Enn einn staf­ur­inn í gríska staf­róf­inu var því á allra vörum enda bár­ust fréttir af upp­götvun afbrigð­is­ins eins og eldur í sinu um heims­byggð­ina.

Það gerði ómíkrón líka. Barst á ljós­hraða að því er virð­ist frá einu landi til ann­ars. Það hefur nú greinst í tugum landa og er þeg­ar, þrátt fyrir að innan við mán­uður sé frá því að það greind­ist fyrst, að ná yfir­burða­stöðu gagn­vart fyrri afbrigðum veirunnar í sumum lönd­um. Og vís­inda­menn telja óværuna ómíkron, sem eng­inn veit enn með vissu hvaðan kom í upp­hafi, vera rétt að byrja.

Í þessu krist­all­ast meðal ann­ars mun­ur­inn á ómíkron og delta, afbrigð­inu sem upp­götv­að­ist fyrst á Ind­landi fyrir rúmu ári. Delta fékk ekki nafn sitt hjá Alþjóða heil­brigð­is­mála­stofn­un­inni fyrr en maí síð­ast­liðnum er það var sett á hættu­list­ann þar sem fyrir voru alfa, beta og gamma. Delta er skætt afbrigði, smit­ast auð­veldar en þau sem á undan því komu, smitar börn í rík­ara mæli og veldur alvar­legri sýk­ing­um. En það tók það margar vikur og mán­uði að ná víð­tækri útbreiðslu um jarð­ar­kringl­una. Þegar það hafði hins vegar náð yfir­hönd­inni virt­ust önnur afbrigði ekki hafa roð í það.

Þar til ómíkron kom fram á sjón­ar­svið­ið.

Ó, ómíkron, hví dreg­urðu mig inn í þessa skelfi­legu bylgju far­ald­urs­ins?

Þannig líður eflaust mörg­um. Að við séum enn og aftur komin á bólakaf. Við­brögð stjórn­valda í mörgum löndum heims bera þess ákveðið vitni. Útgöngu­bann. Sam­komu­tak­mark­an­ir. Grímu­skylda. Nálægð­ar­mörk.

En það er enn gríð­ar­lega margt á huldu varð­andi eig­in­leika þessa nýja afbrigð­is. Hvort að bylgjan verður skelfi­leg sam­an­borið við þær sem við höfum hingað til kynnst á enn eftir að koma fylli­lega í ljós. Í raun vitum við ef til vill minna en meira í augna­blik­inu um hvernig það mun haga sér. Hvaða áhrif það hefur á manns­lík­amann, ónæm­is­kerfi okk­ar.

Vís­bend­ingar eru um að það valdi mild­ari sjúk­dóms­ein­kennum en delta. Þær eru hins vegar fyrst og fremst frá Suð­ur­-Afr­íku sem er ung þjóð og fyrri afbrigði lík­lega sýkt fleiri en gögn sýna. Þannig gæti stærri hluti Suð­ur­-Afr­íku­manna þegar hafa myndað mótefni og þar með ekki veikst alvar­lega við end­ur­sýk­ingu af ómíkron. Því það sýna gögnin nokkuð glögg­lega: Ómíkron lætur sig það litlu varða hvort frænd­garð­ur­inn, hvort sem hann er kenndur við alfa, beta eða delta, hefur áður gert sig heima­kom­inn í must­eri sála okk­ar.

Og einmitt meðal ann­ars af því að ómíkron hefur dreifst á leift­ur­hraða um ver­öld víða, um nokkuð tak­marka­laus sam­fé­lög manna ólíkt því sem gerð­ist í delta-­bylgj­unni, höfum við ekki enn fengið stað­fest­ingu á því hversu skað­legt það er. Það sem vís­inda­menn hafa þó sagt er að jafn­vel þótt ómíkron valdi almennt mild­ari sjúk­dóms­ein­kennum en delta gæti sú bylgja sem nú rís sligað heil­brigð­is­kerfi af þeirri ein­földu ástæðu að þegar gríð­ar­lega margir smit­ast sam­tímis mun fjölga í hópi þeirra sem þurfa sjúkra­húsinn­lögn – hvort sem veiran kall­ast ómíkron eða delta.

„Sann­leik­ur­inn er vand­fund­inn í ver­öld óvissunn­ar,“ segir Arnar Páls­son erfða­fræð­ing­ur. Blaða­maður Kjarn­ans leit­aði til hans, í nokkru upp­námi sann­ast sagna, eftir að hafa lesið sér til klukku­stundum saman um ómíkron en ekki séð skóg­inn fyrir trján­um. „Ómíkron var bæði ófyr­ir­séð og fyr­ir­sjá­an­leg­t,“ heldur Arnar áfram. Hversu mikið veiran breytt­ist kom á óvart. Hún hefur fimm­tíu stökk­breyt­ing­ar, margar áður óséð­ar. „En að nýtt afbrigði yrði til í Afr­íku, Suð­ur­-Am­er­íku eða Asíu kom ekki á óvart.“ Þar eru bólu­setn­ingar víða skammt á veg komn­ar. Örv­un­ar­skammt­ar, sem taldir eru gefa ágæta vörn gegn alvar­legum veik­indum af völdum ómíkron, álíka sjald­séðir og dýr í útrým­ing­ar­hættu. Í þessum heims­hluta er minna ski­mað fyrir veirunni en á Vest­ur­löndum og smitrakn­ing sum­staðar nær óþekkt fyr­ir­bæri. Sem sagt: Kjör­lendi fyrir veiru sem nýtir lík­ama okkar til að þríf­ast og dafna.

Til að grisja upp­lýs­inga(óreið­u)­skóg­inn ákvað Kjarn­inn að leggja tvær spurn­ingar fyrir erfða­fræð­ing­inn Arn­ar.

Sú fyrri er: Þegar talað er um að ómíkron muni taka yfir far­ald­ur­inn, þýðir það að delta hverf­ur?

Fjölg­un­ar­geta ómíkron er meiri en delta, ann­arra afbrigða og upp­runa­legu gerðar veirunn­ar, byrjar Arnar á að útskýra. „Það þýðir að með tíð og tíma verður ómíkron alls­ráð­andi í öllum stofn­um, það er að segja á öllum svæðum þar sem veiran geis­ar.“

Það sem flækir hins vegar mynd­ina eru munur á milli fram­vindu far­ald­urs og sam­setn­ingar veiru­af­brigða milli svæða og yfir tíma­bil. Einnig skiptir máli hversu vel veir­urnar dreifast milli land­svæða. Því minni flutn­ing­ur, því upp­skipt­ari verður far­ald­ur­inn.

„Því var spáð að delta yrði alls­ráð­andi í öllum stofnum vegna þess að það varð ríkj­andi afbrigði á Vest­ur­lönd­um,“ segir Arn­ar. Þar sem ferða­lög eru til­tölu­lega tíð milli Vest­ur­landa hafi veiran alltaf breiðst hratt og jafnt yfir Evr­ópu og Banda­rík­in. Þetta sást með upp­runa­legu gerð­ina, beta-af­brigðið og delta. Við gerum okkur grein fyrir fram­vind­unni vegna þess að skimanir og rað­grein­ingar eru víð­tæk­ari og mark­viss­ari í þessum lönd­um.

Delta var orðið algeng­asta afbrigðið í flestum löndum þar sem skimanir eru mark­viss­ar, en það hafði þó ekki orðið alls­ráð­andi alls stað­ar. „Ein­hvers staðar möll­uðu eldri gerðir veirunnar og stökk­breytt­ust í það sem WHO skil­greindi í nóv­em­ber sem ómíkron,“ segir Arn­ar.

Það afbrigði er sér­stakt, segir hann, því það er með mjög margar stökk­breyt­ingar í gen­inu fyrir bindi­pró­tínið (sem segir til um hversu auð­veld­lega veiran binst frum­um) en ekki síður vegna þess að það spratt af djúpri grein á þró­un­ar­tré veirunn­ar. Sem aftur þýðir að það greind­ist snemma í far­aldr­inum frá þró­un­ar­grein­unum sem gátu af sér alfa, beta, delta og mu (og öll hin afbrigð­in). Það er lík­leg­ast að ómíkron hafi orðið til þar sem lítið er um skimanir og aðeins fá sýni eru rað­greind. Upp­skipt­ing fólks, t.d. eftir lönd­um, svæð­um, þjóð­fé­lags­hópum og fleiru, býr til afmark­anir sem sumir telji að fóstri breyti­leika innan veirunnar og til­urð nýrra afbrigða, sér­stak­lega ef fáir eru bólu­settir og sam­komu­tak­mark­anir litl­ar. „Miðað við mun­inn á smit­hæfni er nú lík­leg­ast að ómíkron verði alls­ráð­and­i,“ segir Arn­ar. „Þá myndu hin afbrigðin deyja út, þar á meðal alfa og delta.“

En er eitt­hvað hægt að spá fyrir um hvað ger­ist næst - á eftir ómíkron? Eru ekki nákvæm­lega sömu aðstæður uppi sem sköp­uðu það afbrigði?

„Það fer eftir því hvort ómíkron útrýmir öðrum gerðum eða ekki hvernig fram­vindan verð­ur,“ svarar Arn­ar. „Ef ómíkron verður alls­ráð­andi í öllum stofnum þá mun það verða „veiru-Eva“ fyrir allar aðrar SAR­S-CoV-2 sem á eftir kom­a.“ Það er af því að veiran fjölgar sér kyn­laust og allar eiga þær sama for­föð­ur­/­móð­ur, bætir hann við til frek­ari útskýr­ing­ar. Ómíkron mun stökk­breyt­ast en óvissan felst í því hvort að það verði ill­víg­ara á þeirri þró­un­ar­braut.

„Á hin bóg­inn, ef ómíkron verður ríkj­andi en ekki alls­ráð­andi, þá verður alltaf mögu­legt að hin afbrigðin geti af sér afkom­endur með aukna smit­hæfni eða ámóta,“ segir Arn­ar. Þannig yrði ef til vill til nýtt afbrigði af delta (t.d. delta-plús) sem væri með aukna smit­hæfni eða aðra eig­in­leika sem gera það frá­brugðið for­föður sín­um.

„Ef satt reyn­ist að ómíkron valdi mild­ari ein­kenn­um, þá væri lík­lega heppi­leg­ast að sú gerð útrýmdi öllum hin­um. Þá yrði ef til vill ólík­legra að það stökk­breytt­ist og þró­að­ist í afbrigði sem ylli alvar­legri ein­kenn­um.“

Arnar bendir að lokum á að mögu­lega sé ómíkron í raun jafn skað­legt og delta, en virð­ist mild­ari af því það veldur ekki alvar­legum ein­kennum í þeim sem eru bólu­settir eða end­ursmit­ast. „Fyr­ir­sjá­an­legt er að veiran mun halda áfram að þróast, sama hvort ómíkron verði ríkj­andi eða alls­ráð­andi. Af þessu leið­ir, eins og ljóst hefur verið frá upp­hafi, að það er mik­il­vægt að halda til­fellum í skefj­um. Hvert ein­asta smit er nýtt tæki­færi fyrir veiruna. Bólu­setn­ing­ar, smit­varnir og sam­komu­tak­mark­anir ættu ennþá að vera nýtt til að tempra far­ald­ur­inn, því heppi­leg­ast væri ef sem flest afbrigði veirunnar myndu deyja út, til að tak­marka mögu­leika hennar til að stökk­breyt­ast í eitt­hvað verra eða svæ­snara i fram­tíð­inn­i.“