­ins er þar um að ræða Fiski­­stofu, Skatt­inn og Seðla­­banka Íslands. 

Í til­­kynn­ingu á vef Stjórn­­­ar­ráðs­ins vegna máls­ins segir að mark­mið kort­lagn­ing­­ar­innar sé að stuðla að gagn­­sæi í eign­­ar­haldi sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­fyr­ir­tækja ásamt upp­­lýstri stefn­u­­mótun stjórn­­­valda um reglu­um­­gjörð sjá­v­­­ar­út­­­vegs og breyt­ingar á henni. Einnig á vinnan að stuðla að því að farið sé að lögum og reglum á þessu sviði og eft­ir­lits­­stofn­­anir geti sinnt hlut­verki sínu.

Kort­lagn­ingin verður sett fram í sér­­stakri skýrslu sem á að afhenda Svandísi Svav­­­ar­s­dóttur mat­væla­ráð­herra í síð­­asta lagi á 31. des­em­ber 2023, eða eftir tæpt ár. Skýrslan á því að nýt­­ast ráðu­­neyt­inu í þeirri umfangs­­mik­lu stefn­u­­mót­un­­ar­vinnu um sjá­v­­­ar­út­­­veg sem nú stendur yfir. 

Í athug­un­inni felst upp­­lýs­inga­­söfnun og kort­lagn­ing eigna­­tengsla sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­fyr­ir­tækja sem hafa fengið úthlutað ákveðnu umfangi afla­heim­ilda og áhrifa­­valdi eig­enda sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­fyr­ir­tækja í gegnum beit­ingu atkvæð­is­réttar og stjórn­­­ar­­setu í fyr­ir­tækj­­um.

Frum­mat sýndi tengsl

Sam­keppn­is­eft­ir­litið hefur áður kannað mög­u­­leg sam­eig­in­­leg yfir­­ráð aðila sem hafa ekki verið skil­­greindir sem tengdir í sjá­v­­­ar­út­­­veg­i. 

Í lok febr­­­úar 2021 birti ­eft­ir­litið ákvörðun vegna sam­runa dótt­­­ur­­­fé­lags Síld­­­ar­vinnsl­unnar og útgerð­­­ar­­­fé­lags­ins Bergs. Þótt eft­ir­litið hafi ekki gert athuga­­­semd við þann sam­runa eftir skoðun sína á honum var þar birt það frum­mat Sam­keppn­is­eft­ir­lits­ins „að til staðar séu vís­bend­ingar um yfir­­­ráð Sam­herja eða sam­eig­in­­­leg yfir­­­ráð Sam­herja og tengdra félaga yfir Síld­­­ar­vinnsl­unni og að þær vís­bend­ingar hafi styrkst frá því að Sam­keppn­is­eft­ir­litið fjall­aði um slík mög­u­­­leg yfir­­­ráð í ákvörðun nr. 10/2013.“

Í kjöl­farið var kallað eftir frek­­­ari upp­­­lýs­ingum og sjón­­­­­ar­miðum frá aðilum og fylgst með eign­­­ar­halds­­­breyt­ingum sem urðu í tengslum við skrán­ingu Síld­­­ar­vinnsl­unnar á mark­að 2021. Enn sem komið er hefur hins vegar hefur ekki verið tekin ákvörðun um frek­­­ari for­m­­­lega rann­­­sókn.

Að mati eft­ir­lits­ins voru veru­­­­­leg tengsl milli stórra hlut­hafa í Síld­­­­­ar­vinnsl­unni og þrír af fimm stjórn­­­­­­­­­ar­­­­­mönnum í Síld­­­­­ar­vinnsl­unni á þeim tíma voru skip­aðir af eða tengdir Sam­herja og Kjálka­­­­­nesi. Einn þeirra er Þor­­­­­steinn Már Bald­vins­­­­­son, for­­­­­stjóri Sam­herja, sem er stjórn­­­­­­­­­ar­­­­­for­­­­­maður Síld­­­­­ar­vinnsl­unn­­­­­ar.

Sam­herji stærsta blokkin

Þótt ýmsar stórar útgerðir séu ekki skil­greindar sem tengdir aðilar sam­kvæmt gild­andi lögum og túlkun eft­ir­lits­að­ila á þeim þá eru ýmis tengsl þeirra á milli. 

Stærstu eig­endur Síld­­­­­ar­vinnsl­unnar eru, líkt og áður sagði, Sam­herji og félagið Kjálka­­­­­nes, sem er í eigu sömu ein­stak­l­inga og eiga útgerð­ina Gjögur frá Gren­i­vík. Þar er meðal ann­­­­­ars um að ræða Björgólf Jóhanns­­­­­son, sem var um tíma annar for­­­­­stjóri Sam­herja, og fólks sem teng­ist honum fjöl­­­­skyld­u­­­­bönd­um, meðal ann­­­ars syst­k­ini hans. Auk þess á Kald­bak­­­­­­­ur, félag í eigu Sam­herja, 15 pró­­­­­­­sent hlut í öðru félagi, Eign­­­­­ar­halds­­­­­­­­­fé­lag­inu Snæfugli, sem á hlut í Síld­­­­­­­ar­vinnsl­unni. Á meðal ann­­­­­arra hlut­hafa í Snæfugli er Björgólf­­­­­ur.

Þegar talin er saman afla­hlut­deild Sam­herja Ísland, Útgerð­ar­fé­lags Akur­eyr­inga, Síld­ar­vinnsl­unn­ar, Vís­is, Gjög­urs og Bergs-Hug­inn og Bergs (sem eru báðar dótt­ur­fé­lög Síld­ar­vinnsl­unn­ar) þá heldur sú blokk á 23,39 pró­sent úthlut­aðra afla­heim­ilda. 

Útgerð­­­­ar­­­­fé­lag Reykja­vík­­­­­­­ur, sem á 44,72 pró­­­­sent hlut í Brim beint og í gegnum dótt­­­­ur­­­­fé­lag sitt RE-13 ehf, hefur fengið úthlutað 2,23 pró­­­­sent af öllum afla­heim­ild­­­­um. Útgerð­­­­ar­­­­fé­lag Reykja­víkur er að upp­­­i­­­­­stöðu í eigu Guð­­­­mundar Krist­jáns­­­­son­­­­ar, for­­­­stjóra Brims. Brim inn­lim­aði útgerð­ina Ögur­vík í fyrra. 

Þá eiga félögin KG Fisk­verkun og Stekkja­sal­ir, í eigu Hjálm­ars Krist­jáns­son­ar, bróður Guð­mund­ar, og sona hans, saman á 5,86 pró­sent hlut í Brimi. KG Fisk­verkun heldur einnig á eitt pró­sent af úthlut­uðum afla­heim­ild­um. Þess blokk er því með 15,65 pró­sent af öllum kvóta. 

Tvær aðrar stórar blokkir

Fisk Seafood á á 32,9 pró­­­­­­­sent í Vinnslu­­­­­­­stöð­inni í Vest­­­­­­­manna­eyj­um. Þá á Vinnslu­­­­stöðin allt hlutafé í útgerð­­­­ar­­­­fé­lag­inu Hug­inn í Vest­­­­manna­eyj­­um. FISK á til við­­­­bótar allt hlutafé í útgerð­inni Soff­an­­­­­­­ías Cecils­­­­­­­son. Saman heldur þessi blokk á 11,45 pró­sent af úthlut­uðum kvóta. 

Þann 30. des­em­ber til­kynntu Sjá­v­­­ar­út­­­vegs­­fyr­ir­tækin Ísfé­lagið í Vest­­manna­eyjum og Rammi, sem er með höf­uð­­stöðvar sínar í Fjalla­­byggð en landar einnig í Þor­láks­höfn, um sam­ein­ingu. Nýja félagið mun heita Ísfé­lagið hf. Stefán Frið­­riks­­son, núver­andi fram­­kvæmda­­stjóri Ísfé­lags Vest­­manna­eyja hf., mun stýra því með aðsetur í Vest­­manna­eyjum og Ólafur H. Mart­eins­­son, núver­andi fram­­kvæmda­­stjóri Ramma hf., verður aðstoð­­ar­fram­­kvæmda­­stjóri með aðsetur í Fjalla­­byggð. Til stendur að skrá sam­einað fyr­ir­tæki á mark­að. ­Sam­eig­in­leg afla­hlut­deild þeirra er 8,14 pró­sent sam­kvæmt tölum Fiski­stofu.

Því halda þessar fjórar blokkir, sem eru þó ekki að öllu leyti tengdar sam­kvæmt gild­andi lög­um, á sam­tals á 58,63 pró­sent af öllum úthlut­uðum kvóta innan afla­marks­kerf­is­ins.